دیلمی محمدبن حسن

دیلمی، محمدبن حسن، عالم زیدی قرن هفتم و هشتم. محل تولد و تحصیل وی را دیلم*، از مناطق شمال ایران، دانسته‌اند (← ابن‌ابی‌الرجال، ج‌4، ص‌258ـ259؛ زباره یمنی، ج‌1، ص‌216ـ217؛ حبشی، مصادر، ص‌274؛ عبدالسلام وجیه، 1420، ص‌883). درباره سوانح حیات او از جمله سال ولادت، استادان و شاگردانش اطلاعاتی دردست نیست. به‌گفته خودش در سفرهای متعدد با عقاید طوایف و فرقه‌های گوناگون مسلمان و غیرمسلمان آشنا شد (← دیلمی، مقدمه ناشر، ص‌«ط»). او در سالهای پایانی عمرش به یمن رفت و در صنعا ساکن شد. انگیزه او را از این سفر ملاقات با مهدی لدین‌اللّه محمدبن متوکل، از امامان زیدی، ذکر کرده‌اند. چون دیلمی برخی از آثار خود را در صنعا نگاشته یا تکمیل کرده‌است (← ابن‌ابی‌الرجال؛ زباره یمنی؛ حبشی، مصادر؛ عبدالسلام وجیه، همانجاها)، آقابزرگ طهرانی (ج‌17، ص‌186) وی را دیلمی یمانی خوانده‌است. دیلمی در 711 هنگام بازگشت به دیلم، در منطقه‌ای در شمال مکه درگذشت (ابن‌ابی‌الرجال، ج‌4، ص‌259؛ عبدالسلام وجیه، همانجا؛ قس رقیحی و همکاران، ج‌3، ص1360 که سال درگذشت او را 721 ذکر کرده‌است؛ نیز ← حبشی، مصادر، همانجا؛ فهرس المخطوطات الیمنیة، ج‌1، ص‌894). دیلمی را با القابی چون امام، علامه متأله، حافظ ضابط و جنید زمان ستوده‌اند (← ابن‌ابی‌الرجال، ج‌4، ص‌258؛ شوکانی، ج‌2، ملحق زباره یمنی، ص‌194؛ زباره یمنی، ج‌1، ص‌216).چند اثر از دیلمی برجای مانده‌است. مشهورترین اثر او از آثار مهم کلامی زیدیان به‌شمار می‌رود، قواعد عقائد آل‌محمد (یا قواعد عقائد اهل‌البیت ← شوکانی، همانجا؛ حسینی اشکوری، ج‌2، ص‌265؛ یا قواعد العقاید ← آقابزرگ طهرانی، همانجا) نام دارد که تألیف آن در 24 شوال 707 به‌پایان رسیده‌است (دیلمی، ص‌105). بخشی از این کتاب با تصحیح رودلف اشتروتمان ، خاورشناس آلمانی، باعنوان بیان مذهب الباطنیة و بطلانه در 1938 (1317ش) در استانبول چاپ شد. همین بخش با تصحیح عزّت عطار حسینی و مقدمه محمدزاهد کوثری، باعنوان قواعد عقائد آل‌محمد (الباطنیّة) در 1369/ 1950 در قاهره به‌چاپ رسید و پس از آن بارها تجدید چاپ شد. دیلمی در این بخش از قواعدالعقائد، برخی از عقاید باطنیه* را ــکه آن را افزون بر اسماعیلیه* به مذهب اثناعشریه* هم نسبت داده (← ص‌2)ــ آورده و به نقد آن و بیان حکم شرعی پیروان آن پرداخته‌است. او مطالب خود را نخست به اجمال بیان کرده (← ص‌3ـ18) و سپس در هفت فصل به‌تفصیل شرح داده‌است (← ص‌18 به‌بعد).از دیگر آثار دیلمی السیاسة فی‌التصوف است (← فهرس مخطوطات الیمنیة، همانجا). در منابع از سه اثر دیگر دیلمی هم یاد شده که موضوع آن اخلاق، زهد و تصوف است: التصفیة عن الموانع المُرْدیة المهلکة (یا با عناوینی مشابه)؛ الصراط المستقیم و الدین القویم؛ المشکاة (زباره یمنی، ج‌1، ص‌217؛ حسینی اشکوری، ج‌1، ص‌290ـ291، ج‌2، ص‌226، ج‌3، ص‌20؛ نیز ← عبدالسلام وجیه، 1420، ص‌883ـ884؛ رقیحی و همکاران، ج‌3، ص‌1317، 1360). حبشی (مصادر، همانجا؛ فهرس مخطوطات، ص‌402) دو اثر اول را یک اثر معرفی کرده، ولی ابن‌ابی‌الرجال (ج‌4، ص‌259) آنها را دو اثر متفاوت با مشترکات فراوان دانسته‌است. عبدالسلام وجیه (همانجا) نیز با بیان اینکه زباره یمنی (← شوکانی، همانجا) التصفیة را المشکاة من الموانع المردیة نامیده، المشکاة را به‌عنوان اثری مستقل نام نبرده‌است (برای نسخه‌هایی از التصفیة ← عبدالسلام وجیه، 1422، ج‌1، ص‌259، 303، 437، 482، ج‌2، ص‌118).ابیاتی در مدح امامان زیدی به‌فردی با نام محمدبن حسن دیلمی نسبت داده شده‌است (← همان، ج‌2، ص‌258ـ259) که ظاهرآ همین دیلمی باشد. حبشی (مصادر، ص‌275) اثر حدیثی ارشادالقلوب محمدبن حسن دیلمی عالم مشهور امامی را به‌اشتباه به محمدبن حسن دیلمی نسبت داده‌است (نیز ← عبدالسلام وجیه، 1420، ص‌884).منابع : آقابزرگ طهرانی؛ ابن‌ابی‌الرجال، مطلع‌البدور و مجمع‌البحور فی تراجم رجال‌الزیدیة، چاپ عبدالرقیب مطهر محمد حجر، صعده، یمن 1425/2004؛ عبداللّه محمد حبشی، فهرس مخطوطات بعض المکتبات الخاصة فی الیمن، تحقیق جولیان یوهانسین، لندن 1994؛ همو، مصادر الفکر العربی الاسلامی فی الیمن، صنعا: مرکز الدراسات الیمنیة، ]بی‌تا.[؛ احمد حسینی اشکوری، مؤلفات الزیدیة، قم 1413؛ محمدبن حسن دیلمی، بیان مذهب الباطنیة و بطلانه، منقول من کتاب قواعد عقائد آل‌محمد، چاپ ر. اشتروتمان، استانبول 1938؛ احمد عبدالرزاق رقیحی، عبداللّه محمد حبشی، و علی وهاب آنسی، فهرست مخطوطات مکتبة الجامع الکبیر صنعاء، ]صنعا ? 1984[؛ محمد زباره‌یمنی، ائمة‌الیمن، ج‌:1 تاریخ جامع لأئمة‌الیمن الهاشمیین، تعز، یمن ] 1375[؛ محمد شوکانی، البدر الطالع بمحاسن من بعدالقرن السابع، ]قاهره ? 1348[، چاپ افست بیروت ]بی‌تا.[؛ عبدالسلام وجیه، اعلام‌المؤلفین الزیدیة، عَمّان 1420/1999؛ همو، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، عَمّان 1422/2002؛ فهرس المخطوطات الیمنیة لدار المخطوطات و المکتبة الغربیة بالجامع الکبیر ـ صنعاء، اعداد احمد محمد عیسوی و دیگران، قم: کتابخانه آیت‌اللّه مرعشی‌نجفی، 1384ش.