دیلمی، حسینبن یحیی، عالم زیدی یمنی در قرن دوازدهم و سیزدهم. اصل او از دیلم* (از مناطق شمال ایران) بود و نسبش با 21 واسطه به ابوالفتح دیلمی* میرسید، که از سادات حسنی بهشمار میرود. حسین دیلمی در شهر ذَمار*، واقع در یمن بهدنیا آمد و در همانجا زندگی کرد؛ ازاینرو، ذماری نیز خوانده شدهاست. سال تولد وی را برخی منابع 1148 و برخی دیگر 1149 گزارش کردهاند (← ابنحَیدَره، ص304؛ شوکانی، ص244؛ زباره یمنی، ج1، ص340، 401؛ قس بیطار، ج1، ص549، که بنابر نقل نادرست از شوکانی سال تولد وی را 1139 گفتهاست).دیلمی در زادگاه خویش به فراگیری حدیث، فقه زیدی، و علم حساب پرداخت. به گزارش منابع، او در 1175 و 1201 برای تحصیل و بهویژه، استماع حدیث، به صنعا، پایتخت یمن، رفت (برای نمونه ← ابنحیدره، ص302ـ303؛ شوکانی، همانجا؛ زباره یمنی، ج1، ص401). به گفته شوکانی (همانجا)، دیلمی بار دوم قصد اقامت دائم در صنعا را داشت، ولی پس از مدتی به ذمار بازگشت و تا پایان عمر در همانجا ماند. برخی از مشایخ و استادان دیلمی در ذمار و صنعا عبارتاند از: عبداللّهبن حسین دُلامه، عبدالقادربن حسین شُوَیطِر، مثنّیبن علی شوکانی، محمدبن اسماعیل امیر*، اسحاقبن یوسف*، حامدبن حسن ابنشاکر (← ابنشاکر*)، حسنبن اسماعیل مغربی، عبدالقادربن احمد کوکبانی* و قاسمبن محمد کِبسی. دیلمی از برخی از مشایخ خود، از جمله محمدبن اسماعیل امیر اجازه نقل حدیث نیز دریافت کرد (برای استادان و مشایخ و تفاصیل دروس دیلمی ← ابنحیدره؛ شوکانی؛ زباره یمنی، همانجاها).دیلمی سالها در ذمار و صنعا به تدریس فقه و علوم دیگر پرداخت و در ذمار مرجع دینی زیدیان شد. نوهاش، حسنبن عبدالوهاب دیلمی*، و احمدبن محمد حَرازی از شاگردان او بودند (ابنحیدره، ص303؛ شوکانی، ص244ـ245؛ زباره یمنی، ج1، ص340ـ341، 401؛ قس بیطار، همانجا که حسین دیلمی را حنفی ماتریدی خواندهاست).دیلمی در 1249 در ذمار درگذشت و در همانجا به خاک سپرده شد (صدیق حسنخان، ص265؛ زباره یمنی، ج1، ص404؛ قس بیطار، ج1، ص550، که سال وفات وی را 1239 گزارش کردهاست).به گفته شوکانی (ص244) ابتدا دیلمی توانایی مالی چندانی نداشت، ولی پس از ازدواجبا زنی ثروتمند وضع مالی او دگرگون شد. شرح حالنگاران، از جمله شوکانی که به گفته خودش از دوستان و همدرسان دیلمی بوده و بعدها با وی مکاتبه داشتهاست، ویژگیهای اخلاقی دیلمی را برشمرده و با تأکید بر وسعت دانشش و تبحّر او در علوم گوناگون، وی را مستجابالدعوه خواندهاند. او شعر نیز میسرود (برای نمونه ← ابنحیدره، ص301ـ305، 311؛ شوکانی، ص244ـ 248؛ زباره یمنی، ج1، ص402ـ 404).دیلمی تألیفات متعدد و متنوعی دارد. برخی از آثار فقهی او عبارتاند از: جوابالسؤال الحادث فی تصحیح الوصیّة للوارث؛ رفعالشک فی صَوم یوم الشکّ: الاقناع فیالرّدّ علی من احلّ السَماع (حبشی، ص241، 267، 301؛ حسینی اشکوری، ج1، ص145، 371، ج2، ص50؛ قس ابنحیدره، ص304 که نام اثر اخیر را الاقناع فی تحریمالسماع دانستهاست)؛ العروةالوثقی فی ادلة مذهب ذویالقربی، اثری مبسوط که در آن مسائل کتاب الازهار فقهالائمة الاطهار احمدبن یحیی مهدی لدیناللّه* را با قرآن و سنّت مدلل کردهاست (ابنحیدره، ص303ـ304؛ زباره یمنی، ج1، ص402؛ عبدالسلام وجیه، 1420، ص399؛ قس عبدالسلام وجیه، 1422، ج1، ص505، ج2، ص537 که نام دیگری برای نسخههایی از این اثر ذکر کردهاست).شماری دیگر از تألیفات دیلمی اینهاست: رسالة فی الاستعارة در علم بلاغت؛ الفصوص(الفصول) المضیّة فی فضلالصلاة والسلام علی خیرالبَریّة؛ جلاءالابصار (الافکار) فی شمائل النبی المختار درباره سیره نبوی (ابنحیدره، ص304؛ زباره یمنی، ج1، ص340، 402؛ حسینی اشکوری، ج1، ص117، 361ـ362، ج2، ص321)؛ دُرَراللالی فی صحّة دعوی البتول الزهراء لفدک و العَوالی که در آن درستی ادعای حضرت زهرا سلاماللّهعلیها در موضوع فدک را مدلل کردهاست؛ و منظومه نظم الاسماءالحسنی (حبشی، ص241؛ عبدالسلام وجیه، 1420، ص399ـ400؛ نیز ← فهرس مخطوطات الیمنیة، ج1، ص304).دیلمی آثاری از مؤلفان پیشین را به نظم درآورده و برخی از آنها را شرح هم کردهاست، از جمله معیارالعقول، از کتابهای مجموعه البحرالزخار، احمدبن یحیی مهدی لدیناللّه در اصول فقه؛ نخبةالفِکَر ابنحَجر عَسقلانی* در علم حدیث، با عنوان نظم نخبةالفکر و شرح آن با عنوان الفوائد والغُرَر (فوائدالغرر) فی شرح نظم نخبةالفِکرَ؛ و الشافیه* ابنحاجب در علم صرف، که این منظومه ناتمام ماندهاست (ابنحیدره، همانجا؛ زباره یمنی، ج1، ص402؛ حسینی اشکوری، ج2، ص197، 333، ج3، ص113، 116، 118؛ برای برخی آثار دیگر ← حبشی، ص70، 241؛ حسینی اشکوری، ج1، ص178، ج2، ص197، ج3، ص117؛ عبدالسلام وجیه، 1420، همانجا).منابع : ابنحَیدَره، مطلع الاقمار و مجمع الانهار فی ذکرالمشاهیر من علماء مدینة ذمار و من قرأ فیها و حقّق من اهلالامصار، چاپ عبداللّهبن عبداللّه حوثی، عَمّان 1423/2002؛ عبدالرزاقبن حسن بیطار، حلیةالبشر فی تاریخ القرن الثالثعشر، چاپ محمد بهجة بیطار، بیروت 1413/1993؛ عبداللّه محمد حبشی، مصادرالفکر العربی الاسلامی فیالیمن، صنعا: مرکز الدراسات الیمنیة، ]بیتا.[؛ احمد حسینیاشکوری، مؤلفاتالزیدیة، قم 1413؛ محمد زباره یمنی، نیلالوَطَر من تراجم رجالالیمن فیالقرن الثالث عشر، ]قاهره [1348ـ1350، چاپ افست صنعا ]بیتا.[؛ محمد شوکانی، البدرالطالع بمحاسن من بعد القرن السابع، چاپ حسینبن عبداللّه عمری، دمشق 1431/2010؛ صدیق حسنخان، التّاجالمُکَلَّل من جواهر مآثرالطراز الآخر و الاوّل، چاپ ابراهیم شمسالدین، بیروت 1424/2003؛ عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیة، عَمّان 1420/1999؛ همو، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فیالیمن، عَمّان 1422/ 2002؛ فهرس المخطوطات الیمنیة لدار المخطوطات و المکتبة الغربیة بالجامع الکبیر ـ صنعاء، اعداد احمد محمد عیسوی و دیگران، قم: کتابخانه آیتاللّه مرعشی نجفی، 1384ش.
