دیاربکری حسین بن محمد

دیاربکری، حسین‌بن محمد، مورخ و قاضی سده دهم. او احتمالا در دیاربکر* به‌دنیا آمده یا مدتی از عمر خود را در آنجا گذرانده‌است. درباره تاریخ تولد و دوران نخست زندگی او آگاهی در دست نیست. دیاربکری در شوال 931 که در مکه به‌سر می‌برد، ابعاد کعبه را اندازه‌گیری کرد و کتابی در این زمینه نوشت (← دیاربکری، ج‌1، ص120؛ نیز ← ادامه مقاله). دیاربکری مدتی نیز منصب قضای مدینه را به‌عهده گرفت و در این شهر ساکن شد (← عیدروس، ص‌341؛ ابن‌عماد، ج‌8، ص‌420). مادّه‌تاریخ انتصاب او به این شغل به‌حساب ابجد برابر با 982 است (← عیدروس، همانجا). تاریخ درگذشت دیاربکری در منابع متفاوت ذکر شده‌است، اما براساس برخی منابع تاریخ 9 صفر 990 درست به‌نظر می‌رسد و مادّه‌تاریخ درگذشت او به‌حساب ابجد نیز با سال 990 مطابقت می‌کند (← عیدروس، ص340؛ ابن‌عماد، ج‌8، ص‌419ـ420).دیاربکری در میان مردم نفوذ و اعتباری خاص‌داشت. او مردی فاضل و بخشنده بود و از بزرگان و سران مکه محسوب می‌شد (عیدروس، همانجا). گفته شده‌است که در ایام عید هزار تن بر سفره اطعام او حاضر می‌شدند (ابن‌عماد، ج‌8، ص‌419).دیاربکری ظاهرآ مالکی‌مذهب بوده‌است (← عیدروس، همانجا؛ ابن‌عماد، ج‌8، ص‌419ـ420؛ قس بروکلمان ، ج‌2،ص:500 حنبلی و به قولی مالکی‌مذهب). او با قطب‌الدین محمدبن احمد نَهرَوالی* (متوفی 988) مورخ و مفتی حنفی مکه دوست بوده‌است (← عیدروس، ص‌342).مهم‌ترین اثر دیاربکری تاریخ الخمیس فی احوال اَنفَس نفیس، و عمدتآ درباره سیره پیامبر اکرم صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم است. این کتاب یک مقدمه، سه رکن و یک خاتمه دارد. مقدمه، که بیش از یک پنجم کل کتاب را دربرمی‌گیرد، مشتمل بر تاریخ عمومی از آغاز آفرینش تا روزگار تولد و ظهور پیامبر اسلام است. در مقدمه مطالبی ذیل سه عنوان فرعی «طلیعه» به این قرار آمده‌است: تعریف نبی و رسول، ترتیب سوره‌های مکی و مدنی، مطالبی درباره قرآن کریم، دلایل نبوت پیامبر اکرم، آفرینش آسمانها و زمین، خلقت آدم، شاهان اساطیری ایران، پیامبران و حکمای مشهور، نسب پیامبر اکرم، خویشاوندان و تولد آن حضرت.رکن اول تا سوم کتاب بیش از نیمی از کل کتاب را دربرمی‌گیرد و درباره سیره پیامبر اسلام است. رکن اول به رویدادهای زندگی پیامبر اکرم از تولد تا چهل سالگی آن حضرت و بعثت او اختصاص‌دارد و مشتمل بر سه باب است. در این رکن مطالبی درباره خصایص، شمایل و صفات پیامبر اکرم و همسران و فرزندان او آمده‌است. در پایان آن نیز مطالب مختصری درباره زندگی حضرت فاطمه علیهاالسلام از تولد تا زمان درگذشت ذکر شده‌است. مطالب رکن دوم درباره حوادث زندگی پیامبر از آغاز نبوت تا هجرت ایشان از مکه به مدینه است. رکن سوم مشتمل بر رویدادهای زندگی آن حضرت از آغاز هجرت تا وفات در سال یازدهم است و حوادث هر سال ذیل عنوان فرعی مَوطِن آمده‌است. در موطن یازدهم از ظهور مدعیان پیامبری یاد شده‌است. در ضمن مطالب رکن دوم و سوم، مطالبی درباره تولد و وفات اهل بیت علیهم‌السلام و برخی از صحابه و صفات آنان و همسران پیامبر اکرم پس از حضرت خدیجه علیهاالسلام و تشریع پاره‌ای احکام ذکر شده و مؤلف به مناسبت، به برخی مسائل مستحدثه و حکم شرعی آنها پرداخته‌است (برای نمونه ← ج‌2، ص‌27ـ28).خاتمه حدود یک چهارم کتاب را دربرمی‌گیرد و دارای دو فصل است. فصل نخست درباره آنچه به پیامبر اکرم اختصاص‌و انتساب داشته‌است، مانند خَدَم، مَوالی، امرا، دبیران، سفیران، قضات، مؤذنان، شعرا، سلاحها، لباسها و هیئتها؛ و فصل دوم درباره نخستین خلفا (خلفای راشدین)، امویان و عباسیان و شخصیتهای مهم دوره هریک از خلفاست. دیاربکری در این فصل، از اولاد حضرت علی، امامان دوازده‌گانه و روایاتی درباره ظهور حضرت مهدی عجل‌اللّه‌تعالی‌فرجه‌الشریف نیز یاد کرده (← ج‌2، ص‌286ـ289) و احادیثی نیز درباره فضائل و مناقب حضرت علی و دیگر اهل بیت نقل کرده‌است (برای نمونه ← ج‌1، ص‌277، 361ـ362، 417ـ419، 486ـ488، ج‌2، ص‌48ـ51، 86ـ87، 125، 141ـ142، 162، 275). وی همچنین در این فصل به‌اختصار مطالبی درباره مغولان و حمله آنان به بغداد و برانداختن خلافت عباسیان در 656، تأسیس خلافت اسمی عباسیان در مصر، خلفای فاطمی و پادشاهان ایوبی و ممالیک مصر تا انقراض آنان به‌دست سلطان‌سلیم اول (حک : 918ـ926) آورده‌است. پس از آن، به ذکر نام جانشینان سلیم تا جلوس مراد سوم (حک : 982ـ1003) به سلطنت، در چند سطر بسنده کرده‌است. با وجود این، حاجی‌خلیفه (ج‌1، ستون 725) پایان تألیف این کتاب را 940 ذکر کرده‌است (قس د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه).دیاربکری در تألیف تاریخ‌الخمیس از منابع بسیاری استفاده کرده و برخی از آنها را در آغاز کتاب (ج‌1، ص‌2ـ3) نام برده‌است. این منابع عمدتآ مشتمل‌اند بر تواریخ عمومی، کتب سیره و مغازی، تفاسیر، مجموعه‌های حدیثی مانند صحاح و سنن، سرگذشت‌نامه‌ها، لغت‌نامه‌ها، منابع جغرافیایی، ادبی، ملل و نحل، کلام و عقاید. ازجمله منابعی که وی از آن بسیار استفاده برده، کتاب الزَهْر الباسِم فی سیرةِ ابی‌القاسم تألیف مُغَلطای‌بن قلیچ* (متوفی 762)، مورخ و محدّث حنفی، یا خلاصه آن با عنوان الاشارة الی سیرة المصطفی و تاریخ مَن بعده مِن الخلفا، معروف به سیره مغلطای، است (برای نمونه ← ج‌1، ص‌153، 186، 196 و جاهای دیگر؛ نیز ← مغلطای‌بن قلیچ، ص‌13). دیاربکری با استفاده از این منابع متنوع مطالب بسیاری درباره سیره نبوی گرد آورده و گاه به مقایسه آنها و ترجیح پاره‌ای روایات یا جمع میان آنها پرداخته‌است. مؤلفانی همچون بوسنوی در الرسالة المقامیة و عصامی مکی در سَمْطُ النجوم العَوالی از تاریخ‌الخمیس مطالبی نقل کرده‌اند (محمد حبیب هیله، ص‌235؛ نیز ← عصامی، ج‌1، ص‌15، 29 و جاهای دیگر).از تاریخ الخمیس نسخه‌های خطی متعددی باقی‌مانده که نسخه‌ای از مختصر آن در الجزایر موجود است (بروکلمان، ج‌2، ص‌500، )ذیل(، ج‌2، ص‌514؛ د.ا.د.ترک، ذیل مادّه؛ بابینگر ، ص‌89). تاریخ الخمیس در سالهای 1283 و 1302 درقاهره به‌چاپ رسید. پس از آن نیز از روی چاپ قاهره (1283)، نسخه‌ای در بیروت (دارصادر) افست شده‌است. چاپ جدید این کتاب به‌کوشش علی زغلول در بیروت (1406) صورت گرفته‌است. اوتو فون‌پلاتن ، محقق آلمانی، گزارش قتل خلیفه دوم در این کتاب را به زبان آلمانی ترجمه و در برلین (1253/1837) منتشر کرده‌است. پیترمن نیز در کتاب )دستورزبان عربی( (1284/1867) پاره‌ای از تاریخ الخمیس را نقل کرده‌است.اثر دیگر دیاربکری ذَرع الکعبة المعظَّمة و مساحة المسجدالحرام است که به‌کوشش یحیی حمزه وزنه در قاهره (2004) به‌چاپ رسید (برای نسخه‌های خطی آن ← بروکلمان، همانجا؛ یوسف الیان سرکیس، ج‌1، ستون 897؛ بروسه‌لی، ج‌3، ص‌118ـ119؛ د.ا.د.ترک، همانجا).اُهبةُ الناسک و الحاج‌لانتفاعه بها لدی الاحتیاج‌علی المذاهب الاربعة، دیگر اثر دیاربکری است که اکنون نسخه‌ای از آن در دست نیست (درباره مناسک حج‌← حاجی‌خلیفه، ج‌1، ستون 203؛ بغدادی، ج‌1، ستون 319).منابع : ابن‌عماد؛ محمدطاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، استانبول 1333ـ1342؛ اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج‌1، در حاجی‌خلیفه، ج‌5؛ حاجی‌خلیفه؛ حسین‌بن محمد دیاربکری، تاریخ‌الخمیس فی احوال انفس نفیس، ]قاهره[ 1283/1866، چاپ افست بیروت ]بی‌تا.[؛ عبدالملک‌بن حسین عصامی‌مکی، سمط النجوم العوالی فی انباء الاوائل و التوالی، قاهره 1380؛ عبدالقادربن شیخ عیدروس، تاریخ النور السافر عن اخبار القرن العاشر، بیروت 1405/1985؛ محمد حبیب هیله، التاریخ و المورخون بمکة من القرن الثالث الهجری الی القرن الثالث عشر، ]مکه[ 1994؛ مغلطای‌بن قلیچ، مختصر السیرة النبویة، چاپ محمد زینهم محمد عزب، قاهره 1422/2001؛ یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعرّبة، قاهره 1346/1928، چاپ افست قم 1410؛Franz Babinger, Die Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre Werke, Leiden 1927; Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949, Supplementband, 1937-1942; EI2, s.v. "Al-Diya(rbekr(, H(usayn b. Muh(ammad" (by F. Rosenthal); TDVI(A, s.v., "Diyarbekr(" (by Abd(lkerim (zayd(n).