دولمه باغچه کاخ

دولمه‌باغچه، کاخ، از باشکوه‌ترین و وسیع‌ترین کاخهای عثمانی در استانبول از سده سیزدهم. دولمه‌باغچه، در باغهای سواحل تنگه بوسفور در خلیجی‌بزرگ که‌لنگرگاه کشتیها بود و تا قرن یازدهم فعالیت داشت ــ ساخته شده‌است. بعضی سلیم دوم (حکـ: 974ـ982) را اولین سازنده کاخ در این محل دانسته‌اند. این مکان از دهه‌های نخست سده یازدهم، برای ساخت‌و سازهای بعدی پر، مسطح و آماده گردید و از آن زمان این محل را دولمه‌باغچه (به‌معنی باغ پرشده) خواندند (دولمه‌باغچه سرای ، ص10؛ بلر و بلوم ، ص 309؛ د.ا.د.ترک، ذیل مادّه).این منطقه وسیع برای مدتها باغ خاص پادشاهان بود و در آن کاخهای متعددی ازجمله کاخهای محمد چهارم (حک : 1058ـ 1099) و محمود اول (1143ـ1168) بنا گردید. سلطان‌سلیم سوم (حکـ: 1203ـ1222) معماری اروپایی به نام ملینگ را برای ساخت کاخ خود به‌کار گرفت (د.ا.ترک، ذیل "Bah(esara"). در 1259، سلطان‌عبدالمجید اول که در کاخ بشیکتاش و در کنار پدر با اصول تربیتی غرب پرورش یافته بود، به کاراپت و پسرش نیکوغوس بالیان ، معماران تحصیل‌کرده در غرب، فرمان داد تا کاخ ساحلی بشیکتاش را ویران کنند و قصر دولمه‌باغچه را بسازند. با تکمیل کاخ در 1272، سلطان‌عبدالمجید قصر توپقاپی (← طوپقاپی‌سرای*) را به خویشان واگذار کرد و در دولمه‌باغچه مستقر شد. از آن زمان به‌بعد، ملاقاتهای رسمی و جلسات و تشریفات درباری در کاخ جدید برگزار می‌گردید. در این مدت از دیگر کاخهای استانبول مانند چراغان و بَیْلربَیی/ بیگلربیگی نیز استفاده می‌شد (شاو ، ج 2، ص 82؛ یراسیموس ، ص 361). عبدالمجید پانزده سال در این کاخ حضور داشت، و بعد از او نیز شش سلطان دیگر عثمانی در آنجا اقامت گزیدند. مجلس قانون‌گذاری عثمانی در 1294، در مراسمی در قصر دولمه‌باغچه افتتاح شد (شاو، همانجا). با شروع جنگ کریمه بین روسیه و عثمانی (1269ـ1272/1853ـ1856)، سلطان‌عبدالمجید دوم به طرف کاخ ییلدیز* عقب‌نشینی کرد و از 1294 تا 1330 کاخ بدوناستفاده باقی ماند (مونرو ، ص 259). مدارک بایگانی (آرشیو) کاخ دولمه‌باغچه نشان می‌دهد که معماری به نام رایموندو توماسو دارنکو در 1325 به مدت هفت تا هشت ماه جاملی کوشک (کاخ شیشه‌ای) را در محوطه دولمه ‌باغچه‌سرای ساخته‌است (باتور ، ص 41). هم‌زمان با اعلان جمهوری در ترکیه (1302ش/1923)، آتاتورک در دولمه‌باغچه مستقر شد و تا زمان مرگ (1317ش/ 1938) در آنجا ماند. سپس کاخ مرمت و به موزه تبدیل شد (دولمه‌باغچه سرای، ص 68، 122ـ125؛ نیز ← اونسال ، ص 109).این کاخ حدود 250 هزار مترمربع وسعت دارد که در وسط آن، مجموعه اصلیِ کاخهای دولمه‌باغچه به شکل "L"قرار گرفته‌است. این مجموعه 38 قسمت مجزا دارد. سه بخش اصلیِ سلامِلق (بیرونی)، معایده (عید دیدنی) و حرمسرا با نمای نئوباروک در طول ساحل بوسفور گسترده شده‌است (یراسیموس، ص 362؛ باتس ، ص130؛ بلر و بلوم، همانجا).بناهای دولمه‌باغچه از به‌هم‌پیوستن دو فضای وسیع سرسبز تشکیل شده و با ساخت مجموعه فضاهای سبز بسیاری، در اطراف دریا و کنار بناها، مجموعه بناهای کاخ شکل گرفته‌است. در وسط این باغها با بهره‌گیری از کار باغبانان و طرح باغ‌سازی هندسی اروپایی، مجسمه، گلدان و حوضهای بزرگی تعبیه و چراغهای زیادی نصب شده‌است. در این باغها گیاهان و گلها و درختان متنوع از سراسر دنیا کشت می‌شد. باغچه‌های متعدد کاخ با دیوارهایی مجزا، گاه به چهار بخش تقسیم می‌شدند. در وسط باغچه مربع‌شکل، حوضی بزرگ با فواره‌ای به شکل قو و راههایی برای قدم‌زدن وجود دارد. باغچه پرندگان از بهترین باغهای کاخ در قسمت روبه خشکی سالن معایده بناگردیده و با دیواری بلند از باغچه‌های خاص و حرم جدا شده‌است. در این باغ حیوانات و پرندگان بسیاری از سراسر جهان نگهداری می‌شود. باغچه حرم نیز با حوضی بیضی در کنار خزانه داخلی ــکه اکنون موزه ساعت است ــ بیشتر شبیه حیاط داخلی است (دولمه‌باغچه سرای، ص 34ـ37). این مجموعه 285 اتاق، 12 دروازه، 43 تالار، 6 بالکن، 6 حمام و 1427 پنجره دارد. برخی از قسمتهای مختلف آن عبارت‌اند از: برج ساعت؛ اداره خزینه‌داری؛ اداره مفروشات؛ جاملی‌کوشک؛ عمارت و درمانگاه پرندگان؛ کاخ والده؛ اداره خواجگان حرمسرا؛ کوشک حرکت (عزیمت)؛ کوشک ختنه (سنّت)؛ گلخانه؛ کارگاه نساجی؛ اصطبل و آشپزخانه عامره؛ ادارات تبرداران، مصاحبان، سرپرستان (آغاها) و بندگان؛ تالار نمایش؛ اداره سرعسکر (وزیر جنگ)؛ و مسجدِ دولمه‌باغچه یا بزمْ عالم والده‌سلطان (مادر سلطان‌عبدالمجید اول؛ همان، ص 28 و نقشه ص 29؛ یراسیموس؛ باتس، همانجاها). بر اثر حوادث، بعضی قسمتها چون قایق‌خانه و اداره سرعسکر ازمیان رفته و از آشپزخانه عامره آثار کمی باقی مانده‌است. کاربری بعضی قسمتها نیز تغییر کرده‌است. بعدها نیز در محل اصطبل عامره، ورزشگاه مدحت‌پاشا و در محل گلخانه، قهوه‌خانه ساخته شد (د.ا.ترک، همانجا).ورودی اصلی کاخ در قسمت غربی مجموعه، امروزه همان ورودی موزه و براساس کتیبه آن از قدیم‌ترین قسمتهای کاخ است. دیوارهای دو طرفِ ورودی به برجهایی ختم و ورودی به میدانی باز می‌شود که در آن مسجد و برج ساعت قرار گرفته‌است (یراسیموس، همانجا). برج ساعت به دستور سلطان‌عبدالحمید دوم (1876ـ1909) در چهار طبقه ساخته شده و در چهار جهت آن چهار ساعت ساخت فرانسه تعبیه شده‌است (دولمه‌باغچه سرای، ص 232ـ233).مرکزیت مجموعه با قسمتهای متصل به هم (سلاملق، ذوالوجهین معایده و حرمسرا) زیر یک سقف و روی صفه‌ای قرار گرفته و بیشتر تزیینات و تمهیدات فنی در آنجا انجام شده‌است. مساحت کل این قسمتها 595،14 مترمربع و نخستین بخش آن سلاملق است. طبقه همکف تالار سلاملق، ورودی مجللی به نام سالن مدخل و اتاقهایی از جمله وضوخانه، مسجد و اتاق تحریر (چینیلی سالن) دارد. دو رشته پلکان مجلل نیز با نرده‌های بلورین به طبقه دوم این تالار راه دارد (همان، ص 20، 42، 46، 54، 56، 60ـ61؛ بلر و بلوم، همانجا).در طبقه دوم قسمتهایی مانند اتاق انتظار و تالار سفرا با پیانوی طغرادارِ عبدالمجید، اتاق مترجمان و اتاق ریش شریف پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم با اشیای مقدس از جمله پارچه‌های کعبه با سوره‌های ابریشم‌دوزی‌شده، صراحیهای آب زمزم، نسخ و جزءهای قرآن، دست‌نوشته‌هایی با محتوای دینی، پارچه‌های ابریشمی با طرحهای هندسی نقره‌دوزی‌شده قرار دارد (دولمه‌باغچه سرای، ص 64، 70، 72، 80). بین حرمسرا و سلاملق، تالار ذوالوجهین است، که به‌همین‌سبب به این نام معروف شده‌است. از این تالار برای مراسم مذهبی، عقد و نکاح، رمضان و ضیافت مهمانان خارجی استفاده می‌شد. اتاق سفید، اتاق موسیقی، حمام سلطنتی با فضاهای تودرتو و سقفهایی با تزیینات پرکار، کتابخانه با بیش از ده هزار جلد کتاب و سالن خاطرات با تابلوهای متعدد از سلاطین، نیز در این تالار قرار دارد (همان، ص 86، 92، 98، 102، 104). میان تالار سلاملق و حرمسرا، تالار مجهز دیگری به نام معایده تعبیه شده‌است که زمان اجرای مراسم در این تالار، فقط کارمندان سلاملق و اهالی حرمسرا حق ورود داشتند (← همان، ص 122). این قسمت محل حضور وزرا و وکلا برای تشریفات و جشنهای آنان بود. تالار اصلی آن با گنبدی به ارتفاع 36 متر، مرتفع‌ترین قسمت مجموعه است. این تالار 56 ستون و اتاقهایی در اطراف دارد (همان، ص 202، 206). بزرگ‌ترین چلچراغ جهان، با 5ر4 تن وزن و 750 لامپ (شمع)، در زیر گنبد این تالار نصب شده‌است (کوچوک ارمان و یوجل ، ص 28؛ بلر و بلوم، ص 309).حرمسرا قسمت دیگر مجموعه مرکزی و شامل اتاقهای خواب، کار و استراحت سلطان، همسران و کنیزان او و شاهزاده‌هاست. آتاتورک نیز از این مکان استفاده می‌کرده‌است. راهرویی طویل با درهای فلزی و چوبی ورود به حرم را امکان‌پذیر کرده‌است. بخش روبه دریای حرم، که ویژه سلطان و مادرش بوده، به بخش حرم همایونی معروف است. بخش روبه خشکی حرم در چهار طبقه و هشت بخش مستقل با امکانات لازم است. اتاق قرمز معروف به اتاق خاص (برای دیدارهای رسمی) و اتاق آبی (مخصوص مراسم خانوادگی و عید دیدنی) در این قسمت قرار دارد. قسمتهای اصلی کاخ را راهروهای سرپوشیده طویلی به یکدیگر متصل می‌کند (دولمه‌باغچه سرای، ص 108، 112، 116). در مرکز مجموعه دولمه‌باغچه، جاملی‌کوشک واقع شده که ساختار بنا و وسایل درون آن، نمایشگاهی مجلل از شیشه و بلور است.سلطان‌عبدالمجید اول در فضای دولمه‌باغچه تالار نمایش مستقل و باشکوهی ساخت که بعدها سلطان‌عبدالعزیز در 1278 از آن استفاده کرد. در این تالار برنامه‌های موسیقی و نمایشهای بسیاری اجرا می‌شد و حدود چهار سال فعال بود (← اومور ، ص 74ـ75).مسجد دولمه‌باغچه را معماران مجموعه از 1266 تا 1269 برای بزمْ عالم ساختند. این مسجد شبستانی بسیار روشن و پنجره‌های بزرگ روبه دریا دارد. نقشه و تزیینات این مسجد از جمله گنبدی تک و پنجره‌هایی با اتاقهایی نیم‌دایره با دیگر مساجد سنّتی ترکیه متفاوت است، منبر آن مانند منابر دیگر مساجد ترکیه، ولی کوچک‌تر و ساخته‌شده از سنگ مرمر رنگی است. مناره‌های آن با پایه‌های پیازی‌شکل، چهارده متر ارتفاع دارند و ستونهایی که بالکنهای مناره‌ها را نگه داشته‌اند، شیار و سرستونهای گلدانی‌شکل دارند (یراسیموس، ص 366ـ367؛ اونسال، ص 31ـ32).نقشه و ساختار دولمه‌باغچه و تزیینات متنوع و آثار بسیار زیادی که مهم‌ترین آن هدایای دولتها و افراد سرشناس به سلاطین عثمانی و رؤسای جمهوری ترکیه بوده، این محل را به یکی از دیدنی‌ترین مکانهای استانبول تبدیل کرده‌است. تزیینات کاخ الگوبرداری از شیوه باروک و روکوکو است (باتس، ص130). این آثار تزیینی عبارت‌اند از: قابهای متنوع چوبی که بدون میخ و بست به هم چفت شده‌اند؛ پرده‌های نفیس تالارها؛ مبلمانهای مجلل (یراسیموس، ص 363ـ364)؛ راه‌پله‌هایی با طاقهای هلالی؛ ستونهای چندگانه کنار هم؛ دیوارهای منقوش با مناظر خیالی و طلاکاریهای آن (باتس، همانجا)؛ درهای کنده‌کاری و طلاکاری‌شده از جنس چوب ماهون و سدر لبنان؛ لوله‌ها و آبراهه‌های مرمرین؛ اشیای برنزی؛ آیینه‌های بزرگ؛ سنگهای مرمر واردشده از جزایری در دریای مرمره و مصر؛ حصیرهای منقوش با طرح گل؛ کمدهای ساخت ژاپن؛ ظروف اهدایی از روسیه، استیلها و الماسها و مجسمه‌های چینی انسان و حیوان و اشیای بلوری (دولمه‌باغچه سرای، ص 24، 26، 63، 190، 192، 212، 221؛ یراسیموس، همانجا؛ نیز ← مونرو، ص 259). در ساخت آثار و اشیای گران‌قیمت کاخ شیوه هنری نو تأثیر بسیاری داشته‌است (ییلماز ، ص 68). ورودی کاخ و قسمتهای دیگر را نقاشان و هنرمندان فرانسوی و ایتالیایی تزیین کرده‌اند و تعداد زیادی از نقاشیهای کاخ اثر نقاش بزرگ روسی، آیوازوسکی ، است. چهارده تُن طلا و چهل تُن نقره در تزیینات کاخ به‌کار رفته‌است. بسیاری از وسایل کاخ از پاریس، فرشهای ابریشمی از لیون و شمعدانها از انگلیس آورده شده و صدها فرش دست‌باف ابریشمی بزرگ و کوچک 500،4 مترمربع از کف کاخ را مفروش کرده‌است (کاخ دولمه‌باغچه ، 2013).دولمه‌باغچه وسایل روشنایی پیشرفته‌ای داشته‌است. ده‌ها چلچراغ بلوری و برنزی و صدها مشعل بلوری و شمعدان چندشاخه، روشنایی کاخ را تأمین می‌کرده‌است که ابتدا نفت‌سوز، سپس گازسوز و در نهایت برقی شده‌اند. آیینه‌های نصب‌شده به دیواره‌های کاخ بزرگ‌ترین نمونه در زمان خود بوده‌است (کوچوک ارمان و یوجل، ص 25، 28).مناسبات عثمانیها با کشورهای اروپایی، تحصیل معماران عثمانی در اروپا، بازدید سلاطین عثمانی از مراکز اروپایی وجنگ کریمه سبب نفوذ هنر اروپایی در عثمانی شد. ساخت بناها و کاخهایی مانند بیلربیی/ بیگلربیگی، ییلدیز، گوک‌سو ،مسلک ، ایهلامور ، چراغان و طوپقاپی‌سرای در قرن سیزدهم/ نوزدهم نشانه این تأثیرات است. بااین‌همه، دولمه‌باغچه، که برای اجلاسهای بین‌المللی و دیدار گروههای سیاسی و اقتصادی طراحی شده بود، بیش از دیگر بناهای عثمانی از معماری غرب تأثیر پذیرفته‌است (باتس، همانجا؛ ینی‌شهرلی اوغلو ، ص60، 64؛ نیز ← جزار ، ص 14ـ19). دولمه‌باغچه‌سرای تلفیق هنر و معماری یونانی، رومی، و سبکهای گوناگون غربی است، به‌گونه‌ای که با کاخهای سلطنتی اروپایی درخور مقایسه است، اما وجود عناصر سنّتی و شرقی آن را از تقلید کامل از هنر غرب دور کرده‌است.منابع : علاوه بر مشاهدات مؤلف؛(lk( Bates, "Architecture", in Turkish art, ed. Esin At(l, Washington: Smithsonian Institution Press, 1980; Afife Batur, "The architect Raimondo D'Aronco and his work at the Ottoman palaces", in National palaces 1993, [Ankara]: TGNA Foundation, [1993]; Sheila S. Blair and Jonathan M. Bloom, The art and architecture of Islam: 1250-1800, New Haven, Conn. 1995; Mustafa Cezar, "Why a Western style palace in the 19th century?", in National palaces 1993, ibid; Dolmabahce Palace, 2013. Retrieved May 14, 2013, from www. dolmabahcepalace. com/ listing view.php? listing ID=3; Dolmabah(e Saray, [yazarlar] I(hsan Y(cel et al., ed (mer Ta(delen and Aydan G(r(n, I(stanbul: TBMM Milli Saraylar, 2005; I(A, s.v. "Bah(esara" (by W. Barthold); (nder K(((kerman and I(hsan Y(cel, "The development of the Turkish glass industry in the 19th century and Fethi Ahmet Pa(a", in National palaces 1993, ibid; W. S. Monroe, Turkey and the Turks, London 1985; Stanford J. Shaw, History of the Ottoman empire and modern Turkey, Cambridge 1985; TDVI(A, s.v. "Dolmabah(e Saray(" (by Metin S(zen); Suha Umur, "Abd(laziz, Beyog(lu and the Naum Theatre", in National palaces 1993, ibid; Beh(et (nsal, Turkish Islamic architecture in Seljuk and Ottoman times, 1071-1923, London 1973; Filiz Yeni(ehirliog(lu, "Continuity and change in nineteenth-century Istanbul: and the Beylerbey( Palaces", in Islamic Sultan Abd(laziz art in the 19th century, ed. Doris Behrens-Abouseif and Stephen Vernoit, Leiden: Brill, 2006; St