دوانی علی

دوانی، علی، عالم دینی و نویسندة معاصر. او در 5 مهر 1308 در روستای دوان از توابع کازرون در استان فارس متولد شد. پدرش اسماعیل، کشاورز، باغدار و از خرده مالکان منطقه بود و مادرش فاطمه، از خانواده‌ای روحانی بود (دوانی، ص‌19ـ20). دوانی دوران کودکی را در زادگاهش گذراند. پس از مهاجرت خانواده‌اش به آبادان، وی هم‌زمان با استخدام پیمانی در شرکت نفت، در یازده سالگی (1319ش)، در مدرسه‌ای شبانه شروع به تحصیل کرد. در 1321ش وارد آموزشگاه فنی شرکت نفت شد و ضمن آموختن مکانیک با زبان انگلیسی هم آشنایی یافت (همان، ص‌38ـ39، 57ـ58). پس از اشغال ایران به دست قوای متفقین و سقوط پهلوی اول و بازشدن فضای سیاسی و مذهبی، وی و برادرش بر اثر تبلیغات برخی علمای آبادان از مذهب شیخی که مذهب خانوادگی آنها بود، دست کشیدند (همان، ص‌65). دوانی در بهمن 1322 راهی نجف اشرف شد و در آنجا زیرنظر آقا سیدابوالحسن اصفهانی* تحصیلات حوزوی خود را آغاز کرد (همان، ص‌69-72، 74). او در آغاز در مدرسة شربیانی و سپس در مدرسة بزرگ سیدطباطبایی مستقر شد (همان، ص‌80ـ 81). وی در آنجا دروس مرسوم حوزوی را، از آغاز تا بخشی از شرح لمعه، نزد استادانی مانند شیخ محمدرضا طبسی، شیخ‌علی‌آقا نجفی کاشانی، شیخ‌کاظم تبریزی، شیخ‌محمدابراهیم بروجردی، سیداسداللّه مدنی و میرزاعلی فلسفی آموخت (همان، ص80).دوانی چند سال بعد (1327ش) برای معالجه راهی ایران شد و پس از ازدواج، در سفری به قم و پس از آشنایی بیشتر با حوزة علمیه آن از 1328ش در آنجا مستقر شد و به ادامة تحصیل پرداخت. در این شهر از محضر استادانی مانند علی مشکینی، سیدشهاب‌الدین مرعشی‌نجفی، سیدمحمدباقر طباطبائی‌سلطانی، محمد صدوقی، حسینعلی منتظری، سیدمحمدحسین طباطبائی، امام‌خمینی و آیت‌اللّه حاج‌آقاحسین بروجردی در فقه، اصول، تفسیر، منطق و فلسفه بهره فراوان برد (همان، ص‌153، 173ـ174، 179ـ184).او در 1350ش به دلایلی قم را ترک کرد (← همان، ص‌463ـ465) و در تهران ساکن شد و تمام وقت خود را صرف نوشتن کتابهای مذهبی و سخنرانیهای مذهبی کرد (برای تفصیل ← همان، ص‌292ـ410).زمینة اصلی تحقیقات و تألیفات دوانی در وهلة اول شرح‌حال‌نویسی است. او به اقتضای اوضاع زمانه و شناخت و استعداد ویژه‌ای که در این زمینه داشت، سبک و روش جدیدی را در زندگینامه‌نویسی در پیش گرفت و آثار ماندگاری در این زمینه به‌وجود آورد. او در مرحلة بعد در قلمرو تاریخ اسلام، تاریخ تشیع و اصول عقاید نیز آثار درخور اعتنایی تألیف کرده‌است. آثار او را در سه بخش تألیف، تصحیح و ترجمه می‌توان طبقه‌بندی کرد. دوانی شرح‌حال‌نویسی را در دورة جوانی و در زمان اقامت در قم آغاز کرد. او نخستین کتابش، شرح زندگانی جلال‌الدین دوانی، را در 1334ش منتشر ساخت. برخی از علمای بزرگ وقت از جمله آیت‌اللّه‌بروجردی* از این اثر تقدیر کردند که انگیزة او برای تألیف آثار مهم‌تر در این زمینه شد (همان، ص‌194ـ 195). دومین و پرآوازه‌ترین اثری که دوانی در سنین جوانی نوشت کتاب شرح زندگانی استاد کل وحید بهبهانی (قم 1337ش) است. دوانی در این کتاب ضمن بیان سوانح حیات و آرا و اندیشه‌های وحید بهبهانی، تأثیر وی را در احیای علم اصول فقه، در فضای فکری ناشی از رشد و توسعه اخباری‌گری، ازیک‌سو، و صوفی‌گری خانقاهی، ازسوی‌دیگر، در قرن دوازدهم، با ذوق و ظرافت و توانایی کم‌نظیری نشان داده‌است (فانی، ص‌172). این کتاب نیز مشمول تأیید و تشویق آیت‌اللّه بروجردی شد (دوانی، ص‌197). مهم‌ترین اثر دوانی در زمینة شرح‌حال‌نویسی، مفاخر اسلام است در شرح‌حال دانشمندان شیعه که بیشتر مجلدات آن در زمان حیاتش منتشر شده‌است، از جمله جلد اول و دوم در شرح احوال و آثار اصحاب ائمه و فقها و محدّثان قرون اولیة شیعه تا علی‌بن بابویه قمی، جلد سوم از کلینی تا ابن‌شهرآشوب، جلد چهارم از ابن‌ادریس حلّی تا شهید ثانی، جلد هفتم ویژة دانشمندان لاهیجان، جلد هشتم و نهم به‌ترتیب ویژة علامه مجلسی (که قبلاً تحت‌عنوان علامه مجلسی، بزرگمرد علم و دین (تهران 1370) منتشر شده) و وحید بهبهانی، جلد یازدهم در شرح احوال و گزیدة آثار شیخ‌عباس قمی، جلد دوازدهم دربارة زندگی و زمانه آیت‌اللّه بروجردی و جلد سیزدهم در شرح‌حال بعضی از روحانیان و علمای پس از عصر آیت‌اللّه بروجردی. مجلد سیزدهم پس از درگذشت دوانی منتشر شد.در قلمرو وقایع‌نگاری نیز مجموعة یازده جلدی نهضت روحانیون ایران (تهران 1357ـ1360ش) درخور توجه است. او در این اثر فعالیتهای سیاسی مراجع و روحانیان شیعه و مخالف حکومت پهلوی را، از پیش از ماجرای 15 خرداد 1342 تا انقلاب اسلامی 1357ش، شرح داده و مجموعة ارزشمندی از سخنرانیها و اعلامیه‌های علما و روحانیان و گروههای مذهبی را در آن گرد آورده‌است. صورت اولیة این کتاب با عنوان نهضت دوماهه روحانیون ایران در 1341ش در قم منتشر شد. این کتاب گزارشی است مستند از مقابله علمای قم و شهرهای دیگر پس از وفات آیت‌اللّه بروجردی (فروردین 1340) با اقدامات ضددینی حکومت پهلوی، به‌ویژه لایحة معروف به «لایحة انجمنهای ایالتی و ولایتی» و عقب‌نشینی رسمی مقامات دولت.یکی از آخرین کتابهای دوانی شرح‌حال خودنوشت او، نقد عمر، است. او در این کتاب حجیم جزئیات زندگانی و آرا و سلایق شخصی خود را به تفصیل و بی‌پرده‌پوشی آورده‌است و در ضمنِ آن اوضاع و احوال علمی، فکری، فرهنگی، دینی و معیشتی حوزه‌های علمیة نجف و قم را، برحسب مشاهدات عینی و برداشتهای خود، توضیح داده و تشریح کرده و همچنین از برخی رویدادهای تاریخی دوران معاصر رفع ابهام کرده‌است (برای شرح محتوا و اهمیت این اثر ← انوشه، ص‌163ـ169).از ترجمه‌های دوانی کتابهای مهدی موعود (ترجمة جلد سیزدهم بحارالانوار چاپ قدیم همراه با مقدمه‌ای مفصّل دربارة مدعیان بابیت و نیابت خاصه)، اجتهاد در مقابل نص ‌اثر دانشمند برجستة شیعه در لبنان سیدعبدالحسین شرف‌الدین، تاریخ فتوحات مسلمانان در اروپا از شکیب ارسلان و صحنه‌های تکان‌دهنده در تاریخ اسلام از عبداللّه عنان و فروغ هدایت از سیدعلی بهبهانی، از مراجع معاصر شیعه (متوفی 1353ش) و فرقه وهابی و پاسخ به شبهات آنها از محمدحسن موسوی قزوینی حائری درخور توجه و مشهور است. دوانی کتابهایی مانند تاریخ قم، مرآة‌الاحوال جهان‌نما، تاریخ و سفرنامه حزین لاهیجی را نیز تصحیح کرده‌است (برای فهرست کامل آثار چاپ شده و چاپ نشده او ← عین بقا، ص‌237ـ241).دوانی در زمرة بنیان‌گذاران و نویسندگان اصلی مجلة معروف درسهایی از مکتب اسلام بود که در زمان حیات آیت‌اللّه بروجردی (1337ش) پایه‌گذاری شد و چندین دهه در محافل مذهبی محبوبیت داشت (برای تفصیل ← همان، ص‌201- 211). دوانی در 18 دی 1385 از دنیا رفت.منابع : حسن انوشه، «سیری در نقد عمر»، در زندگی‌نامه و خدمات علمی و فرهنگی مرحوم آیت‌اللّه علی دوانی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1386ش؛ علی دوانی، نقد عمر: زندگانی و خاطرات علی دوانی، تهران 1382ش؛ زندگی‌نامه و خدمات علمی و فرهنگی مرحوم آیت‌اللّه علی دوانی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1386ش؛ عین بقا: یادواره چهلمین روز رحلت علامه محقق آیت‌اللّه علی دوانی، زیرنظر محمد رجبی دوانی، تهران: نشر رهنمون، 1385ش؛ کامران فانی، «از علامه جلال‌الدین دوانی تا استاد علی دوانی»، در زندگی‌نامه و خدمات علمی و فرهنگی مرحوم آیت‌اللّه علی دوانی، همان.