تقی‌الدین راصد ، محمدبن معروف ، دانشمند برجسته و جامع‌الاطراف قرن دهم، صاحب آثار متعددی در زمینة ستاره‌شناسی، ریاضیات، مکانیک و مهندسی، نورشناسی، پزشکی و بازداری. او را راصد شامی (حاجی‌خلیفه، ج2، ستون982)، دمشقی و مصری نیز خوانده‌اند ( ) تاریخ منابع نجوم در دورة عثمانی ( ، ج 1، ص 199؛ د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل «تقی‌الدین‌بن محمدبن معروف»).تقی‌الدین در 932 به‌دنیا آمد. وی در ابتدای کتابش، الطرق السنیـّة فی الا´لات الروحانیة (ص 1)، زادگاه خود را دمشق ذکر کرده و در آخرین برگ کتاب دیگرش، ریحانة الروح فی‌رسم الساعات علی مستوی السطوح ، نسب خانوادگی خود را تا هشتمین سلف بر شمرده است. بر اساس این شجره‌نامه، نسب او به دو تن از امیران تحت فرمان صلاح‌الدین ایوبی (قرن ششم)، مؤسس سلسلة ایوبیان، می‌رسد (برای آگاهی بیشتر در بارة این شجره‌نامه و برخی منابع در بارة اجداد تقی‌الدین رجوع کنید به ) تاریخ منابع نجوم در دورة عثمانی ( ، همانجا). پدر تقی‌الدین، معروف‌بن احمد، قاضی و از مدرسان برجستة مدرسه‌های دمشق بود (همانجا؛ حسن، ص 17ـ 18).نام چند تن از استادان تقی‌الدین که او نزد آنان حدیث و تفسیر و فقه و ریاضی و طب آموخت، در دست است ( ) تاریخ منابع نجوم در دورة عثمانی ( ، ج 1، ص200، به نقل از حاجی‌خلیفه) و تقی‌الدین در اشعار خود به نام دو تن از استادانش، ابی‌الفتح مالکی و سعدالدین شاعر، اشاره کرده است (خَفاجی، ص80). محمدبن ابوالفتح صوفی نیز احتمالاً استاد او در ستاره‌شناسی بوده است ( ) تاریخ منابع نجوم در دورة عثمانی ( ، همانجا).تقی‌الدین تا پیش‌از مهاجرت دومش به قسطنطنیه (استانبول فعلی) و همکاری با سلطان‌سلیم دوم ( رجوع کنید به ادامة مقاله)، در سرزمینهای گوناگون اسلامی زندگی کرد، اما نمی‌توان خط سیر دقیق مراحل زندگی او را در این سرزمینها تعیین کرد. به‌نوشتة خودش در الطرق السنیـّة (ص 77) در 953 در قسطنطنیه بوده است. او ظاهراً در دو مرحله از زندگی خویش در مصر می‌زیسته است. در بعضی منابع‌به منصب قضای او در مصر اشاره شده است (حسن، همانجا). درصورتی‌که خبر سفر او به‌قسطنطنیه در حدود 957 (به‌نقل از ) تاریخ منابع نجوم در دورة عثمانی ( ، همانجا) صحیح باشد، نمی‌توان تشخیص داد که وی بین سالهای 953 تا 957 در کجا اقامت داشته است. نخستین قراین در بارة زمان زندگی او در مصر، از لابلای چند اثرش، از جمله الطرق السنیـّة (تألیف 959)، به‌دست می‌آید. در این کتاب (ص 3) او علی‌پاشا (والی مصر و سپس صدراعظم عثمانی) را ستوده و نوشته که در خدمت او بوده است. تقی‌الدین در 963 نیز در مدارس شیخونیه و صَرْغَتْمشی قاهره تدریس می‌کرده است (ابن‌ساعاتی، مقدمة دُهْمان، ص 69). آگاهی بعدی ما از زندگی او، داشتن منصب قضا در نابلس (شهری در فلسطین) است. او در پایان یکی دیگر از آثارش، الکواکب الدرّیة فی وضع البِنکامات الدوریة ، آورده که آن را در 966 در نابلس نوشته است (حسن، ص 19). همچنین به‌نوشتة حاجی‌خلیفه (ج 2، ستون 940)، تقی‌الدین کتاب ریحانة الروح فی رسم الساعات علی مستوی السطوح را در 975 در یکی از قرای نابلس تألیف کرده است. تقی‌الدین در مصر و فلسطین علاوه بر امر قضا به رصدهای نجومی نیز می‌پرداخت. دومین سفر او به قسطنطنیه در 978، مقارن با سالهای پایانی حکومت سلطان سلیم دوم، سلطان عثمانی (974ـ 982)، صورت گرفت ( ) تاریخ منابع نجوم در دورة عثمانی ( ، همانجا). تقی‌الدین در آنجا به خواجه‌سعدالدین ملقب به معلم‌السلطان، از نزدیکان سلطان‌سلیم، پیوست و با یاری او، در 979 جانشین مصطفی چلبی (منجم‌باشی سلطان‌سلیم) شد.با به حکومت رسیدن سلطان‌مراد سوم، سلطان‌عثمانی (982ـ 1003)، تقی‌الدین موردتوجه قرار گرفت و به توصیة خواجه سعدالدین و محمدپاشا (صدراعظم)، سلطان‌مراد به او دستور داد رصدخانه بسازد. این رصدخانه که ساخت آن در 983 شروع شد و در 985 پایان یافت، در تپه‌های مشرف به قسطنطنیه به نام ارتفاعات توپخانه (همانجا) بنا گردید. در ابتدای کار، رصدخانه موردتوجه سلطان بود و تقی‌الدین‌به‌سبب تأسیس آن پاداش خوبی دریافت کرد (حسن، ص20ـ21). در شب اول رمضان 985 دنباله‌دار درخشانی در آسمان پدیدار شد و تقی‌الدین ظهور آن را نشانة پیروزی لشکریان سلطان در نبرد با شاه‌اسماعیل دوم صفوی دانست (علاءالدین منصور شیرازی، ص 141؛ هامر ـ پورگشتال، ج 2، ص 1486ـ1487؛ حسن، ص 20). این پیشگویی به حقیقت پیوست، اما شیوع هم‌زمان بیماری طاعون و مرگ بسیاری از مردم، از جمله چند شخصیت مهم (حسن، همانجا)، و نیز سعایت برخی افراد، باعث شد تا سلطان از ادامة کار رصدخانه بیمناک شود و دستور به انهدام آن دهد. در نامة مفتیِ وقت قسطنطنیه (شمس‌الدین‌احمد) به‌سلطان، تقاضای انهدام رصدخانه شده است (عطائی، ص286)، ازینرو در ذیحجّة 987 به دستور سلطان رصدخانه را ویران کردند ( ) تاریخ منابع نجوم در دورة عثمانی ( ، ج1، ص201). این اقدام موجب آزردگی تقی‌الدین شد و او عزلت گزید و سرانجام در 993 در استانبول (و به‌نوشتة گروهی، در دمشق) درگذشت (همانجا).چگونگی ساخت رصدخانه، و ابزارهای آن و عاقبت کار آن را شاعری‌ایرانی به‌نام علاءالدین‌منصور شیرازی در بخشی‌از منظومة شهنشاهنامة خود آورده‌است. این منظومه یکی‌از مهمترین منابع ، در بارة زندگی تقی‌الدین، از سالهای پیوستن او به سلطان‌مرادسوم تا عاقبت کار رصدخانه، به‌شمار می‌آید (برای آگاهی از این بخش از متن منظومه رجوع کنید به علاءالدین منصور شیرازی، ص 129ـ144).از شاگردان تقی‌الدین تنها شخصی به‌نام عبدالقادربن محمد مَنوفی را می‌شناسیم که در کتابی که در بارة ستاره‌شناسی تألیف کرده، تقی‌الدین را «سیدنا» و «مولانا» خوانده است (کینگ، ج 2، بخش 1، ص 341؛ برای آگاهی از سایر جزئیات زندگی تقی‌الدین رجوع کنید به د. ترک ، ذیل «تقی‌الدین، محمد»؛ ) تاریخ منابع نجوم در دورة عثمانی ( ، ج 1، ص 197ـ202).بررسی تعداد آثار تقی‌الدین در رشته‌های گوناگون علمی (بیش از بیست رساله در زمینة ستاره‌شناسی و گاه‌شماری و قبله‌یابی، هفت رساله در ریاضیات، دو رساله در مکانیک، یک رساله در نورشناسی، یک رساله در پزشکی و رساله‌ای در بازداری) بیانگر توجه و علاقة خاص او به ستاره‌شناسی است. او به‌رغم آثار اندکش در زمینة مکانیک، به سبب مهارتش در این علم، بویژه در حکومت عثمانی، مهندسی نامدار و مشهور بوده است.تقی‌الدین پیش از عزیمت به قسطنطنیه و ساخت رصدخانه، در قاهره چاهی به عمق 25 متر حفر کرد که برای بهبود کیفیت رصد ستارگان از آن استفاده می‌کرد (علاءالدین منصور شیرازی، ص 133؛ نیز رجوع کنید به صاییلی، ص 294). او بعداً در رصدخانة قسطنطنیه نیز چاهی به همین منظور حفر نمود. علاءالدین منصور شیرازی (ص 138ـ139) ده نمونه از آلات نجومی این رصدخانه را نام برده است (نیز رجوع کنید به صاییلی،ص300). از همکاران تقی‌الدین در این رصدخانه اطلاع دقیقی در دست نیست. تنها علاءالدین منصور شیرازی (ص 138) اشاره کرده است که پانزده تن در کار رصد با تقی‌الدین همکاری داشته‌اند. خود تقی‌الدین نیز از منجمی یهودی به نام داوود ریاضیدان نام برده که در 985 در سالونیک (شهری در یونان امروزی که در آن زمان جزو قلمرو عثمانی بود) زندگی می‌کرده و با او مکاتبه داشته است. اگرچه پاره‌ای از دستاوردهای تقی‌الدین در زمینة ستاره‌شناسی در کتابهای مهم نجومی او مانند جریدة الدرر و خریدة الفِکر و سدرة منتهی الافکار فی ملکوت الفلک الدّوار آمده، اما باید در نظر داشت که در مدت کوتاه (کمتر از سه سال) فعالیت رصدخانة کوچک قسطنطنیه (به تعبیر علاءالدین منصور شیرازی، ص 138: «رصدخانة مختصر»)، تقی‌الدین نمی‌توانست با رصدهای منظم و مداوم به نتایج شایان توجهی دست یابد. با این حال، وی بر اساس رصدهایش، روش جدیدی برای محاسبة مشخصه‌های نجومی خورشید ابداع کرد که بعدها حتی کپرنیک و تیکوبراهه به آن دقت دست نیافتند (تکلی ، ص 226). در مینیاتوری در نسخة‌خطی منظومة شهنشاهنامه (صاییلی، ص 478، تصویر 6؛ ابن‌ساعاتی، تصویر مقابل ص 72)، تقی‌الدین و پانزده همکارش در کنار کره‌ای جغرافیایی دیده می‌شوند که بر روی آن موقعیت قاره‌ها بر اساس آخرین دانسته‌های آن روز ترسیم شده‌است. همچنین یک ساعت مکانیکی، یک ساعت شنی و چند ابزار نجومی دیگر در این تصویر وجود دارد (صاییلی، ص 294ـ 295؛ د. اسلام ، همانجا). این رصدخانه، آخرین رصدخانة مهم دورة اسلامی به‌شمار می‌آید ( د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل «علم‌الهیئة»).مهمترین دستاورد تقی‌الدین در زمینة ریاضیات، تنظیم جدولهای مثلثاتی با استفاده از کسرهای دهدهی است. وی در جریدة الدرر و خریدة الفکر (گ 4 پ و ر) از آنها با عنوان «جدول الجیوب الاعشاریّة و جدول الظل الاعشاری» یاد کرده و گفته است که نخستین بار غیاث‌الدین جمشید کاشانی کسرهای دهدهی را ابداع و از آنها بویژه در نجوم استفاده کرده است (برای آگاهی از پژوهشهای کاشانی در بارة کسرهای دهدهی رجوع کنید به قربانی، ص 177ـ194؛ برای آگاهی بیشتر در بارة پژوهش تقی‌الدین در این زمینه رجوع کنید به ذکی، ج 1، ص 202؛ ) تاریخ منابع نجوم در دورة عثمانی ( ، ج 1، ص 203).پژوهشهای تقی‌الدین در بارة مهندسی و مکانیک متنوعتر از تحقیقات او در دیگر زمینه‌هاست. آثار تقی‌الدین در این زمینه ( رجوع کنید به ادامة مقاله) شامل طراحی انواع وسایل خودکار با کاربردهای گوناگون، مانند زمان‌سنجی (طراحی ساعتها)، انتقال و بالا فرستادن آب (تلمبه‌ها) و بلند کردن اشیای سنگین (جرّ اثقال)، است و می‌توان او را ادامه دهندة سنّت علمی بنوموسی * در کتاب الحیل و اسماعیل جَزَری * ملقب به بدیع‌الزمان در معرفة الحیل الهندسیة دانست (حسن، ص 33). تقی‌الدین بعضی وسایل مهم مکانیکی را نیز معرفی کرده که پیش از او به آنها اشاره‌ای نشده است (همانجا). شرحی که او در کتاب الطرق السنیّـة (ص 76ـ79) در بارة استفاده از فشار بخار آب برای چرخاندن سیخی بر روی آتش (نوعی فِر دوار) و چگونگی ساخت آن با همکاری برادر بزرگترش نوشته (همانجا)، تقریباً یک قرن پیش از استفاده از نیروی محرک بخار آب در غرب است (حسن، ص 34ـ 35؛ محقق، ص 134، پانویس 2). او در این کتاب (ص4ـ9) به شرح ساخت نوعی ساعت مکانیکی نیز پرداخته که موقعیت خورشیدوماه و روزهای ماههای قمری را نشان می‌دهد. طرح کلی این ساعت شبیه نمونه‌ای است که ابوریحان بیرونی در کتاب استیعاب خود (ص 219ـ 228) شرح داده، ولی طرح تقی‌الدین نسبتاً کاملتر از طرح بیرونی است. وی برای رصدخانة استانبول نیز ساعت خاصی ساخته بود که در رصدهای نجومی به کار می‌رفت. در بخشهای دیگر کتاب الطرق السنیّـة ، تقی‌الدین دو تلمبه بر اساس کار جزری اما پیشرفته‌تر از آن، طراحی کرده است؛ یکی با دو استوانة متقابل (مِضَخّة ذات الاسطوانتین المتقابلتین) و دیگری با شش استوانة یکپارچه (مضخّة ذات الاسطوانات الستّه؛ حسن، ص 39ـ42، 47ـ50؛ حسن‌وهیل، ص 49ـ52، 59؛ نیز رجوع کنید به تصویر 2). علاوه بر اینها، او دو تلمبة دیگر نیز طراحی کرد که پیش از وی ساخته نشده بود (حسن، ص 43ـ46).برخی آثار مهم تقی‌الدین در زمینة نجوم عبارت‌اند از: 1) جریدة الدّرر و خریدة الفکر ، که زیج مختصر لاسطمبول (کینگ، ج 2، بخش 1، ص 138) نیز نامیده شده است ( ) تاریخ منابع نجوم در دورة عثمانی ( ، ج 1، ص 203ـ204؛ آلوارت ، ج 5، ص 174ـ 175). 2) الدّرّ ( العقد ) النّظیم فی تسهیل التقویم ، که تلخیص زیج الغ‌بیگ است (استوری، ج 2، بخش 1، ص 72؛ حاجی‌خلیفه، ج 2، ستون 736) و تألیف آن را به عبدالرحمان صالحی، مُوقّ تِ مسجد اموی دمشق، نیز نسبت داده‌اند (استوری، همانجا؛ سوتر، ج 1، ص 199). 3) سدرة منتهی الافکار فی ملکوت الفلک الدّوار یا زیج شهنشاهی ( ) تاریخ منابع نجوم در دورة عثمانی ( ، ج 1، ص 212)، که در آن تقی‌الدین نتایج رصدهای خود در رصدخانة قسطنطنیه را برای تصحیح و تکمیل زیج الغ‌بیگ آورده است. نسخه‌های موجود از این کتاب (احتمالاً به علت ناتمام ماندن کار رصد) ناقص‌اند (همانجا). تکلی بخشی از این کتاب را به چاپ رسانده است (حسن، ص 28). 4) ریحانة الروح فی رسم الساعات علی مستوی السطوح ، در بارة ساعتهای آفتابی سنگی (رُخامه) و چگونگی ساخت آنها ( ) تاریخ منابع نجوم در دورة عثمانی ( ، ص 207ـ 208). در 980، عمربن محمد فارِسْکوری (همکار ریاضیدان و منجمِ تقی‌الدین) بر این کتاب شرحی به نام نفح الفیوح بشرح ریحانة الروح نوشت (کینگ، ج 2، بخش 1، ص 597 ـ 598). 5) الثمار الیانعة من قطوف الا´لة الجامعة ، شرح تقی‌الدین بر رسالة الاشعة اللامعة فی العمل بالا´لة الجامعة ابن‌شاطر (کینگ، ج 2، بخش 1، ص 533). «آلت جامعه» وسیله‌ای بود که ابن‌شاطر آن را اختراع کرد و انجام دادن تمامی اعمال مربوط به زمان‌سنجی، در هر محلی با آن مقدور بود (سوتر، ج 1، ص 198). حاجی‌خلیفه (ج 1، ستون 105) این شرح را از مؤلفی ناشناس دانسته است. 6) شرح استخراج انصاف اقطار المدارات المتوازیة ، رسالة کوچکی در بارة محاسبة شعاع تصویر دایره‌های ارتفاع بر صفحة اسطرلاب. نسخه‌ای از آن به خط تقی‌الدین و به تاریخ 982 در کتابخانة مجلس شورای‌اسلامی وجود دارد (حائری، ج 23، ص 14؛ برای آگاهی از دیگر رساله‌های نجومی تقی‌الدین رجوع کنید به ) تاریخ منابع نجوم در دورة عثمانی ( ، ج 1، ص 202ـ216).تقی‌الدین در زمینة ریاضیات نیز آثاری دارد، از جمله: 1) رسالة بغیة الطلاب من علم الحساب ، در بارة حساب، شامل سه مقاله در زمینة حساب هندی، حساب نجوم و حساب کردن مجهولات و متفرقات ( ) تاریخ منابع ریاضی در دورة عثمانی ( ، ج 1، ص 84 ـ 85). 2) کتاب النسب المتشاکلة فی الجبر و المقابلة در جبر (همان، ج 1، ص 85؛ سوتر، ج 1، ص 198). 3) تحریر الاُکَر ثاوذوسیوس (تئودوسیوس؛ حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 142). این کتاب باقی نمانده است. کینگ (ج 2، بخش 2، ص 974) جدولهایی در چند برگ به نام جداول للضرب العشری به تقی‌الدین نسبت داده است (برای آگاهی از دیگر آثار تقی‌الدین در زمینة ریاضیات رجوع کنید به ) تاریخ منابع ریاضی در دورة عثمانی ( ، ج 1، ص 85 ـ87؛ ماتویفسکایا و روزنفلد، ج 2، ص 563 ـ 565).تألیفات تقی‌الدین در زمینة مهندسی و مکانیک عبارت‌اند از: 1) الطرق السنیّة فی الا´لات الروحانیّـة در بارة ابزارهای گوناگون مکانیکی. از این کتاب نسخه‌ای به خط خود تقی‌الدین در ایرلند وجود دارد (آربری، ج 7، ص 73ـ74). احمد یوسف حسن آن را در 1346 ش/ 1967 به‌صورت عکسی منتشر، و باب سوم آن را ــ که در بارة ساخت چهار نوع وسیلة انتقال آب به بالا (تلمبه‌کردن آب) است ــ نقد و بررسی کرده و به همراه متن اصلی به‌چاپ رسانده است (حسن، ص 38ـ50؛ برای آگاهی از تبویب و نسخه‌های خطی این کتاب رجوع کنید به صالحیه و فلیح، ص 162ـ 165). 2) الکواکب الدُرّیة فی وضع البِنکامات الدوریة ، در بارة ساعتهای مکانیکی. این کتاب را رسالة فی علم البنکامات نیز نامیده‌اند (بروکلمان، ) ذیل ( ، ج 2، ص 484). تقی‌الدین در این کتاب ساختار دو ساعت مکانیکی وزنه‌ای و فنری با بدنه‌ای به شکل مخروط ناقص را توضیح داده است. البته چنین ساعتهایی قبلاً در اروپا ساخته شده بود. وی در این اثر ساعتهای ارزان اروپایی را که به قلمرو عثمانی وارد می‌شد، بررسی کرده است (حسن و هیل، ص 59). تکلی متن این رساله را در ) ساعت در امپراتوری عثمانی در سدة شانزدهم و [ رسالة ] الکواکب الدّرّیة تقی‌الدین ( منتشر کرده است.کتاب تقی‌الدین در زمینة نورشناسی، نور حدقة الابصار و نور حدیقة‌الانظار نام دارد (کینگ، ج2، بخش2، ص 1033ـ 1034). او در این کتاب به بررسی آرای کمال‌الدین ابوالحسن فارسی * در کتاب تنقیح المناظر * ــ که خود نقد و تهذیبی از کتاب المناظر ابن‌هیثم است ــ پرداخته است. از دیگر مطالب کتاب اینهاست: بررسی مباحث کلی نور، انعکاس نور و ساختار کلی چشم انسان برای ادراک نور و شرح ساخت انواع آیینه‌ها، از جمله آیینه‌های مسطح و کروی و مخروطی و مقعر (سوتر، ج 1، ص 199؛ کینگ، همانجا).کتاب تقی‌الدین در پزشکی، ترجمان الاطباء و لسان الالبّاء است. اگرچه این کتاب در گروه کتابهای پزشکی رده‌بندی شده (شِشَن و دیگران، ص 153)، در واقع اثری در باب گیاهداروشناسی است و در آن نام گیاهان طبی با ترتیب الفبایی، بعضی نامهای مترادف آنها در زبانهای گوناگون و خواص درمانی آنها آمده است (آلوارت، ج 5، ص 632).از تقی‌الدین رساله‌ای در زمینة بازداری به نام المصابیح المُزَهَّرة فی علم‌البزْدَرة باقی مانده است. این کتاب مشتمل است بر ده مقاله در بارة شکار با پرندگان شکاری (و نه الزاماً با «باز») و بخشی در بارة شکار با سگ و پلنگ. از این رساله یک نسخه در کتابخانة گوتا در آلمان وجود دارد (پرچ ، ج 4، ص 117).منابع: ابن‌ساعاتی، علم‌الساعات و العمل بها ، چاپ محمداحمد دهمان، دمشق ?[ 1401/ 1981 ] ؛ ابوریحان بیرونی، استیعاب الوجوه الممکنة فی‌صنعة الاصطرلاب ، چاپ محمداکبر جوادی حسینی، مشهد 1380 ش؛ تقی‌الدین راصد، جریدة‌الدرر و خریدة‌الفکر ، نسخة خطی کتابخانة دولتی برلین، ش 5699؛ حاجی‌خلیفه؛ عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانة مجلس شورای اسلامی ، ج 23، تهران 1376 ش؛ احمدیوسف حسن، تقی‌الدین و الهندسة‌المیکانیکیة العربیة؛ مع کتاب الطرق السنیّة فی‌الا´لات الروحانیة ، حلب 1976؛ احمدبن محمد خفاجی، ریحانة‌الالبّاء و زهرة‌الحیاة الدنیا ، چاپ سنگی بولاق 1273؛ صالح‌ذکی، آثار باقیه ، استانبول 1329؛ رمضان ششن، جمیل آقپنار، و جواد ایزگی، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی باللغات العربیة و الترکیة و الفارسیة فی مکتوبات ترکیا ، استانبول 1404/ 1984؛ محمدعیسی صالحیه و عبداللّه فلیح، فهرس مخطوطات الفلاحة ـ النبات المیاه والری ، کویت 1408/ 1988؛ محمدبن یحیی عطائی، حدائق الحقائق فی تکمله الشقائق ، چاپ عبدالقادر اوزجان، استانبول 1989؛ علاءالدین منصور شیرازی، «رصدخانة استانبول از زبان علاءالدین منصور شیرازی»، در مهدی محقق، دومین بیست گفتار در مباحث ادبی و تاریخی و فلسفی و کلامی و تاریخ علوم در اسلام، به‌انضمام زندگی‌نامه و کتاب‌نامه ، تهران 1369 ش؛ ابوالقاسم قربانی، کاشانی‌نامه: احوال و آثار غیاث‌الدین جمشید کاشانی ، تهران 1368 ش؛ دیوید ا. کینگ، فهرس المخطوطات العلمیّة المحفوظة بدارالکتب المصریّة ، قاهره 1981ـ1986؛ یوزف فون هامر ـ پورگشتال، تاریخ امپراطوری عثمانی ، ترجمة میرزا زکی علی‌آبادی، چاپ جمشید کیان‌فر، تهران 1367ـ1369 ش؛W. Ahlwardt, Handschriften-Verzeichnisse Kخniglichen Bibliothek zu Berlin: Verzeichniss der arabischen Handschriften , vol. 5, Berlin 1893; A. J. Arberry, The Chester Beatty Library: a handlist of the Arabic manuscripts , vol. 7, Dublin 1964; Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942; EI 2 , s.vv. "Tak ¦ â ¤ al D ¦ â n b. Muh ¤ ammad b. Ma ـ ru ¦ f" (by D. A. King), " ـ Ilm al- hay ف a" (by D. Pingree); Ahmad Y. Hassan and Donald R. Hill, Islamic technology: an illustrated history , Paris 1992; G. P. Matvievskaya and B.A. Rozenfeld, Matematiki i astronomi musulmanskogo srednevekovia i ik ¢ h ¢ trudi ) V III th- XVII th cent. ), Moscow 1983; Osmanli astronomi literatدrد tarihi= History of astronomy literature during the Ottoman period , compiled. by Ekmeleddin I hsanog § lu et al., ed. Ekmeleddin I hsanog § lu, Istanbul: I sla ª m Tarih, Sanat ve kدltدr Ara í t â rma Merkezi, 1997; Osmanl i matematik literatدrد tarihi=History of mathematical literature during the Ottoman period , compiled. by Ekmeleddin I hsanog § lu, Ramazan ì e í en and Cevat Izgi, ed. Ekmeleddin I hsanog § lu, Istanbul 1999; Wilhelm Pertsch, Die orientalischen Handschriften Der herzoglichen Bibliothek zu Gotha , vol. 4, Gotha: Friedrich Andreas Perthes, ]n.d.[; Ayd â n Say â l â , The observatory in Islam , Ankara 1960; Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio-bibliographical survey , vol. 2, pt. 1, London 1972; Heinrich Suter, Beitrجge zur Geschichte der Mathematik und Astronomie im Islam , ed. Fuat Sezgin, vol. 1: Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke , Frankfurt 1986; TA , s.v. "Takiyدddin, Muhammed b. el Emirد'l Nas â rد'd-din Mengدberti" (by S. Tekeli); Sevim Tekeli, "Sciences", in History of humanity, scientific and cultural development , vol. 5: from the sixteenth to the eighteenth century, ed. Peter Burke and Halil Inalcik, Paris: Unesco 1999.
