تقوا، اصطلاحی دینی و اخلاقی . تقوا، از مصدر وقایه ، در لغت به معنای «حفظ کردن و نگاه داشتن از بدی و گزند» است . گفته اند این کلمه در اصل وقوی بوده که واو آن به تاء بدل شده است . مصدر اتّقاء از همین ریشه به معنای «ترسیدن و حذر کردن » است . اسم فاعل آن ، تقیّ و متّقی به معنای «صاحب تقوا» است . همچنین گفته شده است که تقوا یعنی «مصون داشتن خویش از آنچه خوف آسیب و گزند آن وجود دارد». به سبب ملازمت میان تقوا و خوف ، این واژه را خوف نیز معنا کرده اند (فراهیدی ؛ راغب اصفهانی ؛ جوهری ، ذیل «وقی »؛ زوزنی ، ج ۱، ص ۱۲۶، ج ۲، ص ۷۱۶؛ زمخشری ، قسم ۲، ص ۲۵۵؛ ابن منظور، ذیل «وقی »؛ طریحی ، ذیل «وقا»؛ شرتونی ، ذیل «وقی »).
در قرآن و تفاسیر. در قرآن کریم واژه «تقوی » هفده بار و مشتقات آن بیش از دویست بار آمده است . بررسی موارد کاربرد این کلمه نشان می دهد که تقوا در قرآن به چند معنا به کار رفته است . ابتداییترین معنای این واژه به کاربرد آن در میان عرب پیش از اسلام بر می گردد؛ فعل إتَّقی در زبان آنان لزوماً معنای دینی یا اخلاقی نداشته و در زمینه ای عرفی به این معنا بوده که شخص میان خود و چیزی که از آن می ترسد، حایل و مانعی مادّی قرار دهد تا از گزند آن حفظ شود (ایزوتسو، ۱۳۶۱ ش ، ص ۳۰۵). در قرآن فعل اتّقی بارها به این معنا به کار رفته است ، از جمله «اَفَمَنْ یَتَّقی بِوَجْهِه سُوءَ الْعَذابِ یَوْمَ الْقِیمَةِ ...» (آیا آن کس که با چهره خویش عذاب سخت روز قیامت را از خود باز می دارد؛ زمر: ۲۴)، یعنی در روز قیامت دستهای انسان گناهکار ــ که ابتداییترین سپر دفاعی او در برابر آسیب و گزند است ــ چنان بسته است که او برای حفظ خود باید چهره اش را، که شریفترین عضو اوست ، حایل قرار دهد (فراء، ج ۲، ص ۴۱۸؛ فخررازی ، ج ۲۶، ص ۲۷۴). تعبیر «سَرابیلَ تَقیکُمُ الْحَرَّ» (جامه هایی که شما را از گرما حفظ می کند؛ نحل : ۸۱) و «لِباسُ التَّقْوی » (اعراف : ۲۶) نیز ناظر به این معناست ؛ زیرا لباس ، پوشش و حایلی است که تن آدمی را از گرما و سرما حفظ می کند. پیش از اسلام این معنای مادّی اتّقی گاه استعلا یافته به معنای اخلاقی به کار می رفته است که نمونه هایی از آن در اشعار عرب جاهلی دیده می شود، از جمله در این مصراع عمروبن اَهْتَم سَعدی : «و کُلُّ کَریمٍ یَتَّقیِ الذَّمَ بالقِری » ( رجوع کنیدبه ابوتمّام ، ص ۵۴۱)، یعنی انسان کریم در برابر نکوهش دیگران مهمان نوازی را حایل خویش می کند. همین معنا در زمینه ای مشابه در قرآن نیز دیده می شود: «فَاَمّا مَنْ اَعْطی وَ اتَّقی » (اما کسی که بخشایش و پرهیزگاری کرد؛ لیل : ۵). واژه اتّقی در انتزاعیترین حالت ، البته با همان ساخت معنایی ، در میان حنیفیان ( رجوع کنیدبه حنیف * ) در زمینه ای معنوی به کار می رفت و به این معنا بود که شخص در برابر مجازات و عقاب الاهی ، اطاعت و عبادت را سپر خویش قرار دهد (ایزوتسو، ۱۳۶۱ ش ، ص ۳۰۸). طبرسی (ج ۱، ص ۱۱۹) قولی را آورده که بنا بر آن متقی کسی است که اعمال صالح خویش را سپر عذاب الاهی قرار دهد. با این معنا می توان برخی آیات راجع به تقوا را تفسیر کرد، از جمله این آیه را: «... وَ اتَّقُوهُ و اَقیمُوا الصَّلوةَ ...» (از او بترسید و نماز بگزارید؛ روم : ۳۱).معنای دیگر تقوا در قرآن ، ترس از خدا یا، به تعبیر دقیقتر، ترس از قهر یا عذاب اوست که ممکن است شخص گناهکار در حیات دنیوی یا اخروی بدان دچار شود (طبرسی ، ج ۳، ص ۲۴۰، ذیل مائده : ۲، ج ۷، ص ۱۱۳، ذیل حج : ۱). این ترس آمیخته به احترام ، حاصل آگاهی در برابر مالک روز داوری است و با ترس معمولی تفاوت دارد (ایزوتسو، ۱۳۷۸ ش ، ص ۱۰۴) و در حوزه معنایی ای قرار دارد که مفاهیمی چون خوف و خشیت * با آن هم ردیف و هم معنایند (نور: ۵۲؛ انبیا: ۴۸ـ۴۹؛ طبرسی ، ج ۸، ص ۷۶۹، ذیل زمر: ۱۶).مفهوم تقوا بتدریج در سیر نزول آیات ( رجوع کنیدبه زرکشی ، ج ۱، ص ۲۸۰ـ۲۸۱) بسط یافت و اعمال دینی را نیز در بر گرفت . سومین معنای تقوا در قرآن ، رعایت اوامر و نواهی خداوند (طباطبائی ، ج ۵، ص ۱۶۳) یا، به تعبیر دیگر، عمل به طاعت و ترک معصیت است (طبرسی ، ج ۱، ص ۱۱۸، ج ۲، ص ۸۲۳؛ طباطبائی ، ج ۱۹، ص ۲۱۸). اگر مراد، تقوا به معنای «احتراز» باشد، احتراز از انجام دادن نواهی و ترک اوامر معنا می شود (فخررازی ، ج ۳، ص ۲۲۳)؛ بدین معنا، ترس از عذاب الاهی می تواند انسان را به سوی تبعیت از اوامر و ترک نواهی خداوند سوق دهد: «وَ کَذلِکَ اَنْزَلْناهُ قُرْاناً عَرَبِیّاً وَ صَرَّفْنا فیهِ مِنَ الْوَعیدِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ ...» (اینچنین آن را قرآنی عربی نازل کردیم و در آن گونه گون هشدار دادیم ، شاید بترسند؛ طه : ۱۱۳). پیوستگی مفهوم تقوا با امر به طاعت و نهی از معصیت در آیات بسیاری آشکار است ، از جمله : امر به نماز (روم : ۳۱)، امر به روزه (بقره : ۱۸۳، ۱۸۷)، امر به زکات (اعراف : ۱۵۶)، امر به انفاق یا به نظر مفسرانی همچون طبرسی (ج ۱، ص ۱۲۲)، امر به زکات (بقره : ۲ـ۳؛ آل عمران : ۱۳۳ـ۱۳۴) و نهی از ربا (بقره : ۲۷۸). در اغلب آیاتی که تقوا یا مشتقات آن به این معنا آمده است می توان توصیه ای (امر یا نهی ) یافت ، از جمله توصیه به رعایت احکام و حدود الاهی در آیة ۱۸۷ سورة بقره : «...تِلْکَ حُدُودُ اللّهِ فَلا تَقْرَبُوها کَذلِکَ یُبَیّنُ اللّهُ ایاتِه لِلنّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقوُنَ» (اینها حدود فرمان خداست ، پیشتر مَیایید. خدا آیات خود را اینچنین بیان می کند، باشد که به پرهیزگاری برسند). شاید بتوان گفت این معنا، در کنار تقوا به معنای «خدا ترسی »، آشکارترین معنای تقوا در قرآن است .ذیل معنای یاد شده و مرتبط ، اما متفاوت ، با آن می توان معنای دیگری برای تقوا در قرآن یافت که عموم مفسران آن را معنایی مستقل ندانسته اند. در این معنا، تقوا نوعی حالت قلبی و ملکه نفسانی است که مایه بصیرت انسان به طاعت و معصیت (در مقام نظر) و پس از آن ، محرک اراده او به رعایت اوامر و نواهی خداوند (در مقام عمل ) است . حصول این معنا، منوط به تبعیت از اوامر و نواهی خداوند و مداومت بر آن است تا، به اصطلاح اخلاقیون ، آن حال به ملکه (در عرفان : «مقام ») تبدیل شود. به این ترتیب ، عمل به طاعت و اجتناب از معصیت ، شرط لازم برای رسیدن به تقواست . تعبیر «لَعلَّکُمْ تَتَّقُونَ» یا «لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ»، در پایان آیاتی که احکام و حدود الاهی را بیان می کنند و مراقبت بر آنها توصیه می شود، بر این معنا دلالت دارد (برای نمونه رجوع کنیدبه بقره : ۱۸۷؛ انعام : ۱۵۳). همچنین آیاتی که در آنها به نسبت تقوا و قلب اشاره شده است (حجرات : ۳؛ حج : ۳۲)، دالّ بر این معنایند. در آیه ۳۲ سوره حج از تقوای قلب سخن گفته شده است : «... وَ مَنْ یُعَظِمْ شَعائِرَ اللّه فَاِنَّها مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ» (کسانی که شعائر خدا را بزرگ می شمارند کارشان نشان پرهیزگاری دلهایشان باشد). طباطبائی (ج ۱۴، ص ۳۷۴) در تفسیر این آیه ، حقیقت تقوا را امری معنوی دانسته که جایگاه آن قلب است . صدرالدین شیرازی (ج ۱، ص ۲۱۸) نیز تقوا را از مقامات قلبی دانسته است .
با ملاحظه معانی یاد شده می توان سیر بسط معنایی تقوا را در قرآن مشاهده کرد. معنای اولیه تقوا (حایل قراردادن در برابر عذاب الاهی ) پس از گذشتن از مرحله میانی (ترس مؤمنانه از خدا)، بسط و تحول یافت و معنای «تبعیت از اوامر و نواهی خداوند» را پیدا کرد (قس ایزوتسو، ۱۳۶۱ ش ، ص ۱۳).معانی مذکور با یکدیگر در ارتباط وثیق بوده منظومه تقوا را تشکیل می دهند؛ به این معنا که ترس از عذاب خداوند (معنای دوم )، موجب رعایت اوامر و نواهی او (معنای سوم ) می شود و شخص به این وسیله ، میان خود و قهر و عذاب الاهی حایلی قرار می دهد (معنای اول ) و تبعیت از اوامر و نواهی خداوند رفته رفته موجب می شود که تقوا در قلب مؤمن ملکه شود (معنای چهارم ).توجه به مفاهیمی که در قرآن در کنار تقوا (متضاد یا هم رتبه و مترادفِ آن ) آمده است ، می تواند به درک بهتر این مفهوم کمک کند. برخی از مفاهیمی که در قرآن در تقابل با تقوا مطرح شده عبارت اند از: «فجور» (شمس : ۸) به معنای ارتکاب معصیت ، و «اِثْمِ و عُدْوان » (مجادله : ۹؛ مائده : ۲) به معنای ترک آنچه بدان امر شده و تجاوز از حدود الاهی ( رجوع کنیدبه طبرسی ، ج ۳، ص ۲۴۰، ج ۸، ص ۷۳۸). صفت «جَبّار» ــ که طبرسی (ج ۶، ص ۷۸۲) آن را «متکبر» معنا کرده ــ در تقابل با «تَقیّ» (مثلاً در سوره مریم : ۱۳ـ۱۴) و «ظالمین » ــ که همو (ج ۹، ص ۱۱۴) آن را «کافر» معنا کرده ــ در تقابل با «مُتقین » (مثلاً در سورة جاثیه : ۱۹) آمده است .
از مهمترین مفاهیم خویشاوند و هم ردیف با تقوا در قرآن ، ایمان * است . هم نشینی این دو واژه در بسیاری از آیات (از جمله در سوره های بقره : ۱۰۳؛ اعراف : ۹۶؛ محمد: ۳۶)، از استلزامی حکایت می کند که میان این دو مفهوم برقرار است و نشان می دهد که تقوا از لوازم ایمان است (ایزوتسو، ۱۳۷۸ ش ، ص ۳۹۸، نیز رجوع کنیدبه ص ۳۹۶). آیاتی که در آنها تقوا در تقابل با کفر (مفهوم مقابل ایمان ) آمده است (مثلاً در سورة رعد: ۳۵)، می تواند مؤید مطلب مذکور باشد. به این ترتیب ، می توان گفت که ایمان و تقوا در قرآن حتی مترادف یکدیگر نیز به کار رفته اند (برای نمونه رجوع کنیدبه بقره : ۲۱۲). برخی از مفسران نیز ایمان را یکی از معانی تقوا در قرآن دانسته اند (فخررازی ، ج ۲، ص ۲۱؛ صدرالدین شیرازی ، ج ۱، ص ۲۱۷). مفهوم دیگری که بسیار نزدیک به تقواست ، بِرّ * است . در قرآن به تقابل «برّ و تقوا» با «اِثم و عُدوان » اشاره شده است (از جمله در سورة مائده : ۲). در آیة ۱۷۷ سورة بقره مؤلفه ها و مشخصات برّ آمده و در پایان گفته شده است کسی که بدانها التزام داشته باشد، متّقی است . گفته اند که این آیه به انبیا اختصاص دارد، زیرا تنها آنان می توانند واجد اوصاف مذکور در آیه ــ کما هُوَ حقّه ــ باشند ( رجوع کنیدبه طبرسی ، ج ۱، ص ۴۷۸). در آیه ۱۸۹ سوره بقره نیز، در مقام نفی آداب و رسوم رایج در عهد جاهلیت ، برّ حقیقی همان تقوا دانسته شده است . از دیگر مفاهیم نزدیک به تقوا، عدالت است (مائده : ۸). طباطبائی (ج ۵، ص ۲۳۷) عدالت را وسیله کسب تقوا می داند. در قرآن ، در موارد متعدد (از جمله در سوره های آل عمران : ۱۲۰؛ اعراف : ۱۲۸)، صبر در کنار تقوا آمده است . صبر به معنای «تحمل امر ناخوشایند» مقدّم بر تقواست ، زیرا برای رعایت و حفظ تقوا، شخص باید صبر پیشه کند، یعنی ناملایمات و ناخوشایندیها را تحمل کند (فخررازی ، ج ۹، ص ۱۲۸ـ۱۲۹). حضرت یوسف نیز سرانجامِ نیک خویش را به صبر و تقوا نسبت داده است ( رجوع کنیدبه یوسف : ۹۰)، صبر هنگام پیش آمدن مصائب و صبر بر انجام ندادن معاصی (طبرسی ، ج ۵، ص ۴۰۰). نیکی به پدر و مادر (مریم : ۱۳ـ۱۴) و وفا به عهد با خداوند (طبرسی ، ج ۲، ص ۷۷۸؛ طباطبائی ، ج ۳، ص ۲۶۳، ذیل آل عمران : ۷۶)، از دیگر مفاهیم خویشاوند تقوایند.
از مضامین درخور توجه در باره تقوا در قرآن کریم اوصاف متقین است . آنان کسانی هستند که در خلوت و دور از چشم دیگران نیز از پروردگارشان ــ با اینکه او را نمی بینند ــ می ترسند و معصیت نمی کنند (طبرسی ، ج ۷، ص ۸۱، ذیل انبیاء: ۴۸ـ۴۹، ج ۹، ص ۲۲۴، ذیل ق : ۳۱ـ۳۳؛ محلّی و سیوطی ، ج ۲، ص ۱۹۰، ذیل ق : ۳۱ـ۳۳). متقین کسانی هستند که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام می دهند (در مقابل فجّار، یعنی کسانی که در زمین فساد می کنند؛ ص : ۲۸). طباطبائی (ج ۱، ص ۴۳) متقین را همان مؤمنین دانسته و معتقد است که تقوا وصف طبقه خاصی از مؤمنین نیست ، بلکه با تمام مراتب ایمان قابل جمع است . در سوره بقره (آیات ۲ـ۴) این پنج ویژگی برای متقین برشمرده شده است : ایمان به غیب ، برپا داشتن نماز، انفاق از آنچه به ایشان روزی شده ، ایمان به آنچه بر پیامبر اسلام و پیامبران پیش از آن حضرت نازل شده است ، و یقین به آخرت . در سوره آل عمران (آیات ۱۳۳ـ ۱۳۵) نیز وصف احوال متقین آمده است (نیز رجوع کنیدبه فخررازی ، ج ۹، ص ۱ـ۹).تقوا، با هریک از معانی یاد شده ، در حیات دنیوی و اخروی انسان آثاری دارد. خطاب «اِتَّقُوا اللّهَ»، و بعضی مشتقات دیگر تقوا، در اولین آیات نازل شده بر پیامبر اسلام ( رجوع کنیدبه زرکشی ، ج ۱، ص ۲۸۰ـ۲۸۱)، بیشتر معطوف به آثار اخروی آن است . اولین آیاتی که تقوا یا مشتقات آن را در بر دارند (از جمله قلم : ۳۴؛مرسلات : ۴۱ـ۴۳؛ ق : ۳۱ـ ۳۵؛ قمر: ۵۴ ـ ۵۵)، بیش از آنکه در مقام توضیح این مفهوم باشند، به وعده بهشت برای متقین و وصف بهره مندیهای آنان پرداخته اند و اینکه سرانجامِ نیک از آنِ متقین است (هود: ۴۹؛ قصص : ۸۳). بخشیده شدن گناهان ، امان یافتن از آتش دوزخ و رهایی از خوف و حزن ، جنبه سلبیِ آثار تقوا در حیات اخروی است (اعراف : ۳۵؛ انفال : ۲۹؛ مائده : ۶۵). همچنین ، وعده رهایی و رستگاری برای متقین بارها و بارها در قرآن آمده است : «وَ یُنَجِّی اللّهُ الَّذینَ اتَّقَوْا بِمَفازَتِهِمْ لایَمَسُّهُمُ السُّوءُ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ» (خدا پرهیزگاران را به سبب راه رستگاری که در پیش گرفته بودند می رهاند. به آنها هیچ بدی نرسد و از اندوه دور باشند؛ زمر: ۶۱)؛ «اِنَّ لِلْمُتَّقینَ مَفازًا» (پرهیزگاران را جایی است در امان از هر آسیب ؛ نبأ: ۳۱؛ نیز رجوع کنیدبه بقره : ۵؛ آل عمران : ۱۳۰؛ مائده : ۱۰۰). به کسانی که ایمان آورند و تقوا پیشه کنند، در حیات دنیا و آخرت ، بشارت داده شده (یونس : ۶۳ـ۶۴)، که مراد از بشارت در این آیات رؤیای صالحه در دنیا و بهشت در آخرت است ( رجوع کنیدبه فراء، ج ۱، ص ۴۷۱؛ فخررازی ، ج ۱۷،ص ۱۲۷ـ ۱۲۸).از مهمترین آثار دنیوی تقوا هدایت یابی (اهتداء) است (بقره : ۲). طباطبائی (ج ۱، ص ۴۴) در باره نسبت هدایت و تقوا نوشته است که متقین مشمول دو گونه هدایت اند: هدایت قبل از تقوا که محصول فطرت سلیم است و بر اثر آن انسان به تقوا روی می آورد و هدایت بعد از تقوا که هدایتی است به واسطه قرآن و وعده خداوند و پاداشی از سوی اوست . برخی دیگر از آثار تقوا در حیات دنیوی انسان عبارت اند از: نجات از عذاب الاهی (فصّلت : ۱۸)، یافتن بصیرت در برابر وسوسه های شیطان و در پی آن اجتناب از گناه (فراء، ج ۱، ص ۴۰۲؛ طبرسی ، ج ۴، ص ۷۹۰، ذیل اعراف : ۲۰۱)، کسب قوه تشخیص و تمیز حق از باطل (طبرسی ، ج ۴، ص ۸۲۵، ذیل انفال : ۲۹)، کسب هدایت به مدد نور قرآن (طبرسی ، ج ۹، ص ۳۶۷، ذیل حدید: ۲۸)، یافتن برون شوی از مشکلات و کسب روزی از جایی که گمانش نمی رود (طباطبائی ، ج ۱۹، ص ۳۱۴، ذیل طلاق : ۲ـ۳) و آسان شدن امور (طلاق : ۴). طباطبائی (ج ۵، ص ۲۶۹ـ۲۷۰) تقوا را شرط تفکر صواب دانسته و معتقد است که توفیق انسان در کسب معارف حقیقی و علوم نافع در گرو اصلاح اخلاق و کسب فضایل انسانی ، یعنی همان تقواست . صدرالدین شیرازی نیز با استناد به آیات ، دوازده خیر دنیوی و اخروی برای تقوا برشمرده است ( رجوع کنیدبه ج ۱، ص ۲۱۸).توصیه به تقوا در آیات بسیاری از قرآن کریم تکرار شده است ، اما دو آیه ، از نظر تأکید و وسعت و شمول حکم ، از اهمیت ویژه ای بر خور دارند. آیه ۱۰۲ سورة آل عمران ، مؤمنان را به تقوای خداوند، آنگونه که حقِ تقوای اوست ، توصیه کرده است : «... اتَّقُوا اللّهَ حَقَّ تُقاتِه »، و آیة ۱۶ سورة تغابن ، به مؤمنان امر کرده که به قدر استطاعتشان تقوا بورزند: «فَـاتَّقُوا اللّهَ مَاسْتَطَعْتُمْ». مفسران کوشیده اند نسبت این دو آیه را با یکدیگر روشن کنند. به نظر طباطبائی (ج ۳، ص ۳۶۷ـ ۳۶۸) در آیه اول ، حقِ تقوا آخرین مرتبه تقواست ؛ یعنی ، عبودیتی بری از اِنّیت و غفلت ، طاعتی بدون معصیت و شکری بدون کفران . اما آیه دوم شامل تمام مراتب تقواست ؛ یعنی ، خداوند نخست همه مردم را به حقِ تقوا دعوت کرده و سپس فرموده است که هرکس به قدر استطاعت خویش در طی مراتب تقوا بکوشد. کسانی نیز گفته اند که آیه دوم در مقامِ نَسخ آیه اول است ، اما اغلب مفسران بر آن اند که بین این دو آیه مغایرتی وجود ندارد (برای اطلاع از دلایل مخالفانِ ناسخ و منسوخ بودن این دو آیه رجوع کنیدبه فخررازی ، ج ۸، ص ۱۷۲)، زیرا هر دو آیه امر به تقوا می کند و هر امر و تکلیفی از سوی خداوند مشروط به طاقت و استطاعت است (طبرسی ، ج ۱۰، ص ۴۵۳). از سوی دیگر می توان آیه دوم را نه در مقام تحدید و تقیید آیه اول ، بلکه تأکید بر اهمیت تقوا دانست ، کما اینکه تعبیر «مَااسْتَطَعْتُم » در جایی دیگر (انفال : ۶۰) برای تأکید به کار رفته است . در این صورت آیه دوم را باید چنین معنا کرد: تا می توانید نسبت به خداوند تقوا پیشه کنید (نیز رجوع کنیدبه تغابن * ).در مجموع ، مفهوم تقوا اهمیت و منزلت ویژه ای در قرآن کریم دارد. در آیة ۱۳ سورة حجرات آمده که گرامیترین شما نزد پروردگار، باتقواترین شماست و بدین ترتیب ، تقوا موجب برتری انسانی بر انسان دیگر نزد خداست . خداوند، متقین را دوست دارد (آل عمران : ۷۶؛ توبه : ۴، ۷) و یار و مددرسان آنهاست (جاثیه : ۱۹). پیامبران همواره دو چیز را از مردمان خواسته اند: تقوا نسبت به خداوند و تبعیت از رسول او (شعراء: ۱۰۸، ۱۱۰؛ زُخرُف : ۶۳). مفسران «کَلِمةَ التَّقْوی » را در قرآن کریم (فتح : ۲۶) همان کلمة توحید (لااِلهَ اِلاّ اللّه ) دانسته اند (فراء، ج ۳، ص ۶۷۸؛ طبرسی ، ج ۹، ص ۱۹۰؛ فخررازی ، ج ۲، ص ۲۱؛ برای آگاهی از بحث تأویلی فخررازی در نسبت تقوا با مبدأ و معاد رجوع کنیدبه ج ۹، ص ۱۵۹ـ۱۶۰).
منابع : علاوه بر قرآن ؛ ابن منظور؛ حبیب بن اوس ابوتمّام ، دیوان الحماسة ، به روایت موهوب بن احمد جوالیقی ، چاپ عبدالمنعم احمد صالح ، بغداد ۱۹۸۰؛ توشیهیکو ایزوتسو، خدا و انسان در قرآن ، ترجمة احمد آرام ، تهران ۱۳۶۱ ش ؛ همو، مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن مجید ، ترجمة فریدون بدره ای ، تهران ۱۳۷۸ ش ؛ اسماعیل بن حماد جوهری ، الصحاح : تاج اللغة و صحاح العربیة ، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت [ بی تا. ] ، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش ؛ حسین بن محمدراغب اصفهانی ، المفردات فی غریب القرآن ، چاپ محمد سیدکیلانی ، تهران ?[ ۱۳۳۲ ش ] ؛ محمدبن بهادر زرکشی ، البرهان فی علوم القرآن ، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی ، جمال حمدی ذهبی ، و ابراهیم عبداللّه کردی ، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰؛ محمودبن عمر زمخشری ، پیشرو ادب ، یا، مقدمة الادب ، چاپ محمدکاظم امام ، تهران ۱۳۴۲ـ۱۳۴۳ ش ؛ حسین بن احمد زوزنی ، کتاب المصادر ، چاپ تقی بینش ، تهران ۱۳۷۴ ش ؛ سعید شرتونی ، اقرب الموارد فی فصح العربیة و الشوارد ، تهران ۱۳۷۴ ش ؛ محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی ، التفسیرالکبیر ، ج ۱، چاپ عبداللّه فاطمی ، تهران ?[ ۱۳۵۲ ش ] ؛ طباطبائی ؛ طبرسی ؛ فخرالدین بن محمد طریحی ، مجمع البحرین ، چاپ احمد حسینی ، تهران ۱۳۶۲ ش ؛ محمدبن عمر فخررازی ، التفسیرالکبیر ، قاهره [ بی تا. ] ، چاپ افست تهران [ بی تا. ] ؛ یحیی بن زیاد فراء، معانی القرآن ، چاپ افست تهران : ناصرخسرو، [ بی تا. ] ؛ خلیل بن احمد فراهیدی ، کتاب العین ، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی ، قم ۱۴۰۵؛ محمدبن احمد محلّی و عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، تفسیر القران العظیم [ معروف به تفسیر الجلالین ] ، استانبول : دارالدعوه ، [ بی تا. ]
در احادیث و روایات . آنچه در منابع روایی شیعه و سنّی در خصوص تقوا آمده ، توصیه مؤکد و موعظه به تقواست (برای نمونه رجوع کنیدبه ابن حنبل ، ج ۲، ص ۳۳۱ـ۳۳۲؛ تِرمِذی ، ج ۵، ص ۴۴؛ کلینی ، ج ۸، ص ۱۵۱؛ وَرّام ، ج ۲، ص ۳۹). پیامبراکرم تقوا را در رأس تمام امور می دانست (ورّام ، ج ۲، ص ۶۸؛ مجلسی ، ج ۶۷، ص ۲۸۹) و از ایشان و حضرت علی و امام صادق علیهم السلام نقل شده که تقوا جمع تمام نیکیهاست (مجلسی ، ج ۶۷، ص ۲۹۴؛ نوری ، ج ۱۱، ص ۲۶۶). توصیه به تقوا در صدر وصایای ائمه شیعه بوده است (کلینی ، ج ۲، ص ۷۷). در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده که تقوا «وصیت اهل بیت » است (مجلسی ، ج ۷۵، ص ۲۷۷). در روایات تأکید شده است که خود و کسان خویش را به تقوا توصیه کنید (بخاری جُعْفی ، ج ۶، ص ۷۰). امام صادق در حدیث دیگری ، با اشاره به آیاتی از قرآن کریم ، فرموده که خداوند هر چه را که قابل توصیه است در امری واحد جمع آورده و آن تقواست (مجلسی ، ج ۷۵، ص ۲۰۰). همین مضمون در بیانات حضرت علی علیه السلام نیز آمده است ( نهج البلاغه ، خطبة ۱۷۳).بخش عمده ای از احادیث و روایات مربوط به تقوا، تکرار و بیان مؤکد و گاه بسط و تفسیر مضامین قرآنی در خصوص آن است ؛ مثلاً، تقوا به معنای اطاعت از اوامر و نواهی الاهی ( رجوع کنیدبه بخش اول مقاله ) به صورتی دیگر در حدیثی از امام صادق نقل شده است : تقوا یعنی در کاری که خداوند بدان امر کرده ، غایب نباشی و در کاری که خداوند از آن نهی کرده است ، حاضر نباشی (مجلسی ، ج ۶۷، ص ۲۸۵). مضمون آیة ۱۳ سورة حجرات ، که مفهوم «کَرَم » (عزت و ارجمندی ) را به مفهوم تقوا پیوند زده ، بارها در سخنان پیامبر اکرم و ائمه علیهم السلام آمده است ( نهج البلاغه، حکمت ۱۱۳؛ ابن حنبل ، ج ۲، ص ۴۳۱؛ ابن ماجه ، ج ۲، ص ۱۴۱۰؛ ترمذی ، ج ۵، ص ۳۹۰؛ کلینی ، ج ۸، ص ۱۸۱؛ مجلسی ، ج ۶۷، ص ۲۹۱). تقابل قرآنی فجور با تقوا و تقی با شقی در احادیث نیز ذکر شده است (ابن حنبل ، ج ۲، ص ۳۶۱، ۵۲۴؛ ترمذی ، ج ۵، ص ۷۳۵؛ مجلسی ، ج ۷۵، ص ۶۲). در سخنان حضرت علی علیه السلام و نیز در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده است که نسبت به خداوند تقوا پیشه کنید، اگرچه اندک باشد ( نهج البلاغه ، حکمت ۲۴۲؛ ابن شعبه ، ص ۲۶۵). به نظر می رسد این حدیث ، مضمون آیه «فَـاتَّقُوا اللّهَ مَااسْتَطَعْتُم ...» (تغابن : ۱۶) یا دست کم تفسیری از آن را در خود دارد. در قرآن کریم (مائده : ۲۷)، در ذکر داستان پذیرفته شدن قربانی هابیل ، آمده است که «خدا [ عمل و قربانی را ] فقط از تقواپیشگان می پذیرد». در احادیثی که می توان آنها را تفسیر این آیه تلقی کرد، بر رابطه تقوا و قبول عمل تأکید شده است . در این احادیث سفارش شده که اهتمام مؤمنان به قبول عمل باید بیش از نفس عمل باشد، زیرا عمل اندک و مقبول بهتر از عمل بسیار اما نامقبول است و شرط قبولی عمل ، تقواست ( نهج البلاغه ، حکمت ۹۵؛ کلینی ، ج ۲، ص ۷۵ـ۷۶؛ ورّام ، ج ۱، ص ۶۴، ج ۲، ص ۶۲؛ نوری ، ج ۱۱، ص ۲۶۶).در احادیث ، همچون قرآن کریم ، تقوا با ایمان هم سنخ (کلینی ، ج ۲، ص ۵۰؛ ابن شعبه ، ص ۱۵۵؛ مجلسی ، ج ۶۵، ص ۳۵۰؛ نوری ، ج ۱۱، ص ۲۶۵) و حتی از حیث مرتبت بالاتر است (کلینی ، ج ۲، ص ۵۱؛ مجلسی ، ج ۷۵، ص ۲۵۷). تقوا از جهتی مقدّم بر ایمان و از جهت دیگر مؤخر بر آن است ؛ حصول و تقویت ایمان به سبب تقواست ، زیرا هر آنچه تقوا را افزون کند، سبب فزونی ایمان است ، اما اصل ایمان مقدّم بر تقواست و قوّت و ضعف ایمان در فزونی و کاستی تقوا مؤثر است ( رجوع کنیدبه مجلسی ، ج ۶۶، ص ۳۵۴). بدین ترتیب میان تقوا و ایمان رابطه ای دوسویه برقرار است .اشارات تلویحی قرآن کریم به نسبت میان تقوا و قلب ، در احادیث تصریح یافته و به صورتهای گوناگون آمده است . محل تقوا قلب آدمی است (مجلسی ، ج ۶۷، ص ۲۸۳؛ نوری ، ج ۱۱، ص ۲۶۵) و قلوب عارفان معدن تقواست (دیلمی ، ج ۱، ص ۱۵). در روایتی نقل شده است که پیامبراکرم با اشاره به سینه خویش (قلب آدمی ) آنجا را محل تقوا معرفی کرد (ابن حنبل ، ج ۳، ص ۱۳۵؛ ورّام ، ج ۲، ص ۶۴؛ نوری ، ج ۱۱، ص ۲۶۴).رسول اکرم در حدیث دیگری به صحابه می فرماید آیه ای سراغ دارم که اگر مردم بدان توسل جویند، کفایتشان می کند و سپس این آیه را تلاوت می کند: «وَ مَنْ یَتَّقِ اللّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً» (طلاق : ۲؛ دارِمی ، ص ۶۹۹؛ ابن ماجه ، ج ۲، ص ۱۴۱۱؛ مجلسی ، ج ۶۷، ص ۲۸۱). همچنین در حدیثی ، که در بسیاری از منابع روایی شیعه و سنّی آمده است ، تقوا و حُسن خُلق صفاتی هستند که بیش از هر چیز موجب رسیدن به بهشت می شوند (ابن حنبل ، ج ۲، ص ۳۹۲؛ ابن ماجه ، ج ۲، ص ۱۴۱۸؛ ترمذی ، ج ۴، ص ۳۶۳؛ کلینی ، ج ۲، ص ۱۰۰؛ مجلسی ، ج ۶۷، ص ۲۸۸؛ نوری ، ج ۸، ص ۴۴۱ـ۴۴۲). در توضیح این حدیث گفته شده است که تقوا همان حُسن معامله با خداوند، و حُسن خُلق ، حُسن معامله با خَلق است (مجلسی ، ج ۶۸، ص ۳۷۵).وجه اخلاقی تقوا در احادیث و روایات آشکار است . در سخنان امام علی علیه السلام تقوا در رأس خُلقهای نیکوست ( نهج البلاغه ، حکمت ۴۱۰). در بیان ائمه علیهم السلام صبر و حلم ، صله رحم ، امانتداری ، دوری از حسد، حقگویی ولو به زیان گوینده ، و عدالت از جمله لوازم تقواست (کلینی ، ج ۲، ص ۱۴۷، ۳۰۶، ج ۵، ص ۳۸، ۱۳۳؛ ورّام ، ج ۱، ص ۱۲؛ مجلسی ، ج ۶۷، ص ۲۸۸؛ نوری ، ج ۹، ص ۱۰۸، ج ۱۱، ص ۲۸۸).در باب آثار تقوا در حیات دنیوی و اخروی انسان ، از پیامبر اکرم نقل شده است که هرکس تقوا پیشه کند، قدرتمندانه می زید و حتی در سرزمین دشمنان خویش ایمن خواهد بود (مجلسی ، ج ۶۷، ص ۲۸۳). این حدیث در کنار حدیث دیگری از امام صادق علیه السلام که در ذکر آثار تقواست ، معنا و مفهوم روشنتری می یابد که اگر انسان از خدا بترسد، همه از او می ترسند و اگر از خدا نترسد، از هر چیزی خواهد ترسید (حرّ عاملی ، ج ۱۵، ص ۲۴۱). در همین حدیث آمده است که خداوند هرکس را از ذلت معاصی به عزت تقوا برساند، بدون ثروت غنی اش می کند، بدون خاندان و عشیره عزتش می بخشد و بدون انیس و هم نشین او را از وحشت تنهایی به در می آورد (همانجا).
از امام علی علیه السلام نقل شده است که تقوا حق خداوند بر آدمیان است و رعایت آن موجب حق آدمیان بر خداوند. برای کسب تقوا از خداوند یاری بجویید و از تقوا در برابر عقاب خداوند مدد بطلبید ( نهج البلاغه ، خطبة ۱۹۱).در احادیث شیعه ، یکی از معانی تعبیر قرآنیِ «کَلِمَةَ التَّقْوی»، اهل بیت علیهم السلام و پیامبراکرم و ولایت ایشان است . از پیامبراکرم نقل شده است که خداوند به من فرمود علی کلمه ای است که متقین به دوست داشتن او و اطاعت از او ملزم اند (ابن بابویه ، ۱۳۶۱ ش ، ص ۱۲۶). شاید بتوان این حدیث را تأویل آیه ۲۶ سوره فتح دانست : «...فَاَنْزَلَ اللهُ سَکینَتَهُ عَلی رسُولِه وَ عَلَی الْمُؤْمِنینَ وَ اَلْزَمَهُمْ کَلِمَةَ التَّقْوی». در حدیث دیگری از امام رضا علیه السلام آمده است که «نحن کلمة التّقوی » (دیلمی ، ج ۲، ص ۴۱۷). در شرح این حدیث گفته شده است که ایشان (ائمه تقوا/ اهل تقوا) کلمات خداوندند که مرادِ خداوند را بیان می کنند و پذیرفتن ولایتشان سبب مصون ماندن از آتش جهنم است (مجلسی ، ج ۲۳، ص ۳۵). رابطه مفهوم ولایت با تقوا، به معنای اتّقاء از آتش جهنم ، تلویحاً در این حدیث آمده است : ولایت علی بن ابی طالب ، حصن و حصار خداوند است که هرکس در آن در آید، از آتش در امان خواهد بود (ابن بابویه ، ۱۳۶۱ ش ، ص ۳۷۱؛ مجلسی ، ج ۳۹، ص ۲۴۷).در منابع رواییِ اهل سنّت آمده است که پیامبراکرم ، آخرین آیة سورة مُدّثّر (... هُوَ اَهْلُ التَّقْوی وَ اَهْلُ الْمَغْفِرَةِ) را خواندند و گفتند: پروردگارتان فرمود من سزاوار (اهل ) آنم که نسبت به من تقوا پیشه کنید و شرک نورزید، پس اگر کسی از شرک پروا کرد، من سزاوار (اهل ) آن نیز هستم که از گناهان او در گذرم (ابن حنبل ، ج ۳، ص ۱۴۲؛ دارمی ، ص ۶۹۹؛ ابن ماجه ، ج ۲، ص ۱۴۳۷). این حدیث ، گذشته از اینکه از نسبت تقوا و مغفرت الاهی خبر می دهد، مراد از «اَهْل ُالتَّقْوی » را خداوند می داند. در یکی از منابع روایی شیعه ، در باب آیه مذکور، همین مضمون با اندکی تفاوت آمده است که خداوند فرمود من سزاوار آنم که بنده ام نسبت به من تقوا پیشه کند و حتی اگر چنین نکرد، سزاوار آن هستم که او را بیامرزم (نوری ، ج ۱۱، ص ۲۶۵). در احادیث شیعه ، تعبیر «اَهْلُ التَّقوی » در اشاره به متقین نیز به کار رفته که با این نشانه ها شناخته می شوند: صدق گفتار، امانتداری ، وفا به عهد، دوری از بخل و تفاخر، صله رحم ، مهربانی با ضعیفان ، معاشرت اندک با زنان ، بخشش نیکو، حُسن خُلق ، حلم بسیار و پیروی از علمی که موجب تقرب به خداوند شود (ابن بابویه ، ۱۳۶۲ش ، ج ۲، ص ۴۸۳؛ مجلسی ، ج ۶۷، ص ۲۸۲). اهل تقوا کمترین بهره مندی را از دنیا دارند و بیشترین بهره و فایده را به دیگران می رسانند (کلینی ، ج ۲، ص ۱۳۳؛ مجلسی ، ج ۷۵، ص ۱۸۵). محاسبه نفس از دیگر صفات متقین است که در احادیث بارها بر آن تأکید شده است (ترمذی ، ج ۴، ص ۶۳۸؛ ورّام ، ج ۲، ص ۶۲؛ حرّ عاملی ، ج ۱۶، ص ۹۸؛ نوری ، ج ۱۲، ص ۱۵۵).سخنان حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه (خطبة ۱۹۳) در وصف متقین اهمیت خاصی دارد. طبق آنچه سیدرضی نقل کرده است ، یکی از صحابیانِ حضرت ، به نام هَمّام ، از ایشان خواست که متقین را چنان برایش وصف کند که گویی آنها را می بیند. امام ابتدا در دادن پاسخ درنگ کرد و همّام را به تقوا و احسان سفارش فرمود، اما نهایتاً با اصرار او به بیان احوال و اوصاف متقین پرداخت : متقین در دنیا اهل فضیلت اند، سخن به صواب می گویند، شیوه شان اعتدال و مشی آنان تواضع است ، دیده بر حرام می بندند و گوش به علم نافع می سپارند، در سختی و بلا چنان اند که در آسایش و راحتی ، خدا چنان در نظرشان بزرگ است که غیر او را کوچک می بینند، تَنِشان نحیف و نیازهایشان اندک و نفسشان عفیف است ، بیننده آنان را بیمار و گیج و دیوانه می پندارد و حال آنکه بیمار یا دیوانه نیستند بلکه امر عظیمی با جانشان آمیخته و عقل و هوش از ایشان ربوده است ، از اعمال اندک خویش خرسند نیستند و عمل بسیار خود را بسیار نمی پندارند، نفس را متهم می دارند و به رغم نیکوکاریشان نگران اعمال خویشند، اگر در ستایش ایشان چیزی گفته شود از آن سخن می ترسند و با خود می گویند «من به خویش از دیگری آگاهترم و خداوند به من از من آگاهتر است »، به آنچه باقی و زوال ناپذیر است امیدوارند و از آنچه فانی است دل بریده اند، آرزوهایشان کوتاه و خطاهایشان اندک و نفسشان قانع و خوراکشان مختصر و خشمشان خاموش و شهوتشان مرده است ، بی تکلف و آسانگیرند و همواره به نیکیشان امید هست ، به سبب دشمنی با کسانی ستم و به سبب دوستی با کسانی دیگر گناه نمی کنند، از دست خویش در رنج و مردم از ایشان آسوده اند، اگر از کسی دوری کنند از سر کبر نیست و اگر به کسی رو کنند از روی مکر و خدعه نیست .در میان احادیث مربوط به تقوا، این خطبه از حیث بیانِ بلیغ و مفصّل و دقیقِ فضائل دینی و اخلاقیِ متقین کاملاً ممتاز است ( رجوع کنیدبه نهج البلاغه ، خطبة ۱۹۳؛ برای شرحی مبسوط از این خطبه رجوع کنیدبه سروش ، ۱۳۷۱ ش ). این سخنان حضرت علی ، از حیث به کار بردن استعارات و تشبیهات گوناگون در وصف تقوا نیز اهمیت دارد. در نهج البلاغه در فقرات متعددی وصف تقوا آمده (برای نمونه رجوع کنیدبه خطبه ۱۵۷، ۱۶۱، ۱۹۱، ۱۹۴ و ۱۹۵) که در اغلب این فقرات امام به ذکر تشبیهاتی در باب تقوا پرداخته است ، از جمله اینکه تقوا کلید هدایت و ذخیره آخرت (خطبه ۲۳۰)، درمان بیماری دلها و بینایی کوری قلبهاست (خطبه ۱۹۸)، شتر رام و فرمانبرداری است که مهارش در دست سوار اوست ( رجوع کنیدبه خطبه ۱۶). در جایی دیگر گفته است که تقوا رشکِ جوینده امیدوار و ملجأ معتمد گریزنده پناهجوست (کلینی ، ج ۸، ص ۱۷). تخصیص و استعلا یافتن مفهوم تقوا، که بعدها در سخنان عرفا به نحو صریحتری پدیدار شد، اول بار در احادیث پیامبر و ائمه آمده است .
در منابع شیعه و سنّی ، به طور یکسان ، از پیامبراکرم نقل شده است که هیچ بنده ای در زمره متقین نمی آید مگر اینکه کاری را که اشکالی [ = گناهی ] در آن نیست ، از ترس آنکه مبادا اشکالی در آن باشد، فرو گذارد (ابن ماجه ،ج ۲، ص ۱۴۰۹؛ ترمذی ، ج ۴، ص ۶۳۴؛ ورام ، ج ۱، ص ۶۰؛ مجلسی ، ج ۶۷، ص ۲۹۶). همین مضمون در احادیث دیگری ، در سخنان پیامبراکرم و ائمه ، در تعبیر «دوری از شبهات » دیده می شود ( رجوع کنیدبه نهج البلاغه ، خطبه ۱۶؛ ورام ، ج ۲، ص ۶۲، ۳۰۵؛ نوری ، ج ۱۱، ص ۲۶۴). به نظر می رسد دامنه معنایی تقوا که در کتاب به معنای «عمل به واجبات و ترک محرّمات » بوده در سنّت بسط یافته ، «ترک شبهات » را نیز شامل شده است . درهمین زمینه در حدیثی از امام صادق مراتب تقوا ذکر شده است : اول ، تقوای عام ، تقوا به سبب خوف از عذاب جهنم و آن ترک محرّمات است ؛ دوم ، تقوای خاص یا «تَقْوی مِنَ اللّه » که عبارت است از اینکه شخص نه تنها محرّمات بلکه شبهات را نیز ترک کند؛ و سوم ، تقوای خاص الخاص یا «تَقْوی بِاللهِ فیِ اللّه »، مرتبه ای است که شخص نه تنها شبهات بلکه [ بعضی از ] امور حلال را نیز ترک می کند (مجلسی ، ج ۶۷، ص ۲۹۵). به این ترتیب ، مفهوم تقوا به مفهوم وَرَع * پیوند می خورد: «اِتَّقُوا اللّهَ وَ صُونُوا دِینَکُمْ بِالْوَرَعِ»، نیز «کُنْ تَقِیَّاً تَکُنْ اَوْرَعَ النا» (همان ، ج ۶۷، ص ۲۹۷؛ نوری ، ج ۱۱، ص ۲۶۷ـ ۲۶۸).
منابع : علاوه بر قرآن ؛ ابن بابویه ، کتاب الخصال ، چاپ علی اکبر غفاری ، قم ۱۳۶۲ ش ؛ همو، معانی الاخبار ، چاپ علی اکبر غفاری ، قم ۱۳۶۱ ش ؛ ابن حنبل ، مسند الامام احمدبن حنبل ، [ قاهره ] ۱۳۱۳، چاپ افست بیروت [ بی تا. ] ؛ ابن شعبه ، تحف العقول عن آل الرسول ، بیروت ۱۳۹۴/ ۱۹۷۴؛ ابن ماجه ، سنن ابن ماجه ، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱؛ محمدبن اسماعیل بخاری جعفی ، صحیح البخاری ، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱؛ محمدبن عیسی ترمذی ، سنن الترمذی ، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱؛ حرّعاملی ؛ عبداللّه بن عبدالرحمان دارمی ، سنن الدارمی ، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱؛ حسن بن محمد دیلمی ، ارشادالقلوب ، بیروت ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸؛ عبدالکریم سروش ، اوصاف پارسایان ، تهران ۱۳۷۱ ش ؛ علی بن ابی طالب (ع )، امام اول ، نهج البلاغة ، چاپ صبحی صالح ، قاهره ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱؛ کلینی ؛ مجلسی ؛ حسین بن محمدتقی نوری ، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ، قم ۱۴۰۷ـ ۱۴۰۸؛ مسعودبن عیسی ورّام ، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر المعروف : بمجموعة ورّام ، [ چاپ علی اصغر حامد ] ، تهران ?[ ۱۳۷۶ ] .۳)
در تصوف و عرفان . در سخنان صوفیان و عارفان ، تقوا از مقامات عرفانی است و در نسبت با دو مفهوم مهم ورع * و قلب * معنا می یابد. وَرَع به معنای دوری از شبهات ، در سخنان پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم و ائمه علیهم السلام به حوزه معنایی تقوا وارد شده است ( رجوع کنیدبه بخش ۲: در احادیث و روایات ). در مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة ، منسوب به امام صادق علیه السلام ، نیز تقوا به معنای دوری از شبهات آمده است (ص ۳۶۸). شاید از همین روست که حکیم تِرمِذی * (متوفی ? ۲۹۶) در تفسیر کلمة حَذَر (معنای لفظی تقوا) می گوید: «برحذر بودن تا آنجا که انسان از آنچه زیان آور نیست دست بدارد، از بیم آنکه مبادا زیان آور باشد» و تقوا را به «وقایة القلب و الورع » نیز تعریف می کند (نویا ، ص ۲۴۶). در پاره ای از منابع مهم عرفانی ، به جای مبحث تقوا، باب ورع آمده و گاه ذیل آن به تقوا نیز اشاره شده است (برای نمونه رجوع کنیدبه اللّمع فی التصوف ابونصرسراج ، منازل السائرین خواجه عبداللّه انصاری و نفائس الفنون شمس الدین آملی ). ظاهراً حلقة مفقودة این سیرِ مفهومی را باید در احادیثی جُست که تقوا را ورع معنا کرده اند.مضمون ورع به منزلة یکی از مؤلفه های اصلی تقوا، در سخنان صوفیه مکرر آمده است . در اغلب منابع عرفانی نیز تقوا همواره در کنار ورع ذکر شده است . برخی منابع ، مانند رسالة القشیریه (قشیری ، ص ۱۰۴)، تقوا را قبل از ورع و برخی دیگر، مانند التصفیة فی احوال المتصوفة (عَبّادی ، ص ۹۵)، آن را پس از ورع ذکر کرده اند.
در میان صوفیان متقدم ، حارث محاسبی (متوفی ۲۴۳) در الرعایة لحقوق اللّه (ص ۳۵)، اگرچه اصلِ تقوا را خوف و حذر از خداوند و ظهور این خوف و حذر را در انجام دادن فرایض و ترک منهیات می داند، ورع را جزو تقوا یا از نشانه های آن می شمارد (همان ، ص ۳۹ـ۴۰) و در بیانی دیگر ( الوصایا ، ص ۶۵)، تصفیة قلب از مکاره خداوند را ذیل معنای تقوا می آورد. ابوعبدالرحمان سُلَمی (متوفی ۴۱۲) تقوا را به باز ایستادن از شبهات تعریف می کند (۱۳۶۹ـ۱۳۷۲ ش ، ج ۱، ص ۴۷۸). ابوالقاسم قشیری (متوفی ۴۶۵) نیز (ص ۱۰۶) از ابوحفص حداد نیشابوری نقل می کند که تقوا فقط در حلال محض است . محمدبن یوسف گیسودراز (متوفی ۸۲۵) در شرح این عبارت گفته است : «تقوا که صوفیان کنند از حلال محض باشد، اما تقوا که از حرام کنند، آن کار هرکسی است » (ص ۴۵۰). غزالی (ص ۶۰) پس از ذکر آرای دیگران در معنای تقوا، می گوید که تقوا اجتناب از «فضول حلال » (حلال غیرضروری ) است و این سخن خود را به حدیث مشهور نبوی مستند می کند که متقین امری را که اِشکالی در آن نیست ، از ترس آنکه مبادا اشکالی داشته باشد، ترک می کنند. در ادامة همین طرز تلقی ، عبدالرزاق کاشی (متوفی ۷۳۶) ورع را تکمیل کنندة تقوا می داند (۱۳۷۲ ش ، ص ۱۲۶). همچنین گفته اند که علامت تقوا، ورع است و علامت ورع ، باز ایستادن از شبهات (سلمی ، ۱۴۰۶، ص ۱۹۳؛ عطار، ص ۳۸۰). ابن عربی نیز در فتوحات مکیـّه ورع و تقوا را در کنار هم آورده است (ج ۳، ص ۱۹۷). حکایتهایی که در منابع صوفیه از سخت گیری اهل تقوا بر خویش آمده است ، بیانگر همین معناست . گفته اند بایزید لباس شستة خویش را بر دیوار دیگران پهن نکرد و گفت نمی توان بر دیوار مردم میخ زد و بر درخت نینداخت از ترس اینکه مبادا شاخه های آن بشکند و بر زمین علفزار نیز پهن نکرد که غذای چارپایان است مبادا از ایشان پوشیده شود و لباس را بر پشت خویش انداخت و در آفتاب ایستاد تا خشک شد (قشیری ، ص ۱۰۷). ابوحنیفه نیز در پاسخ به کسی که از مغایرت سهل گیری فتوای فقهی او با احتیاط و سخت گیری اش نسبت به خویش تعجب کرده بود، می گوید: «آن فتواست و این تقوا» (عطار، ص ۲۴۶؛ برای حکایتهای دیگری از اینگونه احتیاطها رجوع کنیدبه قشیری ، ص ۱۰۷ـ ۱۰۸).نزد عارفان ، تقوا با قلب ، به منزلة مهمترین تجلیگاه حق و وسیلة شناختنِ حق ، ربطی وثیق دارد. توجه و تأکید عارفان به اهمیت قلب در کسب تقوا، به اشارات قرآن و سخنان پیامبر اکرم باز می گردد ( رجوع کنیدبه بخش ۱: در قرآن و تفاسیر، بخش ۲: در احادیث و روایات ). حکیم ترمذی (ص ۴۶، ۷۰) می گوید قلب معدن تقواست ، و اصل تقوا را در قلب می داند که همانا تقوا از شک و شرک و کفر و نفاق و ریاست (همان ، ص ۷۱). غزالی (ص ۵۹) نیز در بیان معانی سه گانة تقوا در قرآن ، سومین معنای تقوا ــ و به اعتباری حقیقت آن ــ را پاک کردن قلب از گناهان می داند. عزیزالدین نَسَفی (متوفی قرن هفتم ) تقوا را پاک کردن لوح دل از دوستی مال و جاه و لذات و شهوات معنا کرده است (ص ۱۷۵). به گفتة عبدالرزاق کاشی ، طهارت قلب از آمیختن با غیر حق ، مرتبة تقوای منتهیان است (۱۴۱۶، ج ۱، ص ۳۴۰)، لذا متقی پیوسته باید با قلب خویش خدا را حاضر و ناظر ببیند (اِسنَوی ، ج ۲، ص ۲۵۱).عقل نیز در نظر عرفا با تقوا وابسته است ؛ تقوا عقل را در کشف حقیقت یاری می کند، همانطور که پرداختن به هواهای نفس ممکن است حجابی بر دیدة حقیقت بین انسان بیفکند. در مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة (ص ۱۶۰) آمده است : «الهوی عدوّ العقل ». مولوی نیز (ج ۱، دفتر سوم ، بیت ۱۸۳۱) به اثر تقوا در «بستن دست هوی » و «گشودن دست عقل » اشاره کرده است .مفهوم دیگری که در عرفان گاه در کنار تقوا آمده ، علم است . در نظام عرفانی ابن عربی ، که از حیث نظریه پردازی مابعدطبیعی موقعیت ممتازی در عرفان اسلامی دارد، تقوا با علم نسبت ویژه ای دارد. ابن عربی (ج ۱، ص ۵۷۶) علم را به دو دستة موهوبی و اکتسابی تقسیم می کند و معتقد است که علوم اکتسابی از طریق تقوا و عمل صالح به دست می آیند. او با استناد به آیة «اِنْ تَتَّقوااللّهَ یَجعَل لَکُم فُرقاناً» (اگر از خدا پروا بدارید، برای شما [ نیروی ] تشخیص [ حق از باطل ] قرار می دهد؛ انفال : ۲۹) نظر اکثر مردم را که می پندارند علوم حاصل از تقوا موهوبی اند، رد می کند (ج ۱، ص ۲۵۴)، اما دست کم در دو جای دیگر (ج ۱، ص ۶۳۱، ج ۲، ص ۵۹۴) علم موهوبی را نتیجة تقوا می داند که این امر فهم رأی نهایی او را در باب این موضوع دشوار ساخته است .در عرفان و تصوف ، تقوا از مقدمات سلوک است . حارث محاسبی ( الرعایة ، ص ۳۷) تقوا را «اول منزل عابدان »، عمادالدین اسنوی (ج ۲، ص ۲۵۰) تقوا را نخستین صفت اولیای خدا، و نجم الدین رازی (ص ۲۵۸ـ۲۵۹) آن را پنجمین صفت از صفات مرید و شرط پیوستن او به شیخ دانسته است . به گفتة نجم الدین مرید باید پرهیزگار و ترسنده باشد و در لقمه و لباس احتیاط کند (البته مبالغه در احتیاط که به وسواس می انجامد نیز مذموم است ) و حتی به امور مباح نیز بسیار نپردازد و در همه احوال ، اشارت «دَع ما یُریبُکَ الی ما لا یُریبُک » (امر بی شبهه را برگیر و دست از امور شبهه ناک بدار) را پیش چشم داشته باشد.از ویژگیهای سخنان صوفیان و عارفان در باب تقوا، اهتمام برای رسوخ در معنا و رسیدن به اصل یا حقیقت تقواست . مُستَملی بخاری در شرح التعرف (ج ۳، ص ۱۲۷۵) می گوید که اصل تقوا، ترسیدن و پرهیز کردن است و البته هر دو اینها به یک معنا باز می گردد، زیرا «هرکس از کسی بترسد، از خلاف او... حذر کند». او چنین شرح می دهد که خوف ، یا از عقاب خداوند است یا از فراق او. نشان خوف از عقاب آن است که انسان اوامر و نواهی خداوند را رعایت کند تا مستوجب عقاب او نگردد و نشان خوف از فراق آن است که از غیر خداوند بپرهیزد تا از او جدا نماند، زیرا به مقداری که انسان به غیرحق میل می کند، از حق دور می شود (ج ۳، ص ۱۲۷۶). خواجه عبداللّه انصاری نیز تقوا را ترس و پرهیز دائم می داند (ص ۳۱۷). غزالی (ص ۶۰) معنایی را که علما برای تقوا گفته اند، با معنایی که در احادیث نبوی آمده است ، جمع کرده می گوید که تقوا دوری کردن از هر آن چیزی است که برای دین انسان مضر باشد، مثل بیماری که باید از هرگونه خوردنی یا نوشیدنی مضر اجتناب کند. این تمثیل را خواجه نصیرالدین طوسی ( رجوع کنیدبه ص ۴۰) نیز آورده است . این تمثیل از ارتباط حقیقی ، و نه اعتباری ، میان اوامر و نواهی خداوند و قرب و بعد (یا پاداش و عقاب ) حکایت می کند.در متون عرفانی بوفور، حتی بیش از احادیث ، مراتب و درجات تقوا ذکر شده است . این مرتبه بندی ، به نحو ساده و ابتدایی ، در میان صوفیان متقدم وجود داشته است . ایشان اهتمام می کردند مراتب تقوا را از قرآن کریم به دست آورند. شاید بهترین نمونه در این باره قول ابن عطا در تفسیر این دو آیه باشد: «فَاتَّقوا اللّه ما استَطَعتُم » (پس تا می توانید از خدا پروا بدارید؛ تغابن : ۱۶) و «اتَّقُوا اللّهَ حَقَّ تُقاتِهِ» (از خدا آنگونه که حقِ پروا کردن از اوست ، پروا بدارید؛ آل عمران : ۱۰۲). به گفته وی ، نخستین آیه وصف کسی است که به پاداش نیک خداوند خشنود است ، اما روی سخن دومین آیه با کسی است که از خداوند جز او را نمی خواهد (ابن عطا، ص ۱۶۳). در حیاة القلوب عمادالدین اسنوی درجات تقوا اینگونه آمده است : تقوا از شرک (تقوای عامه )، تقوا از معاصی (تقوای خاصه )، تقوا از شبهات (تقوای خاصة الخاصه )، تقوا از توسل به افعال (تقوای اولیا) و تقوا از خدا به خدا (تقوای انبیا؛ ج ۲، ص ۲۵۰؛ نیز رجوع کنیدبه قشیری ، ص ۱۰۵، ۱۰۸؛ برای طبقه بندیهای دیگر رجوع کنیدبه عبّادی ، ص ۹۶؛ عبدالرزاق کاشی ، ۱۴۱۶، ج ۱، ص ۳۳۹ـ۳۴۱؛ ابرقوهی ، ص ۸۸). مراتب تقوا درنظر ابن عربی ، متناظر با معنای آن نزد وی ، به چارچوب مفهومی این نظام عرفانی نزدیک می شود: تقوای عام ، پرهیز از مناهی است و تقوای خاص ، پرهیز از اینکه اعمالشان را به خویش نسبت دهند و تقوای اخص ، آن است که در کنار وجود حق از وجود غیر سخن نگویند (پارسا، ص ۱۸۲ـ۱۸۳).برای تقوا انواعی نیز ذکر شده است : تقوای زبان که پرداختن به ذکر پروردگار و رها کردن مدح غیر اوست ؛ تقوای ارکان که ترجیح اطاعت از خداوند بر خدمت هرچه فناپذیر است ؛ تقوای جَنان که اختیار کردن محبت حق است بر دل بستن به هر آنچه و هر آنکه زوال یابنده است (کمال الدین خوارزمی ، ص ۱۳۵).از مضامین مکرر در سخنان صوفیان و عارفان ، تفکیک ظاهر و باطن تقواست و مراد ایشان از این تفکیک ، گرداندن توجه به باطن آن است . در یکی از قدیمترین متون صوفیه آمده است که ظاهر تقوا، حفظ حدود الاهی است و باطن آن ، نیت و اخلاص (ابن عطا، ص ۱۲۱). این سخن با همین عبارات در منابع بعدی تکرار شده است (قشیری ، ص ۱۰۶؛ عطار، ص ۴۹۵؛ اسنوی ، ج ۲، ص ۲۴۹). همچنین به گفتة پل نویا، در تفسیر مُقاتِل بن سلیمان (متوفی ۱۵۰) تقوا در عبارت «اتقوااللّه » به «اخلاص » ترجمه شده است (ص ۳۳؛ نیز رجوع کنیدبه مستملی ، ج ۳، ص ۱۲۷۹).تقوا نزد عارفان در استعلاییترین حالت ، به معنای اتّقا (حذر کردن ) از غیر خداست ، درست بر خلاف صورتِ ظاهر آن (اتقوا اللّه )، و نیز دوری از هر آنچه سالک را از خدا دور می کند، به این معنا که دل او با غیر حق خوش نشود و آرام نگیرد (مستملی ، ج ۳، ص ۱۲۷۶؛ قشیری ، ص ۱۰۵؛ اسنوی ، ج ۲، ص ۲۴۹). مستملی بخاری (ج ۳، ص ۱۲۷۵ـ۱۲۷۷) شرح دقیق این نکته را آورده و پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم را که به او امر شده بود «ولاتَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ...» (دیدگان خود را [ به نعمتهای دنیوی ] مدوز؛ طه : ۱۳۱) صاحب چنین مقامی دانسته است . تقوای پیامبر چنان بود که در دو عالم با هیچ چیز آرام نگرفت ، تا اینکه در وصف او آمد «مازاغَ البَصَر وَ ماطَغی» (دیده [ اش ] منحرف نگشت و [ از حد ] در نگذشت ؛ نجم : ۱۷). ابوسعید ابوالخیر گفته است که تقوا پرهیز کردن از خویشتن خویش است (محمدبن منوّر، بخش ۱، ص ۲۸۶). گاه نیز سخنان تأویل گونه ای در باب تقوا گفته شده است ، از جمله این سخن ابن عربی که تقوا اتخاذ خداوند است به منزله سپری که مانع از تأثیر اسباب در قلب آدمی شود، تا مبادا انسان به اسباب و علل تکیه و اعتماد کند (ابن عربی ، ج ۴، ص ۴۵۸). روزبهان بَقْلی نیز تقوا را «تجرید سرّ» می داند ( رجوع کنیدبه ص ۳۰).نزد صوفیه ، تقوا آن است که «در هر حال که باشی به حق ناظر باشی نه به حال » (مستملی ، ج ۳، ص ۱۲۷۷)؛ همچنانکه در تفسیری منسوب به امام جعفر صادق علیه السلام آمده است که هرکس از گناهان تقوا پیشه کند، مأوایش بهشت آسوده و پرنعمت است و هرکس از خداوند تقوا بورزد، حجابها و پرده ها از پیش رویش کنار می رود چنانکه حق را در تمام احوال مشاهده می کند (سلمی ، ۱۳۶۹ـ۱۳۷۲ ش ، ج ۱، ص ۵۹). همچنین گفته اند که تقوا یعنی پرهیز از دنیا و عقبا و ماسوی اللّه (ابرقوهی ، ص ۴۵۵).ترکیب متناقض نمای «تقوا از تقوا»، بیانگر شیوه سلبی رایج در میان صوفیه برای رسیدن به درجه ای از اخلاص است که سالک حتی به مقام و مرتبة خویش التفات نکند و تنها به حق ناظر باشد نه به حال یا مقام ؛ از همین رو، ابوبکر واسطی گفته است که تقوا آن است که انسان از تقوای خویش ، یعنی از رؤیت آن ، متقی باشد (قشیری ، ص ۱۰۶؛ عطار، ص ۷۴۵؛ نقشبندی خالدی ، ج ۲، ص ۳۷۶). مشابه این ترکیب است تعابیر «توبه از توبه » و «ترکِ ترک ».
منابع : شمس الدین ابراهیم ابرقوهی ، مجمع البحرین ، چاپ نجیب مایل هروی ، تهران ۱۳۶۴ ش ؛ ابن عربی ، الفتوحات المکیّة ، بیروت : دارصادر، [ بی تا. ] ؛ ابن عطا، تفسیر ابی العباس بن عطاء ، در نصوص صوفیة غیرمنشورة ، چاپ پل نویا، بیروت : دارالمشرق ، ۱۹۷۳؛ محمدبن حسن اسنوی ، حیاة القلوب فی کیفیة الوصول الی المحبوب ، در هامش ابوطالب مکی ، کتاب قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید ، ج ۱ـ۲، قاهره ۱۳۱۰، چاپ افست بیروت [ بی تا. ] ؛ عبداللّه بن محمد انصاری ، طبقات الصوفیه ، چاپ محمدسرور مولائی ، تهران ۱۳۶۲ ش ؛ محمدبن محمدپارسا، شرح فصوص الحکم ، چاپ جلیل مسگرنژاد، تهران ۱۳۶۶ ش ؛ جعفربن محمد(ع )، امام ششم ، مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة : در تزکیه نفس و حقایق و معارف الهی ، ترجمه و شرح حسن مصطفوی ، تهران ۱۳۶۰ ش ؛ حارث محاسبی ، الرعایة لحقوق اللّه ، چاپ عبدالقادر احمد عطا، بیروت : دارالکتب العلمیة ، [ بی تا. ] ؛ همو، الوصایا ، چاپ عبدالقادر احمدعطا، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶؛ محمدبن علی حکیم ترمذی ، بیان الفرق بین الصدر و القلب و الفوائد و اللُّب ، چاپ نقولا هیر، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲؛ روزبهان بقلی ، کتاب مشرب الارواح و هو المشهور بهزار و یک مقام ( بِألفِ مقامٍ و مقامٍ )، چاپ نظیف محرم خواجه ، استانبول ۱۹۷۳؛ محمدبن حسین سلمی ، طبقات الصوفیة ، چاپ نورالدین شریبه ، حلب ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶؛ همو، مجموعة آثار ابوعبدالرحمن سلمی : بخشهایی از حقائق التفسیر و رسائل دیگر ، چاپ نصراللّه پورجوادی ، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۲ ش ؛ منصوربن اردشیر عَبّادی ، صوفی نامه : التصفیة فی احوال المتصوفة ، چاپ غلامحسین یوسفی ، تهران ۱۳۶۸ ش ؛ عبدالرزاق کاشی ، شرح منازل السائرین ، چاپ محسن بیدارفر، قم ۱۳۷۲ ش ؛ همو، لطائف الاعلام فی اشارات اهل الالهام : معجم المصطلحات و الاشارات الصوفیة ، ج ۱، چاپ سعید عبدالفتاح ، قاهره ۱۴۱۶/۱۹۹۶؛ محمدبن ابراهیم عطار، تذکرة الاولیاء ، چاپ محمد استعلامی ، تهران ۱۳۶۰ ش ؛ محمدبن محمد غزالی ، منهاج العابدین ، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹؛ عبدالکریم بن هوازن قشیری ، الرسالة القشیریة ، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی ، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛ حسین بن حسن کمال الدین خوارزمی ، ینبوع الاسرار فی نصائح الابرار ، چاپ مهدی درخشان ، تهران ۱۳۶۰ ش ؛ محمدبن یوسف گیسودراز، شرح رسالة قشیریه ، چاپ سنگی [ حیدرآباد دکن ? ۱۳۶۱ ] ؛ محمدبن منوّر، اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید ، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی ، تهران ۱۳۶۶ ش ؛ اسماعیل بن محمد مستملی ، شرح التعرف لمذهب التصوف ، چاپ محمد روشن ، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۶ ش ؛ جلال الدین محمدبن محمد مولوی ، مثنوی معنوی ، بر اساس نسخة قونیه ، چاپ عبدالکریم سروش ، تهران ۱۳۷۸ ش ؛ عبداللّه بن محمد نجم رازی ، مرصادالعباد ، چاپ محمدامین ریاحی ، تهران ۱۳۶۵ ش ؛ عزیزالدین بن محمد نسفی ، کشف الحقایق ، چاپ احمد مهدوی دامغانی ، تهران ۱۳۵۹ ش ؛ محمدبن محمد نصیرالدین طوسی ، اوصاف الاشراف ، چاپ نجیب مایل هروی ، مشهد ?[ ۱۳۵۷ ش ] ؛ احمد نقشبندی خالدی ، جامع الاصول ، ج ۲: الطرق الصوفیة ، چاپ ادیب نصراللّه ، بیروت ۱۹۹۷؛ پل نویا، تفسیر قرآنی و زبان عرفانی ، ترجمة اسماعیل سعادت ، تهران ۱۳۷۳ ش .