تفسیر نُعمانی ، تفسیری روایی منسوب به ابوعبداللّه محمدبن ابراهیم کاتب نعمانی معروف به ابن [ ابی ] زینب، متکلم و محدّث و مفسر امامیِ اوایل قرن چهارم. بخشی از این تفسیر، مطالبی مفصّل منسوب به امام علی علیهالسلام است در بارة قرآن که امام صادق آن را روایت کرده و به سبب نقل آن در این تفسیر بمرور به تفسیر نعمانی شهرت یافته است. این روایت را جعفربن محمدبن قولَوَیْه (قولُویَه) از سعدبن عبداللّه اشعری (مجلسی، ج90، ص97) و شیخ طوسی (امین، ج1، ص91) نیز نقل کردهاند.محمدباقر مجلسی روایت نعمانی را بهطور کامل در «کتابالقرآن» بحارالانوار (ج90، ص1ـ97) با این عنوان آورده است: «آنچه از امام علی علیهالسلام در بارة اقسام و انواع آیات قرآن و تفسیر بعضی از آیات آن به روایت نعمانی نقل شده است...». در این تفسیر، حدود شصت موضوع قرآنی به صورت گفتگو میان امام و راوی مطرح، و بیش از پانصد آیه توضیح داده شده است ( رجوع کنید به استادی، ص 157ـ159؛ موسوی، ص267).تفسیر نعمانی، تفسیر به معنای رایج کلمه نیست که به تفسیر تمام آیات قرآن بپردازد، بلکه نوعی تقسیمبندی موضوعی آیات قرآن است. نسخة بحارالانوار با خطبهای در حمد و ثنای خدا و صلوات بر پیامبر و ائمة معصومین و احادیثی از پیامبر اکرم در بارة قرآن و اهلبیت از جمله حدیث ثقلین آغاز میگردد و پس از ذکر طریق نقل نعمانی، حدیثی از امام صادق علیهالسلام در بارة قرآن و انواع و اقسام آیات آن ذکر میشود. در این حدیث آمده است که شیعیان از امام علی علیهالسلام در بارة قرآن پرسش کردند و آن حضرت، به اجمال، قرآن و انواع و اقسام آیات آن را وصف نمودند. امام صادق، سپس توضیح میدهند که شیعیان هرگاه فراغتی مییافتند از علیبن ابیطالب علیهالسلام در بارة هر یک از اقسام آیات سؤال مینمودند. از جملة این پرسشها بحث ناسخ و منسوخ بود که امام شانزده مورد نسخ آیات در قرآن را توضیح دادند. اولین آیة نازل شده، محکم و متشابه، وحی و اقسام آن، معانی و مرادات مختلف خلقت و فتنه و قضا و نور و کفر و شرک در قرآن، عام و خاص، تحریف و مراد از آن، پرسشهای دیگری بود که مطرح شد و امام پس از هر سؤال، آیات هر موضوع را بیان کردند.همچنین در بارة آیات رد بر ملحدان و زنادقه و دهریه و پیروان مذاهب و مکتبها و آرای مختلف، آیات مشتمل بر فرایض و شرایع الاهی و حدود و حکمت آنها، آیات مبیّن غزوات پیامبر اکرم، آیات مشتمل بر وجوه معایش خلق و مباحث مربوط به امامت توضیحاتی به تفصیل آمده است.در سلسلة سند نقل نعمانی، رجالشناسان امامیه به همة راویان این حدیث مفصّل، جز علیبن ابیحمزه بطائنی * و پسرش حسن، اعتماد دارند. رجال مذکور در نقل شیخ طوسی، همان رجال مذکور در نقل نعمانی هستند و در نقل ابنقولویه از سعدبن عبداللّه اشعری، روایت سعد از استادانش با تعبیر «رَوی' مشایخُنا عَنْ اصحابِنا» ذکر شده و از این نظر مرسل است. اینها عواملی است که روایت تفسیر نعمانی را تاکنون در شمار روایات صحیحِ بیخدشه قرار نداده است (موسوی، ص253ـ264).خلاصة تفسیر نعمانی با نام المحکم والمتشابه ــ که در کتب رجالی گذشته از آن یاد نشده ــ از زمان محمدباقر مجلسی و حرّعاملی و یوسف بن احمد بَحرانی به بعد، به سید مرتضی علمالهدی نسبت داده شده است (مجلسی، ج1، ص11؛ حرّعاملی، ج30، ص155؛ بحرانی، ص322).آنچه مجلسی (ج90، ص97) بهنقل از ابنقولویه از سعدبن عبداللّه اشعری نقل کرده، این احتمال ضعیف را به وجود آورده است که تفسیر نعمانی همان کتاب ناسخالقرآن و منسوخه و محکمه و متشابهه تألیف سعدبن عبداللّه اشعری، یا روایتی است که وی در این کتاب آورده است (قس مدد الموسوی، ص120ـ121؛ استادی، ص 154ـ 155؛ نیز رجوع کنید به تفسیر علیبن ابراهیم قمی * ).حسن فرید گلپایگانی، تفسیر نعمانی را شرح کرده و بهنام بَیّنات الفرید بهچاپ رسانده است (تهران1399).منابع: رضا استادی، «یک کتاب با چهار عنوان»، کیهان اندیشه ، ش33 (آذر و دی 1369)؛ امین؛ یوسفبناحمدبحرانی، لؤلؤةالبحرین ، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم [ بیتا. ] ؛ حرّ عاملی؛ مجلسی؛ احمد مدد الموسوی، «رسائلی پیرامون تفسیر و علوم قرآن منسوب به اهلبیت(ع)»، کیهان اندیشه ، ش28 (بهمن و اسفند 1368)؛ حسین موسوی، «معالم التفسیر من کلام الامیر(ع)»، فصلنامة پژوهشهای قرآنی ، ش 5 ـ6 (بهار و تابستان 1375).
