ترتیل ، واژه‌ای قرآنی به معنای شیوة خاص قرائت قرآن. ترتیل از ریشة رَتْل/ رَتَل ، به معنای هماهنگی و انتظام یافتن، حُسن ترتیب و تناسب، واضح و آشکار شدن، آهستگی و درنگ کردن و جز اینهاست. دندانهای مرتب و با فاصله را ثغرِ مُرتَّل یا رَتِل و رَتَل می‌گویند. کاربرد متداول این واژه، ترتیل در سخن و کلام است، به معنای حُسن ترکیب و چیدن منظم کلمات، با درنگ و شمرده سخن گفتن و شیوا و آشکار خواندن ( رجوع کنید بهابن‌منظور؛ فیروزآبادی؛ فیّومی؛ زمخشری، 1972ـ1973؛ فراهیدی، ذیل «رتل»).ترتیل در دو آیة قرآن کریم آمده است: وَ قالَ الَّذینَ کَفَروا لَولا نُزِّلَ عَلیهِ القُرآنُ جُملَةً واحِدَةً کذ'لِکَ لِنُثَبِّتَ به فُؤادَک و رَتَّلناهُ تَرتیلاً (فرقان: 32) و ... وَ رَتِّلِ القُرآنَ تَرتیلاً (مزّمّل: 4)، که به اتفاق مفسران، آیة دوم ناظر به شیوة قرائت قرآن است. بیشتر مفسران مراد از ترتیل را در آیة نخست ــ که در آن در پی اشاره به نزول تدریجی قرآن و حکمت این امر، عمل ترتیل به خداوند اسناد داده شده است ــ امور دیگری دانسته‌اند، از جمله تبیین و آشکار ساختن، تفصیل (فصل‌بندی)، تفریق (جداسازی)، نزول متوالی و بدون انقطاع آیات قرآن (ترسّل)، نزول تدریجی و همراه با درنگ قرآن در زمانی نسبتاً طولانی یعنی بیست سال ( رجوع کنید به طباطبائی؛ طبرسی؛ زمخشری، 1366؛ قُرطُبی؛ فیض کاشانی، 1402، ذیل فرقان: 32). با اینهمه، زمخشری احتمال داده است که در این آیه نیز، همانند آیة سورة مزّمّل، به رعایت ترتیل در هنگام قرائت قرآن امر شده باشد ( رجوع کنید به ذیل آیه).در احادیث و منابع لغت و تفسیر، معانی متعددی برای مفهوم قرآنی ترتیل بیان شده است، از جمله آشکار ساختن حروف و الفاظ هنگام قرائت، درنگ کردن و بدون شتاب قرائت کردن، ادای حروف از مخارج درست خود، رعایت احکام وقف و وصل، تلفظ روان و صحیح کلمات. برخی منابع، ترکیبی از دو یا چند معنای مذکور را در تفسیر واژة ترتیل بیان داشته‌اند، از جمله در حدیثی از امام علی علیه‌السلام ترتیل را رعایت وقف تام و قواعد تجوید * در قرائت قرآن دانسته‌اند (برای معانی ترتیل رجوع کنید به ابن‌جَزَری، ج 1، ص 207ـ 208؛ زرکشی، ج 1، ص 449ـ 450؛ سیوطی، ج 1، ص 367ـ 368؛ منابع لغت ذیل رتل ؛ تفاسیر ذیل مزّمّل: 4؛ برای حدیث یاد شده رجوع کنید به مجلسی، مشکوة‌الانوار ، ص 84؛ همو، عین‌الحیوة ، ص 511؛ همو، بحارالانوار ، ج 81، ص 188؛ طُرَیحی، ذیل رتل ). به تصریح برخی دانشمندان ( رجوع کنید بهنجفی، ج9، ص394) تمامی این معانی، در واقع، به یک مفهوم بازمی‌گردند و آن این است که قاری قرآن ضمن ادای درست حروف و رعایت احکام وقف و وصل، الفاظ را شمرده و با تأنّی و درنگ، به دور از افراط و تفریط، ادا کند تا هم حروف از یکدیگر متمایز شوند و هم اتصال کلام برقرار باشد. این تفسیر از ترتیل در احادیثی از پیامبر اکرم و امامان علیهم‌السلام آمده است (برای آگاهی از این احادیث رجوع کنید بهمجلسی، بحارالانوار ، ج 82، ص 50، ج 89، ص 210، 215ـ 216؛ همو، مشکوة‌الانوار ، ص 84؛ سیوطی، ج 1، ص 367ـ 368) و مفسرانی چون ابن‌عباس، زَجّاج، قَتاده و دیگران نیز آن را ذکر کرده‌اند (ابن‌منظور، همانجا؛ غزالی، ج1، ص326ـ327؛ فیض کاشانی، 1403، ج2، ص224ـ225؛ طبرسی؛ قرطبی، ذیل فرقان: 32؛ مزّمّل: 4). در برخی احادیث، نحوة قرائت رسول اکرم در نماز ذکر شده که همراه با کشش صوت و به صورت مُقطَّع و آیه آیه بوده، به طوری که شمارش حروف آن برای شنونده ممکن بوده است ( رجوع کنید به ابن‌جزری، ج1، ص208؛ غزالی، ج1، ص326؛ نسائی، ص63؛ طبرسی؛ زمخشری، ذیل فرقان: 32؛ مزّمّل: 4؛ قرطبی، ج1، مقدمه، ص17 و ذیل فرقان: 32؛ مزّمّل: 4).بنابراین، مفهوم متبادر از این اصطلاح قرآنی، چگونگی تلفظ و چیدن حروف و کلمات هنگام قرائت است. با اینهمه، برخی دانشمندان رعایت قواعد وقف را جزو مفهوم ترتیل ندانسته و حتی در استحباب آن نیز مناقشه کرده‌اند ( رجوع کنید به نجفی، ج9، ص394ـ 398). در برخی احادیث، صدای نیکو و حزین جزو ترتیل دانسته شده ( رجوع کنید به طبرسی، ذیل مزّمّل: 4؛ مجلسی، بحارالانوار ، ج92، ص191؛ طریحی، همانجا) و حتی گفته شده است که مراد از ترتیل، تدبر و ژرف‌اندیشی در معانی آیات و مضامین آنهاست ( رجوع کنید به طبرسی، ذیل فرقان: 32؛ مجلسی، بحارالانوار ، ج 82، ص34، 44، 50، ج89، ص210، 216؛ سیوطی، ج 1، ص 368). به گفتة زرکشی (ج1، ص450)، کمال ترتیل هماهنگی لحن و تلفظ قاری با معنا و مفهوم آیات قرائت شده است.برخی با استناد به این منابع و ادلة دیگر، مفهوم قرآنی ترتیل را گذشته از دلالت بر انتظام الفاظ قرآنی در قرائت، متضمن هماهنگی معانی آیات نیز دانسته‌اند و ترتیل در معنا و تدبر در مفاهیم آیات را نیز جزئی از مفهوم ترتیل برشمرده‌اند (نقی‌پورفر، ص383 به بعد). با توجه به آیات و احادیث (از جمله رجوع کنید بهمجلسی، بحارالانوار ، ج 82، ص 34، 44، حدیث 30، ج64، ص315 به نقل از نهج‌البلاغة ) یکی از مهمترین حکمتها و اغراض ترتیل را می‌توان ایجاد نظم و هماهنگی در مفاهیم آیات و تدبر در آنها دانست، ولی ظاهراً تدبر در مفاهیم آیات و هماهنگی آنها را نمی‌توان جزو معنای اصلی و حقیقی ترتیل به شمار آورد؛ زیرا از یکسو، در منابع لغت، معنای ترتیل صرفاً شمردگی و شیوایی الفاظ آمده، و از سوی دیگر، عالمان قرآنی ترتیل را در زمرة آداب ظاهری تلاوت قرآن آورده‌اند (از جمله رجوع کنید به مجلسی، مشکوة‌الانوار ، ص84؛ همو، عین‌الحیوة ، ص 511؛ غزالی، ج1، ص326؛ سیوطی، ج1، ص367). بنابراین، تأکید بر حکمتها و اغراض ترتیل، بیان وظیفة نهایی و تکلیف اصلی قاری قرآن است نه تفسیر واژة ترتیل . از احادیث نیز برمی‌آید که ترتیل، مرحلة میانی، مقدمه و زمینه‌ساز تفکر و تدبر در پندها، وعده‌ها و وعیدهای قرآن و عمل به دستورهای الاهی است ( رجوع کنید بهمجلسی، بحارالانوار ، همانجاها). حتی به عقیدة برخی دانشمندان (غزالی، ج 1، ص 327؛ سیوطی، ج 1، ص 368) استحباب داشتن ترتیل در قرائت صرفاً به دلیل تدبر نیست، بلکه ترتیل برای کسی که معانی آیات را نمی‌فهمد نیز استحباب دارد، چون به ادب و احترام نزدیکتر و در قلب مؤثرتر است.در احادیث به رعایت ترتیل در هنگام تلاوت قرآن توصیة اکید شده و امامان علیهم‌السلام آن را از صفات شیعیان خود و مؤمنان و پارسایان شمرده‌اند ( رجوع کنید به مجلسی، بحارالانوار ، ج 64، ص315، به نقل از نهج‌البلاغه ، ج 65، ص 194، ج 75، ص 24، 29، 73ـ74؛ نیز رجوع کنید به تلاوت * ) که رعایت آن موجب برخورداری از ثواب الاهی و درجات عالی اخروی است (همان، ج 7، ص 268، ج 89، ص 20؛ طبرسی؛ قرطبی، ذیل مزّمّل: 4). در فقه اسلامی ترتیل در قرائت، در هنگام تلاوت قرآن و نماز، مستحب است (نجفی، ج9، ص391)، اما برخی تلفظ درست و آشکار حروف و حتی گاه رعایت قواعد تجوید را نیز واجب شمرده‌اند (همان، ج9، ص398ـ400؛ طریحی، همانجا). برخی رعایت احکام وقف و وصل را نیز لازم دانسته‌اند (مجلسی، مشکوة‌الانوار ، ص84). بنا به نظر ابن‌جَزَری (ج1، ص209) قرائتِ اندک اما همراه با ترتیل و تدبر بر قرائت کثیر و با سرعت ترجیح دارد، زیرا مقصود از خواندن قرآن فهم و تفقّه و عمل به آن است و تلاوت و حفظ وسیله‌ای بیش نیست (نیز رجوع کنید بهقرائت * ).منابع: علاوه بر قرآن؛ ابن‌جزری، النشر فی القراءات العشر ، چاپ علی‌محمد ضباع، مصر ?] 1940 [ ، چاپ افست تهران ] بی‌تا. [ ؛ ابن‌منظور؛ محمدبن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت 1408/1988؛ محمودبن عمر زمخشری، اساس‌البلاغة ، مصر 1972ـ1973؛ همو، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل ، بیروت 1366/1947؛ عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، ] قاهره 1967 [ ، چاپ افست قم 1363 ش؛ طباطبائی؛ طبرسی؛ فخرالدین‌بن محمد طریحی، مجمع‌البحرین ، چاپ احمد حسینی، تهران 1362 ش؛ محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم الدّین ، بیروت 1406/1986؛ خلیل‌بن احمد فراهیدی، کتاب‌العین ، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم 1405؛ محمدبن یعقوب فیروزآبادی، ترتیب‌القاموس المحیط ، چاپ طاهر احمد زاوی، بیروت 1399/1979؛ محمدبن‌شاه مرتضی فیض کاشانی، تفسیرالصافی ، بیروت 1402/1982؛ همو، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء ، چاپ علی‌اکبر غفاری، بیروت 1403/1983؛ احمدبن محمد فیّومی، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی ، بیروت: دارالفکر، ] بی‌تا. [ ؛ محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن ، بیروت: دارالفکر، ] بی‌تا. [ ؛ محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار ، بیروت 1403/ 1983؛ همو،عین الحیوة ، تهران 1331 ش؛ همو، مشکوة‌الانوار ، اصفهان ] بی‌تا. [ ؛ محمدحسن‌بن باقر نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام ، ج 9، چاپ عباس قوچانی، بیروت 1981؛ احمدبن علی نسائی، فضائل القرآن ، چاپ سمیر خولی، بیروت 1405/ 1985؛ ولی‌اللّه نقی‌پورفر، پژوهشی پیرامون تدبّر در قرآن ، قم 1371 ش.
