تربیع ، قرار گرفتن ماه در وضعی که نیمی از قرص آن روشن دیده شود. به نوشتة بیرونی در التفهیم (ص210)، اگر فاصلة ] دایرةالبروجی [ ماه از خورشید، ] در جهت توالی بروج [ به اندازة سه برج ( °90) باشد، آن را تربیع اول مینامند، که تقریباً در شب هفتم ماه قمری رخ میدهد. اگر این فاصله به اندازة نُه برج ( °270) باشد، آن را تربیع دوم مینامند که زمان آن تقریباً شب بیست و دوم ماه قمری است (شکل 1). در فارسی تربیع را نیمبُرید نامیدهاند زیرا در این دو وقت نیمی از قرص ماه، روشن دیده میشود (همانجا).آریستارخوس ساموسی ، اخترشناس یونان باستان (310ـ 230 قم)، نخستین کسی بود که نسبت فاصلة خورشید از زمین به فاصلة ماه از زمین را (از راه هندسی در هنگام تربیع ماه) محاسبه کرد. چون در تربیع اول و دوم دقیقاً نیمی از ماه روشن دیده میشود، مطابق شکل 2 زاویة SME در تربیع اول و زاویةSME در تربیع دوم 90 درجه میشود. با اندازهگیری زاویة SME از راه رصد و با استفاده از روابط مثلثاتی میتوان نسبت فاصلة خورشید از زمین به فاصلة ماه از زمین را محاسبه کرد. آریستارخوس زاویة را ْ87 به دست آورد و نتیجه گرفت که 20 ( ( 18 است (اوانز ، ص 68ـ72؛ آبل و دیگران، ص 18ـ19). بر اساس دانستههای امروزی، فاصلة زاویهای ماه از خورشید (متناظر با زاویة SME ) در هنگام تربیع به طور متوسط َ51 ْ89 است و این نسبت، 423 ( ( 368 محاسبه شده است ( ) منظومة شمسی جدید ( ، ص289ـ290).در بعضی منابع به جای تربیع اول، تربیع چپ و به جای تربیع دوم، تربیع راست به کار رفته است (ابوریحان بیرونی، ص345؛ شهمردانبن ابیالخیر، ص 23)، زیرا موقعیت ماه در آسمان در تربیع اول، سمت چپ خورشید است اما در تربیع دوم عکس این رخ میدهد.در نجوم امروزی، «تربیع دوم» را تربیع سوم (پاساخف ، ص 113) یا تربیع آخر (تیریون ، ص 1) مینامند.در نجوم دورة اسلامی اصطلاح تربیع برای مواردی غیر از موقعیت ماه نسبت به خورشید نیز به کار رفته است. برای مثال قرار داشتن دو کوکب ] = ستاره یا سیاره [ به فاصلة سه برج ( °90) از یکدیگر را نظر یا نگریستن از تربیع مینامیدند (ابوریحان بیرونی، ص 400؛ گنابادی، باب هفتم، ص39).اگر اختلاف میان جای ماه و کوکبی سه برج بود، آن را نیز تربیع مینامیدند (غیاثالدین رامپوری، ذیل واژه). این بیان در بارة خود برجها با هم نیز رایج بود؛ برای مثال حَمَل با سرطان و جَدی در حالت تربیع است (ابوریحان بیرونی، ص 346).در احکام نجوم در بارة مرتبههای نگریستن (موضع ظاهری دو جسم نسبت به یکدیگر) آمده است که قویترین آنها اجتماع، سپس مقابله و در مرتبههای بعدی تربیع راست و چپ است (همانجا). تربیع میان دو برج یا دو سیاره، حالت نیمه دشمنی بین آنها را بیان میکرد (شهمردانبن ابیالخیر، همانجا). همچنین گفته شده است که بین برجهایی که در حالت تربیع با هم قرار دارند، بغض و کینه وجود دارد (ابوریحان بیرونی، همانجا).در احکام نجوم برای هریک از اتصالات ماه (مقارنه، تثلیث، تسدیس، تربیع و مقابله) با سیارات و خورشید در برجهای مختلف احکام خاصی وجود دارد (شهمردانبن ابیالخیر، ص 28ـ33). در نجوم جدید، لحظة تربیع اول و دوم زمانی است که اختلاف طول دایرةالبروجی زمین مرکزی ظاهری ماه و خورشید به ترتیب به ْ90 و ْ270 میرسد (یالوپ و هوهنکرت، ص 478). از دیدگاه رصدی، هنگام تربیع اول تقریباً درزمان غروب خورشید و هنگام تربیع دوم در زمان طلوع خورشید، ماه بر نصفالنهار ناظر قرار میگیرد و همیشه بخش محدب نیمة قرص ماه به سوی خورشید است (پاساخف، ص 113ـ 114). از دید ناظر زمینی، دو سیارة عطارد و زهره نیز تغییرات هلالی شبیه ماه دارند. امروزه با استفاده از تلسکوپ میتوان تغییرات هلالی آنها را مانند ماه مشاهده کرد. هنگامی که عطارد و زهره به بیشترین دوری (فاصلة زاویهای) شرقی یا غربی از خورشید میرسند، در حالت تربیع دیده میشوند (بیکر و فردریک ، ص 202ـ203).منابع: ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم ، چاپ جلالالدین همائی، تهران 1362 ش؛ شهمردانبن ابیالخیر، روضة المنجمین ، چاپ عکسی از روی نسخة خطی کتابخانة ملک، با مقدمه و فهرستها و اصطلاحات نجومی از جلیل اخوان زنجانی، تهران 1368 ش؛ محمدبن جلالالدین غیاثالدین رامپوری، غیاثاللغات ، چاپ منصور ثروت، تهران 1375 ش؛ مظفربن محمدقاسم گنابادی، شرح بیست باب ملامظفّر فی معرفة التقویم (در بارة رسالة بیست باب در معرفت تقویم اثر عبدالعلیبنمحمد بیرجندی)، چاپ سنگی ] بیجا [ 1282؛