تربیت، روزنامه ، نخستین روزنامة غیردولتی ایران. این روزنامه از یازدهم رجب 1314 تا 29 محرّم 1325 در تهران انتشار می‌یافت و مجموعاً در 434 شماره منتشر شد. از یازدهم ذیقعدة 1315 تا پنجم جمادی‌الاولی 1316، هر روز و در بقیة دوران انتشار هر هفته منتشر می‌شد. از شمارة 111 (اول صفر 1316) عبارت «روزنامة آزاد یومیه» و از شمارة 130 (26 شوال 1316) تا آخرین شماره، عبارت «روزنامة آزاد هفتگی» در سرلوحة این روزنامه قید شده است. محمدحسین فروغی (1255ـ 1325)، ملقب به ذکاءالملک (اول)، صاحب امتیاز و مدیر آن بود. وی پس از جلوس مظفرالدین‌شاه (1313)، اوضاع را برای انتشار روزنامة غیردولتی تا حدودی مناسب دید وامتیاز روزنامه را از وزارت انطباعات گرفت ( رجوع کنید به «سیر روزنامة تربیت و حالت حالیّه آن»، تربیت ، ش 424، چهارم ذیقعدة 1324، ص 5).تربیت اولین روزنامه‌ای بود که خود را آزاد خطاب کرد و با انتشار نخستین شمارة آن «روزنامه‌نگاری غیردولتی در درون مرزهای ایران متولد شد» (کهن، ج 1، ص 180ـ181). انتشار نه سالة روزنامة تربیت برای مطبوعات آزاد (غیردولتی) کشور پیشرفت بزرگی محسوب می‌شد. فروغی در پاسخ به کسانی که روزنامة تربیت را اسماً آزاد اما رسماً وابسته می‌دانستند، گفته که تربیت از بدو کار روزنامه‌ای آزاد بوده است ( رجوع کنید به «سیر روزنامة تربیت و حالت حالیّه آن»، تربیت ، ش 424، ص 5 ـ6). در عین حال، نمی‌توان گفت روزنامه‌نگاران و از جمله فروغی، آزادی کامل داشتند، زیرا در همان دوره مدیران جراید مکلف بودند روزنامه را قبل از انتشار به وزیر انطباعات یا جانشین او بدهند و روزنامه‌های آزاد که دولت یا حکام وقت در انتشار آنها دخالتی نداشتند، در مضیقه و فشار بودند و بارها در زمان صدارت میرزاعلی‌اصغرخان امین‌السلطان و عبدالمجید میرزاعین‌الدوله توقیف شدند (صدرهاشمی، ج 1، ص 9، 11ـ14).روزنامة صوراسرافیل در مقاله‌ای به مناسبت درگذشت فروغی، احتمالاً به قلم علی‌اکبر دهخدا، روزنامة تربیت را اولین روزنامة آزادی به شمار آورده که در اوایل سلطنت مظفرالدین‌شاه در پایتخت منتشر می‌شده است و اطلاعات منتشر شده در تربیت و روزنامه‌خوان کردن مردم ایران را، که از روزنامه‌ها آزرده‌خاطر بودند، از خدمات آن شمرده است و هنر بزرگ فروغی را این دانسته که مسائلی که در دورة استبداد کسی جرأت گفتن آنها را نداشته، چنان می‌گفته که ایرادی به آن وارد نمی‌شده است («فاجعة ادبی»، ص 5). محمدعلی فروغی، پسر محمدحسین فروغی، نیز که در کار انتشار تربیت دستیار پدرش بود، گفته است که چون پدرش نمی‌توانسته بصراحت از ضرورت قانون برای کشور سخن بگوید، مقدماتی می‌چیده و لطایف‌الحیل به کار می‌بسته است (ص 65ـ66).تربیت ، اخبار علمی و اجتماعی و سیاسی داخلی و خارجی و مقالات و مطالب تألیف و ترجمه شدة آموزنده داشت و در مقالات متعددی، از جمله «استعداد اهل ایران» و «استعداد علمی مردم ایران» و «استعداد صنعتی مردم ایران»، بر قابلیتها و استعدادهای مردم ایران، تأکید می‌کرد و مردم را به فراگیری علوم و فنون فرا می‌خواند. شرح‌حال دانشمندان و هنرمندان و سیاستمداران، از جمله نیوتن، پاستور، گوتنبرگ، گالیله، واشنگتن، حافظ و خیام، غالباً به صورت پاورقی در شماره‌های پیاپی درج می‌شد تا زندگیشان سرمشق قرار گیرد.در سرمقاله‌های تربیت بارها در بارة اهمیت علوم ومعارف در پیشرفت و ترقی ملل و اقوام سخن گفته شده و تأکید گردیده است که تربیت جریده‌ای علمی و ادبی و سیاسی است و هدف از نگارش آن بسط معرفت و بصیرت و رهایی از نادانی است ( تربیت ، ش 224، 21 ذیحجّة 1318، ص 1). همچنین این روزنامه، ساده کردن مطالب را برای بهره‌مندی عموم از وظایف خود شمرده است ( تربیت ، ش 87 ، 3 ذیحجّة 1315، ص 1).محمد محیط‌طباطبائی، تربیت را شیواترین و منظمترین روزنامة دورة مظفری می‌داند (ص 89)، در حالی که محمدعلی تربیت ضمن آنکه این نشریه را از لحاظ سبک و انشای فصیح و بلیغ مهم دانسته، گفته است که تملق‌گویی این روزنامه از اشراف و اعیان معاصر، از ارزش ادبی آن کاسته است (ص 286).در شماره‌های سال آخر روزنامه (اول ربیع‌الاول 1324ـ 29 محرّم 1325)، که هم‌زمان با انقلاب‌مشروطه و اعلان مشروطیت و افتتاح مجلس شورای ملی منتشر می‌شد، اخبار و اطلاعات مهمی در بارة حوادث آن ایام و مقالاتی چون «تحقیق در تاریخ دولت مشروطه و...»، «فواید مجلس شورای ملی»، «سلطنت مشروطه و استبدادیه» و «وظایف مجلس و حدود و حقوق آن» آمده است. تربیت سهم مهمی در آگاه کردن ایرانیان و آماده کردن آنان برای انقلاب مشروطیت داشت (صدرهاشمی، ج 2، ص 119). فروغی قبل از سال نهم، سال پایانی تربیت ، در صدد تعطیلی روزنامه برآمده بود ولی چون عده‌ای رنجیدند، منصرف شد و سال نهم را آغاز کرد که خود آن را دورة دوم تربیت خوانده است. وی تربیت را در 1325، به‌سبب نداشتن شرایط مناسب برای ادامة انتشار، تعطیل کرد (برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به تربیت ، ش 434، 29 محرّم 1325، ص 1ـ3) و در همان سال نیز درگذشت ( تربیت ، 1376 ش، ج 1، مقدمة قاسمی، ص 23ـ 28).منابع: تربیت: نخستین نشریة روزانه و غیردولتی ایران ، ج 1 (ش 1ـ211)، تهران: کتابخانة ملی جمهوری اسلامی ایران و سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، 1376 ش؛ محمدعلی تربیت، تاریخ مطبوعات ایران ، در ادوارد گرانویل براون، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دورة مشروطیت ، ج 2، ترجمة محمد عباسی، تهران ?] 1337 ش [ ؛ محمد صدرهاشمی، تاریخ جراید و مجلات ایران ، اصفهان 1363ـ1364 ش؛ «فاجعة ادبی»، صوراسرافیل ، سال 1، ش 15، 29 رمضان 1325؛ محمدعلی فروغی، «حقوق در ایران»، یغما ، سال 13، ش 2 (اردیبهشت 1339)؛ گوئل‌کهن، تاریخ سانسور در مطبوعات ایران ، تهران 1362ـ1363 ش؛ محمد محیط‌طباطبائی، تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران ، تهران 1366 ش.
