تئودوسیوس ، ریاضیدان و ستارهشناس یونانی قرن اول پیش از میلاد، که ترجمة آثارش به عربی و از این زبان به چند زبان دیگر، تأثیر مهمی در تاریخ ریاضیات دورة اسلامی داشته است. در ) فرهنگ جنوب ( (ج 2، ص 693) تئودوسیوس، فیلسوف معرفی شده است.نام او در منابع دورة اسلامی به صورتهایی چون ثاوذوسیوس ، ثاذوسیوس و تاودوسیوس نیز آمده است. بر اساس آنچه در کتاب ) فرهنگ جنوب ( (همانجا) ذکر شده است، بسیاری (از جمله اشتاین شنایدر ، 1960، ص 343) او را اهل تریپولی (طرابلس غرب، در لیبی) میدانستند اما بر اساس نوشتة استرابون (ج 5، ص 465ـ467)، وی اهل بیتینیا (شهر باستانی آسیای صغیر در ساحل دریای سیاه و مرمره) بوده و ازینرو به تئودوسیوس بیتینیایی نیز مشهور است ( رجوع کنید به سارتون، ج 1، ص 211؛ زندگینامة علمی دانشوران ، ذیل "Theodosius of Bithynia" ).آثار تئودوسیوس در قرن سوم و در جریان نهضت ترجمه، به عربی ترجمه شد ( رجوع کنید به ادامة مقاله) اما چون وی در میان مسلمانان به عنوان ریاضیدان و ستارهشناسی بلندپایه شهرت نداشت، در آثار مهمترین تراجمنویسان اسلامی آگاهیهای منسجمی از زندگی او نیامده است. ابنندیم (ص 328) فقط از آثار او نام برده و قِفْطی (ص 108) اگرچه او را ساکن اسکندریه و در روزگاری پس از دورة زندگی بطلمیوس دانسته، آثار تئودوسیوس را به اشتباه به دو شخص متفاوت، ثاذوسیوس و ثیوذوفروس، نسبت داده، که فقط صورت نخست صحیح است. آثار ریاضی و نجومی تئودوسیوس که به عالم اسلام انتقال یافته، تحت تأثیر آرای چند تن از دانشمندان یونانی پیش از او، از جمله اقلیدس و ارشمیدس (هیث ، ج 2، ص 246ـ247) و ائودوکسوس و آوتولوکوس (اوطولوقس)، بوده است. مطالب کتاب الاُکَر ، بویژه با مطالب کتاب ظاهرات فلک اقلیدس و کرة متحرکة آوتولوکوس مطابقت دارد (سزگین، ج 5، ص 154). نظام ستارهشناسی در این آثار، بر پایة آرای ائودوکسوس بوده (همانجا، به نقل از تسیگلر ) اما نظم آنها اقلیدسی است؛ یعنی، قضایایی که طرح آنها لازم بوده یکییکی ذکر و اثبات شده است. چون تئودوسیوس بسیار تحت تأثیر آوتولوکوس بوده و از طرفی، در کتاب الاکر خود برهانهای قضایایی را آورده که در کرة متحرکه آوتولوکوس از آنها ذکری نشده، شاید بتوان نتیجه گرفت که آوتولوکوس در بارة اثبات این قضایا کتابی داشته که تئودوسیوس از آن استفاده کرده ولی به دست ما نرسیده است (پاولی ، ج 2، بخش 2، ستون 2602ـ2603).در دورة نهضت ترجمه از تئودوسیوس چهار کتاب به عربی ترجمه شد که در صحت انتساب سه فقره از آنها به او تردیدی نیست. این کتابها عبارتاند از: کتاب الاکر ، کتاب المساکن و کتاب الایام و اللیالی ، که هر سه از متوسطات * اند.از میان آنها، کتاب الاکر بیش از همه موردتوجه ریاضیدانان دورة اسلامی واقع شده و از سایر متوسطات مهمتر بر شمرده میشده است (ابنعبری، ص 77)؛ ازینرو، تئودوسیوس را «صاحب اکر» نیز خواندهاند (برای نمونه رجوع کنید بهابنصاعد اندلسی، ص180). نصیرالدین طوسی، که تحریرهایی از هر سه اثر فراهم کرده ( رجوع کنید بهج 1، تحریر المساکن ، ص 2، تحریر الاکر ، ص 2؛ نیز رجوع کنید بهکراوزه ، ص 443)، نوشته است که این آثار از یونانی به عربی ترجمه شدهاند. این نظر پذیرفتنی است، چون مترجم آنها قُسطابن لوقا بوده که به زبان یونانی تسلط داشته است. به نوشتة نصیرالدین طوسی (ج 1، تحریر الاکر ، همانجا)، معتضد باللّه (حک : 279ـ289)، شانزدهمین خلیفة عباسی، دستور ترجمة کتاب الاکر را داد و قسطابن لوقا تا شکل پنجم از مقالة سوم آن را به عربی ترجمه کرد، اما کار نیمهتمام ماند و مترجم دیگری کار را به پایان برد و ثابتبن قُرّه کل آن را تصحیح کرد. بر اساس دستنویسی دیگر از این کتاب (متعلق به زمانی پیش از نگارش تحریر الاکر نصیرالدین طوسی)، حُنینبن اسحاق، از مترجمان سرشناس دورة اسلامی، نیز این کتاب را ترجمه کرده است (تئودوسیوس، گ 22 پ؛ نیز رجوع کنید به کراوزه، ص 444).کتاب الاکر رسالهای در بارة ابتداییترین مسائل هندسة کروی و دارای سه مقاله و 59 شکل است. مقالة اول آن با 21 شکل، به تعاریف کلی هندسة کروی (حدود) اختصاص دارد. مقالة دوم، با 23 شکل، به بحث در بارة روابط دوایر عظیمه و صغیره میپردازد و در مقالة سوم، با 14 شکل، بحث در بارة قطاعهایی است که از برخورد دوایر نسبت به هم بر روی کره پدید میآیند. به گفتة نصیرالدین طوسی (ج 1، تحریرالاکر ، همانجا) در بعضی از نسخههای کتاب یک شکل کم بوده است.موضوع کتاب المساکن ، آموزش مسائل پایة جغرافیای ریاضی و نجوم کروی، در یک مقاله و 33 شکل، است و در آن در بارة مبادی پدیدههای نجومی، چون موضوع ستارگان ابدیالظهور در روی زمین، بحث شده است. این کتاب، کوچکترین رساله از مجموع رسالههای سهگانة تئودوسیوس است که به عربی ترجمه شده است.کتاب الایام و اللیالی ، که اللیل و النهار نیز معرفی شده ( رجوع کنید بهنصیرالدین طوسی، ج 1، تحریر الایام و اللیالی ، ص 2)، رسالهای در بارة نسبت بین طول روز و شب و بعضی مسائل پایة زمانسنجی در نجوم، در 2 مقاله و 33 شکل، است. مقالة اول این کتاب 12 شکل و مقالة دوم آن 21 شکل دارد. در این رساله تئودوسیوس به بررسی چگونگی بروز اختلاف بین طول روزهای سال در یک دوره پرداخته و دلایل این اختلاف را بر شمرده است. کتاب چهارم، المرایاالمحرقة است که در صحت انتساب آن به تئودوسیوس تردید وجود دارد.ابوریحان بیرونی (ص 147) در شرحِ گونههای مختلف اسطرلاب، از کتاب الاکر تئودوسیوس یاد کرده و قطبالدین شیرازی نیز (ص 284) در بحث در بارة اوج و حضیض خورشید به کتاب المساکن او اشاره کرده است. روی هم رفته سهم مؤثر تئودوسیوس در انتقال مباحث کلی و پایهای بعضی علوم دقیقه به عالم اسلام، از جمله هندسة کروی، بویژه به سبب اهمیت تحریرهایی که نصیرالدین طوسی از نوشتههای او پدید آورد که در نهادهای آموزشی علوم اسلامی تدریس میشدند و نیز استمرار تهیة این بازنویسیها به وسیلة دانشمندان پس از طوسی، بسیار شایان تأمل است.در دورة اسلامی بر آثار تئودوسیوس شرحهایی نوشته شد. ابنابیاُصَیبِعَه (ج 1، ص 213) از شرحی نام برده که یعقوببن اسحاق کِنْدی بر کتاب المساکن برای فرزندش احمد نوشت، اما این شرح باقی نمانده است. بر کتاب الاکر نیز شرح مختصری نوشته شده است ( رجوع کنید به سزگین، ج 5، ص 155). این شرح در مجموعة کوچکی، شامل چند حاشیة مختصر بر کتابهای ترجمه شدة ریاضی از جمله کتاب المُعْطَیات و ظاهرات الفلک اقلیدس، آمده است. هر یک از رسالههای کوچک این مجموعه عنوان مُدَّعیات دارند (از جمله، مدعیات اکر ثاوذوسیوس مع مصادراتها ، گ 8 پ).ترجمههای لاتینی آثار تئودوسیوس، در قرون وسطا، از دو طریق به وجود آمدند: ترجمة مستقیم از یونانی و ترجمه از عربی. از میان آثار او، کتاب فی الایام و اللیالی را کفراد دازوپودیوس ، دانشمند سوئیسی (متوفی 1009/1600)، از یونانی به لاتینی ترجمه کرد و در 980/1572 با عنوان De Diebue et noctibus بهچاپ رساند (کارمودی ، 1960، ص 221). کتاب المساکن را نیز گراردوس کرمونایی با عنوان De Habitationbus از عربی به لاتینی ترجمه کرد، اما این کتاب طی قرون دهم تا دوازدهم/ شانزدهم ـ هجدهم و در دورهای که آثار متعددی از کتابهای ترجمه شده از زبان عربی در اروپا بهچاپ میرسید، چاپ نشد (اشتاینشنایدر، 1960، ص 344؛ کارمودی، 1960، ص 219). از کتاب الاکر دستکم دو ترجمه در دست است ولی در مورد مترجمان آنها اتفاقنظر وجود ندارد. بسیاری (از جمله، میلاس والیکروزا ، ص 208؛ اشتاینشنایدر، 1960، همانجا)، این ترجمهها را به پلاتوی تیولیایی * یا گراردوس کرمونایی نسبت میدهند اما از آنجا که در قرن ششم / دوازدهم و پیش از ترجمة گراردوس کرمونایی، از شرح آدلارد/ ادلارد باثی ، فیلسوف، ریاضیدان و مترجم مشهور انگلیسی، بر کتابالاکر یاد شده (هسکینز ، ص 31)، تأیید میشود که این کتاب، پیش از ترجمة گراردوس، به لاتینی ترجمه شده است. ترجمة پلاتوی تیولیایی با عنوان Spherica Teodosii ، در 924/ 1518 در ونیز و در 965/ 1558 در پاریس به چاپ رسید (حایک، ص 233؛ برای آگاهی بیشتر در بارة ترجمههای لاتینی این کتاب رجوع کنید بهکارمودی، 1956، ص 22؛ همو، 1960، ص 217؛ میلاس والیکروزا، ص 208ـ 211). در قرن هفتم/ سیزدهم، موسیبن ساموئلبن تِبّون، مشهور به ابنتِبّون (متوفی 682/ 1283)، کتاب الاکر را از عربی به عبری ترجمه کرد (اشتاینشنایدر، 1956، ص 344، 1062).بازنویسی نصیرالدین طوسی از آثار تئودوسیوس، که به یکی از مهمترین آثار ریاضی ـ نجومی عصر او تبدیل شد (برای آگاهی از این بازنویسیها رجوع کنید به تحریر * )، در 651 (زمان تحریر الاکر ) و 653 (زمان تحریر المساکن و تحریر الایام و اللیالی ) صورت گرفت (مدرس رضوی، ص 354، 357، 363). نصیرالدین طوسی در این تحریرها توضیحاتی به اصل کتاب افزوده است. بیشترین توضیحها در تحریر الاکر (برای نمونه رجوع کنید بهص 42ـ46) آمده است. از این تحریرها، نسخههای خطی متعددی باقیمانده است (برای آگاهی نسخ خطی آنها در خارج از ایران رجوع کنید بهسزگین، ج 5، ص 154ـ 155؛ برای نسخ خطی این آثار در ایران رجوع کنید بهفکرت، ص 106، 108ـ109؛ خیراندیش، ص 91ـ97). نفیسترین مجموعة این تحریرها یک سال پیش از فوت نصیرالدین طوسی کتابت شده است ( رجوع کنید بهدانشپژوه و منزوی، بخش 3، ص 331ـ333). این تحریرها دوبار به چاپ رسیدهاند: تحریر الاکر و تحریر کتابالمساکن در 1304 در تهران چاپ سنگی شدند، و در 1309ـ1310 ش نیز در حیدرآباد هند تحریر هر سه اثر تئودوسیوس به چاپ رسید. بین آثار تئودوسیوس در این دو چاپ اختلافهای اندکی وجود دارد.تحریرالاکر نصیرالدین طوسی به دفعات به فارسی ترجمه شده است، از آن جمله است: ترجمة غلامحسین طوسی، با نام رایضالنفوس (استوری ، ج 2، بخش 1، ص 2؛ منزوی، ج 4، ص 2685) و ترجمة ملامهدی نراقی (منزوی، ج 4، ص 2606). تحریرالمساکن را نیز تفضل حسینخان لکهنوی به فارسی بر گردانده است (کنتوری، ص 120). تحریرالاکر را در اوایل قرن دوازدهم/ هجدهم، مترجمی به نام نایاناسو کهوپادیایه به سنسکریت ترجمه نمود (پینگری ، ص 628). محمدباقربن زینالعابدین یزدی بر کتاب تحریرالاکر حاشیهای نوشته است (قربانی، ص 441) که آن را شرح نیز معرفی کردهاند ( رجوع کنید بهسزگین، ج 5، ص 155).محییالدین یحییبن ابیالشکر مغربی از کسانی است که پس از نصیرالدین طوسی کتابالاکر را بازنویسی کرد. وی در قرن هفتم تحریری با عنوان تهذیب از این کتاب فراهم نمود ( رجوع کنید بهمحییالدین مغربی، گ 30 پ؛ نیز رجوع کنید به دسلان ، ص 437؛ اشتاینشنایدر، 1960، ص 344). بازنویسی محییالدین نیز، همانند تحریر نصیرالدین طوسی، عموماً شامل یادداشتهایی با عنوان فصل است که بسیار کمتر از یادداشتهای نصیرالدین طوسی، به کتاب افزوده شده است. از بازنویسی محییالدین چند نسخة خطی باقیمانده است ( رجوع کنید به سزگین، همانجا). کارا دو وو (ص 287ـ 295) این بازنویسی را بر اساس نسخهای که در کتابخانة ملی فرانسه موجود است ( رجوع کنید بهسلان، همانجا) بررسی کرده و شرحی کلی در بارة آن نوشته است. تقیالدین محمدبن معروف، مشهور به تقیالدین راصد * ، نیز در قرن دهم تحریری از کتابالاکر تهیه کرده بوده که باقی نمانده است (قربانی، ص 201).متن عربی المرایا المحرقة منسوب به تئودوسیوس موجود نیست (سزگین، ج 5، ص 156). گراردوس کرمونایی آن را به نام Liber Tidei de speculis به لاتینی ترجمه نموده است. در این ترجمه، مؤلف اثر، پسر تئودوسیوس و نه خود او، دانسته شده است (حایک، ص 101).منابع: ابنابیاصیبعه، کتاب عیونالانباء فی طبقات الاطباء ،چاپ امرؤالقیسبن طحان [ آوگوست مولر ] ، کونیگسبرگ و قاهره 1299/1882، چاپ افست انگلستان 1972؛ ابنصاعد اندلسی، التعریف بطبقات الامم: تاریخ جهانی علوم و دانشمندان تا قرن پنجم هجری ، چاپ غلامرضا جمشیدنژاد اول، تهران 1376 ش؛ ابنعبری، تاریخ مختصر الدول ، چاپ انطون صالحانی یسوعی، لبنان 1403/1983؛ ابنندیم؛ ابوریحان بیرونی، استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعةالاصطرلاب ، چاپ محمداکبر جوادی حسینی، مشهد 1380 ش؛ تئودوسیوس، کتاب الاکر ، نسخة خطی کتابخانة لیدن، ش 2ر1031، میکروفیلم کتابخانة بنیاد دایرةالمعارف اسلامی؛ سیمون حایک، تعربت... و تغربت، او، نقلالحضارة العربیة الی الغرب ، لبنان 1987؛ الهه خیراندیش، «گزارشی در بارة گنجینههای خطی کتب متوسطات ریاضی در کتابخانههای ایران»، در مجموعه مقالات سمینار هفتادمین سال افتتاح رسمی کتابخانة مجلس شورای اسلامی، اسفند 1374 ش ، بهکوشش غلامرضا فدائی عراقی، تهران: مجلس شورای اسلامی، کتابخانه، موزه و اسناد، 1375 ش؛ محمدتقی دانشپژوه و علینقی منزوی، فهرست کتابخانة سپهسالار ، بخش 3، تهران 1340 ش؛ محمد آصففکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی ، مشهد 1369 ش؛ ابوالقاسم قربانی، زندگینامة ریاضیدانان دورة اسلامی: از سدة سومتا سدة یازدهم هجری ، تهران 1365 ش؛ محمودبن مسعود قطبالدین شیرازی، نهایةالادراک فی درایة الافلاک ، نسخة خطی کتابخانةملی ملک، ش 3409؛ علیبن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، وهو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات منکتاب اخبار العلماء باخبارالحکماء ، چاپ لیپرت، لایپزیگ 1903؛ اعجاز حسینبن محمدقلی کنتوری، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار ، قم 1409؛ محییالدین مغربی، تهذیبکتاب الاکر لثاوذوسیوس ، نسخة خطی کتابخانة لیدن، ش 3ر556، میکروفیلم کتابخانة بنیاد دایرةالمعارف اسلامی؛ محمدتقی مدرس رضوی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی ، تهران 1354 ش؛ مدعیات اکرثاوذوسیوس مع مصادراتها ، نسخة خطی کتابخانةلیدن، ش 2ر1024، میکروفیلم کتابخانة بنیاد دایرةالمعارف اسلامی؛احمد منزوی، فهرستوارة کتابهای فارسی ، تهران 1374 ش ـ ؛ محمدبن محمد نصیرالدین طوسی، مجموعالرسائل ، حیدرآباد دکن 1358ـ1359؛Francis J. Carmody, Arabic astronomical and astrological sciences in Latin translation: a critical bibliography , Berkeley, Calif., 1956; idem, The astronomical works of Thabit B . Qurra , Berkeley, Calif., 1960; M. Le Baron Carra de Vaux, "Notice sur deux manuscrits arabes", JA , vol. 18, ser.8 (1891); Dictionary of scientific biography , ed. Charles Coulston Gillispie, New York: Charles Scribner's Sons, 1981, s.v. "Theodosius of Bithynia" (by Ivor Bulmer - Thomas); H. Haskins, Studies in the history of mediaeval science , Cambridge 1927; Thomas Heath, A history of Greek mathematics , New York 1981; Max Krause, "Stambuler Handschriften islamischer mathematiker", Quellen und Studien zur Geschichte der Mathematik, Astronomie und Physik , pt. B: study 3 (1936); Josإ M. Millؤs Vallicrosa, Las traducciones orientales en los manuscritos de la Biblioteca Catedral de Toledo , Madrid 1942; August Friedrich von Pauly, Paulys Real-Encyclopجdie der classichen Altertumswissen , ed. G. Wissowa, W. Kroll, and K. Mittelhaus, Stuttgart 1894-1970, II/2, s.v. "Autolykos"; D. Pingree, "History of mathematical astronomy in India", in Dictionary of scientific biography , ibid, vol. 15; George Sarton, Introdu tion to the history of science , Malabar, Fla. 1975; Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , vol. 5: Mathematik bis ca. 430 H. , Leiden 1974; M. Le Baron de Slane, Catalogue des manuscrits arabes , Paris 1883-1895; Moritz Steinschneider, Die arabischen غbersetzunges aus dem Griechischen , Graz 1960; idem, Die hebrجischen غbersetzungen des Mittelalters und Juden als Dolmetscher , Graz 1956; Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio-bibliographical survey , vol. 2, pt. 1, London 1972; Strabo, The geography of Strabo , with an English translation by Horace Leonard Jones, vol. 5, London 1961; Suda lexicon , ed. A. Adler, Leipzig 1928-1938.
