تینمل (یا تینملل )

معرف

کوه‌ و شهری‌ در فلاتی‌ واقع‌ در رشته‌کوههای‌ اطلس‌ مرتفع‌ [ در مغرب‌ که‌ فاصلة‌ آن‌ تا شهر مراکش‌ سه‌ فرسخ‌ است‌ و ساکنان‌ آن‌ بربرند ] (یاقوت‌ حموی‌، ذیل‌ «تین‌ مَلَّل‌»)
متن
تینْمَل‌ (یا تینمَلَّل‌)، کوه‌ و شهری‌ در فلاتی‌ واقع‌ در رشته‌کوههای‌ اطلس‌ مرتفع‌ [ در مغرب‌ که‌ فاصلة‌ آن‌ تا شهر مراکش‌ سه‌ فرسخ‌ است‌ و ساکنان‌ آن‌ بربرند ] (یاقوت‌ حموی‌، ذیل‌ «تین‌ مَلَّل‌»). تینمل‌ [ که‌ امروز روستای‌ کوچکی‌ است‌ ] ( مَعْلمة‌المغرب‌ ، ج‌ 8، ص‌ 2765) بر سر راهی‌ که‌ به‌ سمت‌ گردنة‌ تیزین‌ ـ تست‌ می‌رود، قرار دارد و روزگاری‌ پایگاهی‌ برای‌ توسعة‌ موحدون‌ * بوده‌ است‌. تینمل‌ در زبان‌ بربری‌ به‌ معنای‌ زمینهای‌ پلکانی‌ کشاورزی‌ در نواحی‌ کوهستانی‌ است‌، هرچند که‌ در بارة‌ ریشة‌ آن‌ نظرهای‌ دیگری‌ نیز مطرح‌ شده‌ است‌. تینمل‌ که‌ با قلل‌ مرتفع‌ (ح 000 ، 3 متر) احاطه‌ شده‌ و راههای‌ دسترسی‌ به‌ آن‌ شیب‌ تُند دارند، تقریباً تسخیرناپذیر است‌. این‌ منطقه‌ از دیرباز مقدّس‌ بوده‌ است‌؛ در آنجا قبایل‌ کوهستانی‌ با یکدیگر پیمان‌ می‌بستند و سوگند می‌خوردند. این‌ امر تا حدی‌ انتخاب‌ آنجا را توسط‌ مهدی‌، از امرای‌ موحدون‌ [ ابن‌تومَرت‌ * ] ــ که‌ تینمل‌ با خاندان‌ او پیوند نزدیکی‌ داشت‌ ــ توجیه‌ می‌کند. این‌ محل‌ جزو قلمرو [ قبیلة‌ ] هَزمیره‌ که‌ ابن‌تومرت‌ را در طی‌ مبارزاتش‌ با مُرابطون‌ پناه‌ داده‌ بود، شد.ابن‌تومرت‌ که‌ پس‌ از هجرتش‌ در تینمل‌ مستقر شده‌ بود، بر گرد خود اجتماعی‌ از قبایل‌ گوناگون‌ (از جمله‌ تینمال‌ هَرغه‌، هِنتاتَه‌، گَدمیوَه‌ و گَنفیسه‌/کنفیسه‌، صنهاجة‌ و هسکورة‌) به‌ وجود آورد ( کتاب‌الحلل‌الموشیة‌ ، ص‌ 109). او که‌ از قدرت‌ میزبانانش‌ می‌هراسید، بی‌رحمانه‌ دستور قتل‌عام‌ آنان‌ را صادر کرد (نجّار، ص‌ 139ـ140). در این‌ زمان‌، تینمل‌ به‌ دژ مستحکم‌ اهل‌ سوس‌ بر ضد قدرت‌ مراکش‌ تبدیل‌ شده‌ بود. شهر محصور در دیوارهایی‌ بود که‌ بالای‌ آنها برجهایی‌ ساخته‌ بودند ( کتاب‌ الحلل‌ الموشیة‌ ، ص‌ 112). راه‌ ورود به‌ شهر یک‌ پل‌ بود. ادریسی‌ تصریح‌ می‌کند که‌ چهار مرد می‌توانستند از شهر مرکزی‌، تینمل‌، دفاع‌ کنند. خانه‌ و مسجدِ متعلق‌ به‌ ابن‌تومرت‌ هستة‌ این‌ دولت‌ ابتدایی‌ را تشکیل‌ داد. جنگهای‌ موحدون‌ و سرازیر شدن‌ غنایم‌ جنگی‌ و اسیران‌، به‌ این‌ منطقه‌ رونق‌ و رفاه‌ بسیار بخشید. پس‌ از انهدام‌ دژ تاسغیموتِ مرابطون‌ در 526 دروازه‌های‌ آن‌ را با شکوه‌ و جلال‌ فراوان‌ برای‌ تزئین‌ باب‌الفخّارین‌ به‌ تینمل‌ آوردند. احتمالاً تینمل‌ در آن‌ زمان‌ ضرابخانه‌ داشته‌ است‌. در آنجا بود که‌ ابن‌تومرت‌ خط‌مشی‌ اصلی‌ نظم‌ جدید را مشخص‌ کرد و سیاست‌ نظامی‌ خود را در برابر مرابطون‌ کامل‌ نمود (همان‌، ص‌ 116).پس‌ از مرگ‌ ابن‌تومرت‌ در تینمل‌، وارث‌ و جانشینش‌، عبدالمؤمن‌ (نجار، ص‌ 403)، آنجا را به‌ زیارتگاهی‌ تبدیل‌ کرد تا پیش‌ از گرفتن‌ تصمیمات‌ بزرگ‌ در مرقد ابن‌تومرت‌ عبادت‌ وهدایای‌ خود را به‌ آن‌ اعطا کنند. در واقع‌، آیین‌ ابن‌تومرت‌ پس‌ از سقوط‌ دودمان‌ او باقی‌ ماند. خلیفه‌ به‌ کارهای‌ عمرانی‌ گوناگون‌ در تینمل‌، از جمله‌ ساختن‌ یک‌ مسجد، ادامه‌ داد. او را پس‌ از مرگ‌ در کنار ابن‌تومرت‌ دفن‌ کردند ( کتاب‌ الحلل‌الموشیة‌ ، ص‌ 157) و تینمل‌ از آن‌ پس‌ مدفن‌ رسمی‌ خلفای‌ موحدون‌ شد؛ ازینروست‌ که‌ بقایای‌ جسد ابویعقوب‌ یوسف‌ را ــ که‌ در محاصرة‌ شنترین‌ (سانتارم‌) کشته‌ شد ــ به‌ آنجا باز گرداندند (همان‌، ص‌ 158). در دورة‌ موحدون‌ اهمیت‌ تبادل‌ میان‌ مراکش‌ و تینمل‌ حفظ‌ شد و پس‌ از سقوط‌ مراکش‌ و پیروزی‌ مَرینیان‌، باقیماندة‌ موحدون‌ دوباره‌ در تینمل‌ گرد آمدند. ابوعلی‌ مِلیانی‌، حاکم‌ اَغمات‌، در 674 تینمل‌ را گرفت‌ و مرقد خلفای‌ موحدون‌ را غارت‌ کرد اما منطقه‌ حتی‌ در این‌ وضع‌ نیز رونق‌ و رفاهی‌ داشت‌. لئوی‌ آفریقایی‌ در وصف‌ افریقیا (ج‌ 1، ص‌141) تینمل‌ را شهری‌ بسیار پرجمعیت‌ با یک‌ مسجد زیبا وصف‌ کرده‌ است‌. پس‌ از چاپ‌ کتاب‌ زرهونی‌، که‌ اخیراً صورت‌ گرفته‌، در بارة‌ این‌ مکان‌ در قرن‌ دوازدهم‌ اطلاعاتی‌ به‌ دست‌ آمده‌ است‌. در آن‌ زمان‌ مسجد جامع‌ موحدون‌ هنوز دایر بود اما اندکی‌ بعد، به‌ سبب‌ نادرستی‌ جهت‌ قبله‌اش‌، متروک‌ شد. [ در بارة‌ این‌ مسجد رجوع کنید بهبخش‌ دوم‌ مقاله‌ ] شهر همچنان‌ مرکز زیارتی‌ بود، هرچند تنها شصت‌ خانوار در آن‌ باقی‌ مانده‌ بودند. یاد مهدی‌ هنوز زنده‌ بود و سکه‌های‌ موحدون‌ ــ که‌ بر اثر سیلابهای‌ ناشی‌ از آب‌ باران‌ از زیر خاک‌ در آمده‌ بودند ــ طلسمهایی‌ با ارزش‌ تلقی‌ می‌شد اما مسجد متروک‌ به‌ ویرانه‌ بدل‌ شد و تینمل‌ به‌ ورطة‌ فراموشی‌ افتاد. قائدِ گُندافی‌ [ منسوب‌ به‌ گُندافه‌، از تیره‌های‌ مصموده‌ * ] در قرن‌ سیزدهم‌/ نوزدهم‌ به‌ تلاشی‌ ناموفق‌ برای‌ احیای‌ شهر دست‌ زد.حفاریهای‌ باستان‌شناسان‌ در قرن‌ حاضر، اهمیت‌ بناهای‌ تینمل‌ را در تاریخ‌ هنر و معماری‌ مغربی‌ نشان‌ داده‌ است‌. عبدالمؤمن‌ در کتابش‌، رسالة‌الفصول‌، از آغاز کار روی‌ مسجد باشکوه‌ خود که‌ جای‌ بنای‌ کوچک‌ ابن‌تومرت‌ را می‌گرفت‌، خبر داد. دیوارهای‌ تینمل‌ طبق‌ سنّت‌ مرابطون‌ ساخته‌ شده‌ بود، اما مسجد سبک‌ جدید موحدون‌ را نشان‌ می‌دهد: استفاده‌ از ساروج‌ به‌ جای‌ سنگ‌ در ساخت‌ آن‌ و استفاده‌ از آجر عمدتاً برای‌ تزئین‌ در گاهها، شَرَفه‌ها، حاشیة‌ پنجره‌ها و دیوارهای‌ تکیه‌گاه‌ چهار گنبد. گچبری‌ در بنا فراوان‌، اما تزئینات‌ خوشنویسی‌ نسبتاً نادر بود. فضای‌ داخلی‌ گنبدها، مُقَرْنس‌ کاری‌ شده‌ بود. بسیاری‌ از ویژگیهای‌ تزئینیِ مسجد، ابداعاتی‌ بودند که‌ در هنر مغرب‌ به‌ معیار تبدیل‌ شدند. مرمت‌ ادامه‌ دارد، اما چون‌ بخشی‌ از بقایای‌ این‌ شهر زمین‌ کشاورزی‌ شده‌، محدودة‌ آن‌ به‌ هنگامی‌ که‌ در اوج‌ خود به‌سر می‌برده‌، ناشناخته‌ است‌.منابع‌: عبداللّه‌بن‌ ابراهیم‌ زرهونی‌، رحلة‌الوافد ، چاپ‌ علی‌ صدقی‌، قنیطره‌ 1992؛ کتاب‌ الحلل‌ الموشیة‌ فی‌ ذکر الأخبار المراکشیة‌ ، چاپ‌ سهیل‌ زکّار و عبدالقادر زمامه‌، دارالبیضاء 1979؛ [ لئوی‌ آفریقایی‌، وصف‌ افریقیا ، ترجمه‌ عن‌ الفرنسیة‌ محمد حجی‌ و محمد اخضر، بیروت‌ 1983؛ عبدالمجید نجّار، المهدیّبن‌ تومرت‌ ، بیروت‌ 1403/1983؛ یاقوت‌ حموی‌ ] ؛A. Azzaoui, ed., Nouvelles lettres almohades, Casablanca1995; H. Basset and H. Terrasse, Sanctuaires et forteresses almohades , Paris 1932; R. Bourouiba, Ibn Tumart , Algiers 1974; Ewert and Wisshac, Forschungen zur almohadischen Moschee , II : Die Moschee von Tinmal , Mainz 1984; F. Ferriol, "Les ruines de Tinmal", Hإsperis, II (1922); J. Hassar et al., "Tinmal 1981, fouilles de la mosquإe almohade", Bull. d'archإologie marocaine , (1981-1982); E.Lإvi-Proven µal, Documents inإdites d'histo âre almohade, Paris 1928; R. Montagne, "Un episode de la ` siba' de berbةre au XVIII e siةcle d'aprةs la ` rihla' de Sidi Mohammed ez-Zerhouni de Tasaft", Hإsperis, XXVIII (1941), 85-97; P. Ricard, "Notes sur la mosquإe de. Tinmel, Hإsperis , III (1923); Terrasse, L'art hispano-mauresque des origines au XIII e siةcle , Paris 1932; H. Triki, J. Hassar-Benslimane and A. Tourإ, Tinmel, l'إpopإe almohade , Milan 1992.جامع‌ تینْمَل‌. از نخستین‌ مساجد موحدون‌ در تینمل‌ مراکش‌. این‌ مسجد را عبدالمؤمن‌ بن‌علی‌ (حک :527 ـ 558)، اولین‌ خلیفة‌ موحدون‌، در غرب‌ این‌ شهر بنا کرد. بنا بر شواهدی‌، پیش‌ از آن‌ محمدبن‌ عبداللّه‌بن‌ تُومَرت‌ (متوفی‌ 524)، مؤسس‌ موحدون‌، مسجد کوچکی‌ در این‌ محل‌ ساخته‌ بود که‌ به‌ گزارش‌ ابن‌خلدون‌ (ج‌ 6، ص‌ 304ـ 305) در کنار خانه‌اش‌ قرار داشت‌ و پس‌ از مرگ‌، جنازة‌ او را در آن‌ مسجد دفن‌ کردند اما امروزه‌ اثری‌ از آن‌ مسجد و قبر او باقی‌ نمانده‌ است‌ (نیز رجوع کنید به سالم‌، ج‌ 2، ص‌ 840؛ لئوی‌ آفریقایی‌، ج‌ 1، ص‌ 141؛ نجار، ص‌ 403). همچنین‌ به‌ نادرستیِ جهت‌ قبلة‌ این‌ مسجد که‌ در دوره‌ای‌ موجب‌ متروک‌ شدن‌ آن‌ گردید، اشاره‌ شده‌ است‌ ( د. اسلام‌ ، ذیل‌ «تینمل‌»). بیعت‌ عمومی‌ با عبدالمؤمن‌ در 526، پس‌ از نماز جمعه‌ در جامع‌ تینمل‌ گزارش‌ شده‌ است‌ ( رجوع کنید بهسَلاوی‌، ج‌ 2، ص‌ 100). در 548، که‌ عبدالمؤمن‌ به‌ زیارت‌ قبر ابن‌تومرت‌ رفت‌، ساختمان‌ مسجد را بازسازی‌ کرد و گسترش‌ داد (همان‌، ج‌ 2، ص‌ 119؛ سالم‌، همانجا). بر اساس‌ برخی‌ قرائن‌ علاوه‌ بر ابن‌تومرت‌، مدفن‌ چند تن‌ از خلفای‌ موحدون‌ از جمله‌ عبدالمؤمن‌ و ابویعقوب‌ یوسف‌بن‌ عبدالمؤمن‌ (متوفی‌ 580) نیز در این‌ مسجد است‌ (سلاوی‌، ج‌ 2، ص‌ 139، 151).این‌ مسجد مستطیل‌ شکل‌ (با ابعاد 48 * 60ر43 متر) از آجر و گچ‌ ساخته‌ شده‌ و مشتمل‌ است‌ بر شبستان‌ و صحن‌. صحن‌ مسجد با ابعاد 24 * 17 متر نسبت‌ به‌ شبستان‌، کوچک‌ به‌ نظر می‌آید (سالم‌، همانجا؛ لامبر، ص‌ 216؛ هوگ‌، ص‌ 51). شبستان‌ دارای‌ نُه‌ فرش‌اندازِ (ناو) عمود بر دیوار قبله‌ است‌ که‌ در این‌ میان‌ پهنای‌ فرش‌انداز مقابل‌ محراب‌ حدود هشت‌ متر و بقیة‌ فرش‌اندازها حدود پنج‌ متر است‌. در هر دو ضلع‌ شرقی‌ و غربی‌ دو فرش‌انداز جانبی‌ تا به‌ دیوار شمالی‌ مسجد و در دو طرف‌ صحن‌ امتداد یافته‌ است‌ (فرناندث‌ ـ پوئرتاس‌ ، ص‌ 114؛ هیلن‌ برند ، 1999، ص‌ 186؛ پاپادوپولو ، ص‌ 515). ستونهای‌ فرش‌اندازها با قوسهای‌ آویزدار (دالبری‌، آراسته‌ به‌ برخی‌ از تزئینات‌ مقرنس‌گونه‌) به‌ هم‌ متصل‌ شده‌اند. این‌ نوع‌ قوس‌ که‌ بعدها اهمیت‌ فراوانی‌ پیدا کرد، ظاهراً نخستین‌بار در این‌ مسجد به‌ کار رفته‌ است‌ (پاپادوپولو؛ هوگ‌، همانجاها).در وسط‌ دیوار قبله‌ منار مستطیل‌ شکلی‌ با قاعدة‌ 5ر9 * 5ر5 متر قرار گرفته‌ که‌ محراب‌، جایگاه‌ منبر و حجره‌ای‌ در آن‌ ساخته‌ شده‌ است‌، به‌ طوری‌ که‌ منار در بالای‌ محراب قرار گرفته‌ و بدنة‌ منار به‌ گونه‌ای‌ است‌ که‌ بخشی‌ از آن‌ از دیوار قبلة‌ مسجد بیرون‌ نشسته‌ است‌ که‌ این‌ شیوه‌ در مساجد الجزیره‌ و سلا نیز دیده‌ می‌شود (سالم‌، ج‌ 2، ص‌ 842؛ هیلن‌ برند، 1999، همانجا). ویژگی‌ دیگر منار کوتاه‌بودن‌ غیرمعمول‌ آن‌ (به‌ ارتفاع‌ پانزده‌ متر) است‌ که‌ موحدون‌ در مساجد بعدی‌ خود، مانند مسجد کُتُبیه‌، این‌ نقیصه‌ را جبران‌ کردند (پترسن‌ ، ص‌ 188).محراب‌ این‌ مسجد، به‌ سبب‌ تناسب‌ در تزئینات‌، از زیباترین‌ محرابهای‌ عصر موحدون‌ به‌ شمار می‌آید. این‌ محراب‌ دارای‌ قوس‌ نعل‌اسبی‌ است‌ که‌ با یک‌ طاقنمای‌ دیگر با تزئینات‌ راه‌ راه‌ احاطه‌ شده‌ است‌. در سه‌ طرف‌ طاقنمای‌ دوم‌، قاب‌بندیهای‌ مستطیل‌شکل‌ گچبری‌ با اشکال‌ مربع‌ و مستطیل‌ با رئوس‌ ستاره‌ای‌ در داخل‌ آن‌، قرار دارد که‌ این‌ قاب‌بندیها را هم‌ قاب‌ ظریف‌ دیگری‌ احاطه‌ کرده‌ است‌ (سالم‌، ج‌ 2، ص‌ 842 ـ 843؛ نیز رجوع کنید بههوگ‌، تصویر 58).این‌ مسجد دارای‌ هفت‌ در ورودی‌ است‌ که‌ در هر دیوار جانبی‌ سه‌ در با طاقنمای‌ برجسته‌ قرار دارد و یک‌ در هم‌ در دیوار شمالی‌ هست‌ که‌ به‌ صحن‌ راه‌ دارد (سالم‌، ج‌ 2، ص‌ 841). مسجد دارای‌ سه‌ گنبد در بالای‌ نخستین‌ فرش‌انداز موازی‌ دیوار قبله‌ است‌، به‌ ترتیبی‌ که‌ یک‌ گنبد در مقابل‌ محراب‌ و دو گنبد دیگر در دو گوشة‌ این‌ فرش‌انداز قرار دارند که‌ این‌ شیوه‌ غیرمعمول‌ بوده‌ است‌، زیرا معمولاً گنبدها را در فرش‌اندازِ مرکزی‌ یا میانی‌ عمود بر محراب‌ می‌ساخته‌اند (پاپادوپولو؛ سالم‌، همانجاها). بیرون‌ گنبدها سفالپوش‌ است‌. سقف‌ مسجد، که‌ اکنون‌ در بیشتر قسمتها فرو ریخته‌، نیز سفالپوش‌ بوده‌ است‌ (هیلن‌ برند، 1994، ص‌ 85).منابع‌: ابن‌خلدون‌؛ سید عبدالعزیز سالم‌، [ المغرب‌ فی‌ ] العصر الاسلامی‌ ، در المغرب‌الکبیر ، ج‌ 2، [ قاهره‌ ] 1966؛ احمدبن‌ خالد سلاوی‌، کتاب‌الاستقصاء لاخبار دول‌المغرب‌ الاقصی‌ ، چاپ‌ جعفر ناصری‌ و محمد ناصری‌، دارالبیضاء 1954ـ1956؛ ایلی‌لامبر، تطورالعمارة‌الاسلامیة‌ فی‌ اسبانیا والبرتغال‌ و شمال‌ افریقیا ، عرّبه‌ عطااللّه‌ جلیان‌، بیروت‌ 1985؛ لئوی‌ آفریقایی‌، وصف‌ افریقیا ، ترجمة‌ عن‌الفرنسیة‌ محمد حجی‌ و محمد اخضر، بیروت‌ 1983؛ عبدالمجید نجار، المهدی‌بن‌ تومرت‌ ، بیروت‌ 1403/1983؛ جان‌ هوگ‌، هنر معماری‌ در سرزمینهای‌ اسلامی‌ ، در سبک‌شناسی‌ هنر معماری‌ در سرزمینهای‌ اسلامی‌ ، ترجمة‌ پرویز ورجاوند، تهران‌ 1375 ش‌؛EI 2 , s.v. "Tinmal" (by Halima Ferhat); Antonio Fernandez- Puertas, "Spain and North Africa", in The Mosque: history, architectural development & regional diversity , ed. Martin Frishman and Hasan Uddin Khan, London: Thames and Hudson, 1997; Robert Hillenbrand, Islamic architecture: form, function and meaning , Edinburgh 1994; idem, Islamic art and architecture , London 1999; Alexandre Papadopoulo, Islam and Muslim art , translated from the French by Robert Erich Wolf, London 1980; Andrew Petersen, Dictionary of Islamic architecture , London 1996.
نظر شما
مولفان
گروه
هنرومعماری , جغرافیا ,
رده موضوعی
جلد 8
تاریخ 93
وضعیت چاپ
  • چاپ شده