تَهانَوی، حاجیاِمداداللّه بن محمدامین فاروقی عمری ، عارف هندی قرن سیزدهم و چهاردهم، از سلسلة چشتیة صابریه. در 1233 در یکی از روستاهای سهارنپور به دنیا آمد. کتابهای فارسی، از جمله مثنوی مولوی، را در محضر قلندربخش جلالآبادی خواند و سپس به دهلی سفر کرد و ملازم شیخ نصیرالدین شافعی مجاهد شد و طریقت را از وی فرا گرفت. پس از شهادت او به تَهانَه و سپس به لوهاری رفت و در آنجا ملازم شیخنورمحمد جُهنجُهانوی، حافظ مثنوی ، شد و از او اخذ طریقت کرد. وی با مجاهده و ریاضت به جایگاهی بلند رسید و به دستور شیخنورمحمد جهنجهانوی به ارشاد و تلقین پرداخت (حسنی، ج8، ص 70ـ71؛ نیز رجوع کنید به ثبوت، 1994، ص 182ـ 183).تهانوی به پیروی از جلالالدین مولوی، با صاحبان مشربهای مختلف با سعة صدر و با مردم با تسامح رفتار میکرد و تعصب و تشدد نشان نمیداد (حسنی، ج8، ص72). او رهبر مبارزات مسلمانان هند با استعمار انگلیس در 1274 بود. پس از پیروزی کامل انگلیس بر مبارزان، تمام کسانی که در این قیام شرکت داشتند در معرض خطر قرار گرفتند و برخی متواری یا مخفی شدند. تهانوی نیز از هند به حجاز رفت و در 1276 در مکه مقیم شد. او در مقام شیخ طریقت به تربیت مریدان پرداخت و سلسلة چشتیة صابری را احیا کرد و بسیاری از علمای بزرگ هند به وی دست ارادت دادند. وی در 1317 در جوار خانة کعبه درگذشت و در مکه به خاک سپرده شد (حسنی، ج 8، ص 17).تهانوی دلبستگی بسیاری به مثنوی مولوی داشت. اصحاب خویش را به خواندن آن و تعمق در آن سفارش میکرد و پیوسته در حرم کعبه مثنوی درس میداد (همان، ص72، رحمانعلی، ص29). بسیاری نزد وی مثنوی فرا گرفتند، از جمله عبداللّه انصاری حنفی (از صالحان و خطیبان)، غلامحسین کانپوری حنفی نقشبندی و سیدپیر مهرعلیشاه گولْرَوی، عالم و عارف نامی و صاحب آثار منظوم و منثورِ فارسی و اردو که در درس مثنوی تهانوی حضور مییافت و با وی در بارة وحدت وجود گفتگو میکرد (حسنی، ج8، ص285، 346؛ راهی، 1400، ج2، ص760). برخی از کسانی که در محضر تهانوی پرورش یافتند، در ترویج و تدریس و شرح مثنوی اهتمام تمام داشتند، از آن جملهاند: اشرفعلی تهانوی * که در شرح مفصّل خود بر مثنوی ، در جاهای متعدد از افادات استادش یاد کرده است (ثبوت، 1994، ص188)؛ کرامتاللّه دهلویحنفی، حافظ قرآن و خطیب و مدرّس؛ قاسم نانوتَوی، از علمای بزرگ هند و خلیفة تهانوی (همو، 1374ش، ص80)؛ احمدحسن کانپوریحنفی، که بر مثنوی تعلیقات نوشت و به اشارة تهانوی یکی از بهترین چاپهای مثنوی را در چند مجلد در شهر کانپور به چاپ رساند. در حواشی مفصّل این کتاب، حواشی فارسی بسیاری با نام «حاجیامداداللّه» هست که از شرح وی بر مثنوی یا اقوال او ضمن تدریس آن گرفته شده است (حسنی، ج8، ص40؛ ثبوت، 1994، ص 186ـ187).از جمله آثار فارسی تهانوی است: 1) ضیاءالقلوب، در اذکار و اشغال و مراقبات سلسلههای چشتیه و قادریه و نقشبندیه که آن را در حرم شریف برای یاران طریقت، بویژه فرزند محمد ضامن، تألیف کرد. این اثر در دهلی و لاهور چاپ شده و دو ترجمة اردو از آن نیز در دیوبند و دهلی به طبع رسیده است. 2) تبرکات ، مجموعة نه مکتوب تهانوی و رشید احمد گنگوهی در احوال سفر حج و هدایتهای عرفانی که با ترجمة اردو به چاپ رسیده است. 3) رساله در بیان وحدةالوجود ، که در دهلی به چاپ رسیده است. 4) ارشاد مرشد که چاپ شده است. 5) مرقوماتامدادیه ، مجموعة مکتوبات حاجیامداداللّه که در حیدرآباد دکن چاپ شده است (رانجها، ص 88، 103، 131، 157، 191؛ راهی، 1365ش، ص 76، 100؛ منزوی، ج 3، ص 1679 ـ 1680). 6) شرح بر مثنوی (شیمل، ص692، از وی با نام «امداد علی» یاد کرده). این شرح ظاهراً همان است که بخشهایی از آن چاپ شده است.آثار اردوی تهانوی که اغلب به شعر است عبارت است از: گلزارمعرفت، تحفةالعشاق، جهاد اکبر، غذایروح، و دردنامة غمناک (حسنی، ج8، ص72).آثار متعددی در شرح احوال تهانوی نگارش یافته است، از جمله: کرامات امدادیه و کمالاتامدادیة ، تألیف اشرفعلی تهانوی که هر دو در کانپور چاپ شده است؛ شمائم امدادیه که ترجمة اردوی نفحات مکیة من مآثرامدادیة (تألیف عبدالغنی بهاری عظیمآبادی) است؛ سیرت حاجیامداداللّه، تألیف امداد صابری (چاپ دهلی) و حیات حاجیامداداللّه تهانوی ، به قلم محمد انوارالحسن شیرکوئی (چاپ کراچی؛ قاموسالکتباردو ، ج 2، ص 208، 268).منابع: اکبر ثبوت، «گوشههایی از جایگاه مثنوی در تاریخ و فرهنگ ما»، در ادبیات معاصر دری افغانستان ، چاپ شریف حسین قاسمی، دهلی 1994؛ همو، مدارس اسلامی هند در طول تاریخ و جایگاه فرهنگ ایران در آنها ، دهلینو 1374ش؛ عبدالحی حسنی، نزهةالخواطر و بهجةالمسامع والنواظر ، ج8 ، حیدرآباد دکن 1402/1982؛ محمدنذیر رانجها، بر صغیر پاک و هندمین تصوّف کی مطبوعات: عربی اور عربی و فارسی کتب کی اردو تراجم ، لاهور 1999؛ اختر راهی، تذکرة علمای پنجاب ، لاهور 1400/1981؛ همو، ترجمههای متون فارسی به زبانهای پاکستانی ، اسلامآباد 1365ش؛ رحمانعلی، تذکرة علمای هند ، لکهنو 1914؛ آن ماری شیمل، شکوه شمس: سیری در آثار و افکار مولانا جلالالدین رومی ، ترجمة حسن لاهوتی، تهران 1367ش؛ قاموس الکتباردو ، ج2: تاریخیات ، کراچی 1975؛ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخههای خطی فارسی پاکستان ، اسلامآباد 1362ـ1370ش.
