تَهانَوی، اشرفعلی بن عبدالحق فاروقی ، واعظ و عارف و مؤلف حنفی. وی در 1280 در قریة تهانه، از توابع مظفرنگر هندوستان، متولد شد. تحصیلات خود را در تهانه آغاز کرد و سپس در دارالعلوم دیوبند، در محضر محمود حسن دیوبندی و محمود نانوتوی و یعقوب نانوتوی، ادامه داد (حسنی، ج 8 ، ص 56). او در سفر حج از حاجی امداداللّه تهانوی * ــ مهاجر مکی و از رهبران شورش هندیان بر ضد انگلستان که دلبستگی بسیار به مثنوی داشت و پیوسته در جوار کعبه شرح مثنوی می‌گفت (همان، ج 8، ص 71ـ72) ــ طریقت را فرا گرفت و مدتی با وی مصاحبت کرد. سپس به هند بازگشت و در کانپور به تدریس مشغول شد. پس از مدتی احوال باطنی بر او غلبه کرد، چنانکه تدریس را ترک کرد و به مسافرت در نواحی مختلف هند پرداخت. تهانوی بار دیگر به حجاز رفت و مدتی را در صحبت حاجی امداداللّه گذراند. وی در 1315 به زادگاه خود بازگشت و تا پایان عمر، جز بندرت، از آنجا خارج نشد و به ارشاد مریدان و اصلاح نفوس و کتابت و تألیف و تدریس و وعظ و خطابه پرداخت (همان، ج 8، ص 56 ـ57؛ د.اردو ، ذیل «اشرف علی تهانوی»). وی همچون شیخ خود سخت دلبستة مثنوی بود و در مجالس و مواعظ خود از اشعار مثنوی شاهد بسیار می‌آورد. او در 1362 وفات یافت و در زادگاهش به‌خاک سپرده شد (حسنی، ج 8، ص 59).تهانوی دارای تألیفات بسیاری است. شمار تصنیفات فارسی و عربی و اردوی او در موضوعات گوناگون، از فقه و تفسیر و حدیث و منطق و کلام و عرفان و قرائت، به حدود سیصد اثر می‌رسد. از آثار اوست: بهشتی زیور ، به اردو، که در اصل برای تعلیم دختران نگارش یافته بود و با رواجی کم‌نظیر مواجه شد (همان، ج 2، ص 58؛ د.اردو ، همانجا)؛ خلاصة هدایة‌الحکمة اثیرالدین ابهری، که در دهلی چاپ شده است (ثبوت، 1377 ش، ص 149)؛ کرامات امدادیه و کمالات امدادیه ، که هردو در شرح حالات امداداللّه تهانوی است ( قاموس‌الکتب اردو ، ج 2، ص 268)؛ شرحی بر ابیات عارفانة حافظ که بارها به نام عرفان حافظ چاپ شده است (حافظ، ص مج).از تهانوی آثاری در بارة مثنوی ، همچون مسائل‌المثنوی ، رونمای مثنوی ، حل بعضی اشعار مثنوی (به فارسی) چاپ شده است. کتابی مفصّل به‌نام کلید مثنوی نیز دارد که در ترجمه و شرح ابیات مهم مثنوی به‌زبان اردوست و در آن از افادات شیخ خود استفاده کرده است (ثبوت، 1994، ص188؛ برای اطلاع از دیگر آثار اورجوع کنید به قاموس‌الکتب اردو ، ج2، ص214، 251ـ252، 280).در شرح احوال و آثار تهانوی کتابهای مستقلی نوشته‌اند که از آن جمله است: اشرف السوانح در چهار مجلد، تألیف عزیزالحسن؛ حکیم‌الاُمّة از عبدالماجد دریابادی؛ و سیرت اشرف تألیف عبدالرحمان‌خان ( قاموس‌الکتب اردو ، ج 2، ص 267).منابع: اردو دائرة معارف اسلامیّه ، لاهور 1384ـ1410/1964ـ1989، ذیل «اشرفعلی تهانوی» (از ابوسعید بزمی انصاری)؛ اکبرثبوت، «گوشه‌هایی از جایگاه مثنوی در تاریخ و فرهنگ ما»، در ادبیات معاصر دری افغانستان ، چاپ شریف حسین قاسمی، دهلی 1994؛ همو «هدایة‌الحکمة و شروح آن»، در خرد جاودان: جشن‌نامة استاد سیدجلال‌الدین آشتیانی ، به کوشش علی‌اصغر محمدخانی و حسن سیدعرب، تهران 1377 ش؛ شمس‌الدین محمد حافظ، دیوان ، با ترجمة اردو از قاضی سجاد حسین، لاهور 1363 ش، عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع والنواظر ، ج 8 ، حیدرآباد دکن 1402/ 1982؛ قاموس الکتب اردو ، ج 2: تاریخیات ، کراچی 1975.
