توفیق، نشریه ، هفتهنامهای فکاهی و سیاسی با نیم قرن فعالیت (از 1301 تا 1350 ش) که صاحب امتیاز و اولین مدیر آن حسین توفیق بود. حسین توفیق، شاعر و روزنامهنگار، فرزند نجفقلیمیرزا، در 14 مهر 1258/ 18 شوال 1296 در تهران بهدنیا آمد. او بیش از نیمی از عمر خود را صرف اشاعة معارف و ادبیات کرد. چهار سال، از اواخر 1296 ش تا اواسط 1300 ش، سردبیر روزنامة گل زرد بود و در 1301 ش موفق به گرفتن امتیاز نشریة توفیق شد. او در 29 بهمن 1318، پس از سپردن ادارة مجله به تنها فرزندش، محمدعلی توفیق، درگذشت (صدرهاشمی، ج 2، ص 146ـ147؛ حسین توفیق، مصاحبة مورخ 21 آبان 1381). نخستین شمارة توفیق در 1301 ش منتشر شد و انتشار آن در سه دورة ناپیوسته ادامه یافت. دورة نخست از 1301 تا 1318 ش به مدیریت حسین توفیق بود که با مرگ وی در 1318 ش به پایان رسید. توفیق در اوایل این دوره نشریهای جدّی بود و صبغة اخلاقی و ادبی داشت و گاه مطالب فکاهی نیز در آن چاپ میشد. از اواسط سال پنجم، با کسب امتیاز چاپ کاریکاتور در آن، بیشتر صورت فکاهی گرفت و پس از مدتی کاملاً ادبی شد (صدرهاشمی، ج2، ص147). طی ششسال فعالیت ادبی، مطالب توفیق منظوم بود. در صفحة نخست، ستون ثابتی با عنوان «شادروان فتحعلیخان صبا»، مشتمل بر اشعار وی، داشت و آثاری از حسین توفیق نیز در این صفحه چاپ میشد و مسابقة ادبی نیز برگزار میگردید. از اوایل 1317 ش، توفیق دوباره به صورت فکاهی درآمد و مسئلة ازدواج و تشویق جوانان به آن، از مضامین اصلی آن بود (برای نمونه رجوع کنید بهسال13، ش 16، 29 بهمن 1313، ص 1؛ سال 15، ش 6، 7 دی 1315، ص 1).تقارن نخستین دورة توفیق با حاکمیت رضاشاه (1304ـ1320 ش)، سبب شد که مطالب نشریه با سانسور همراه شود، اما در دورههای بعد این مشکل وجود نداشت. توفیق در این دوره بیشتر به مسائل اخلاقی و اجتماعی میپرداخت و ازینرو بدون وقفه منتشر میشد.دورة دوم پس از مرگ حسین توفیق، با مدیریت فرزندش، محمدعلی توفیق، آغاز شد و تا کودتای 28 مرداد 1332 ادامه یافت. این دوره خصوصاً پس از شهریور 1320، با حاکمیت فضای باز سیاسی و رهایی مطبوعات از اختناق همراه بود؛ ازینرو، مطالب توفیق ، همانند اغلب جراید، سیاسی و انتقادی شد، اما به صورت فکاهی.بیثباتی سیاسی، به سبب ناپایداری دولتها، دستمایة اصلی توفیق برای انتقاد روزافزون از دستگاه حاکم بود که به توقیفهای مکرر آن نیز انجامید. دلایل توقیف متعدد بود، از جمله در اسناد سالهای 1324 و 1325ش آمده است که فرمانداری نظامی، مندرجات نشریة توفیق را خلاف مصالح کشور و سیاست دولت تشخیص داده و دستور توقیف آن را به شهربانی کل کشور صادر کرده است ( اسناد مطبوعات ایران ، ج2، ص338ـ339).موضوع اصلی توفیق انتقاد از عملکرد نخستوزیران بود و برای آنان نامهای طنزآمیز میساخت. انتقادهای طنزآمیز مداوم از عبدالحسین هژیر، نخستوزیر ایران در 1327ش (برای نمونه رجوع کنید بهمیم طوطی، «رادیو توفیق»، سال26، ش32، 9 تیر 1327، ص 4؛ سال 27، ش 3، 19 آبان 1327، ص 5)، توقیف دو هفتهای (از 9 تا 23 تیر 1327) توفیق را درپی داشت که در این فاصله، روزنامة دنیای امروز با مدیریت حسین فرشید بهجای آن منتشر شد ( رجوع کنید بهش1، 16 تیر 1327). نوروز ایران به مدیریت ع. نوروزی و مستحکم به مدیریت اسداللّه زکیزاده شبستری نیز با درج عبارت «توفیق توقیف است» در پیشانی نشریه، پیام توفیق را انتقال میدادند. در مواقع توقیف، پرچم توفیق در دفتر توفیق و برخی از نمایندگان فروش در شهرستانها بهصورت نیمه افراشته در میآمد (فریده توفیق، ص 7).خطمشی توفیق در دهة 1320 ش ضداستعماری بود که در سالهای بعد نیز ادامه یافت. این جهتگیری، توفیق را جزو جراید چپ قرار داده بود. در 1329ش، دورة نخستوزیری رزمآرا، در فهرست شهربانی کل کشور، توفیق در جرگة جراید متمایل به چپ قرار داشت که دولت در صدد جلوگیری ازانتشار آنها بود ( اسنادی از مطبوعات ایران ، ص72ـ74). توفیق در سالهای اوجگیری جنبش ملی شدن صنعت نفت، ضمن حمایت از ملی شدن نفت و شیلات، همچنان از دولتها انتقاد میکرد.توفیق از درگیری با دربار پرهیز میکرد، ولی در بحبوحة وقایعی که به کودتای 28 مرداد 1332 انجامید، در مقالهای با عنوان «فتنة روسیاه»، با تندی از شاه انتقاد کرد (سال 31، ش35، 1 مرداد 1332، ص 8). محمدعلی توفیق به سبب این تندروی مغضوب گردید و در 28 مرداد 1332 دفتر روزنامة توفیق و خانهاش تاراج شد و خودش به قلعة فلکالافلاک در خرمآباد و جزیرة خارک تبعید گردید و پس از یک سال آزاد شد مشروط بر آنکه فعالیت سیاسی نکند (حالت، ص 251). پس از کودتا فهرست جرایدی که اجازة فعالیت داشتند، منتشر شد ولی نام مجلة توفیق در آن نبود (کوهستانینژاد، ص 89). به این ترتیب انتشار توفیق تا پایان 1336 ش، به مدت چهار سال و هفتماه، متوقف شد.دورة سوم توفیق از 29 اسفند 1336 با مدیریت حسن توفیق و همکاری برادرانش، حسین و عباس، نوههای خواهر حسین توفیق، آغاز شد و تا 1350ش ادامه یافت. در این دوره ظاهر نشریه تغییراتی کرد، از جمله جلدش رنگی و صفحاتش بتدریج بیشتر شد. سرمقالة شمارة نخست دورة سوم، حکایت از وضع جدیدی داشت و به خواننده میفهماند که به سبب محدودیتهایی قادر به درج هر مطلبی نیست ( رجوع کنید بهش نوروز، 29 اسفند 1336، ص2). همچنین درج عبارت «توفیق روزنامهایست ملی و مستقل که به هیچ حزب و دسته و جمعیتی بستگی ندارد» و «ارگان رسمی حزب خران» در پشت جلد، وابسته نبودن توفیق به گروههای سیاسی را یادآور میشد تا محدودیتهای گذشته تکرار نشود. شمارة نخست با استقبال مردم مواجه شد به طوری که سهمیة شهرستانها در تهران توزیع گردید. در شمارة نخست، به جای اسم اصلی نشریه، عنوان «روزنامة فکاهی» آمد، زیرا هفتهنامة توفیق همچنان توقیف بود و بعدها با موافقت محمدعلی توفیق، امتیاز توفیق به حسن توفیق واگذار شد (حسین توفیق، مصاحبة مورخ 21 آبان 1381).توفیق در دهههای 1330 و 1340 ش با مضامین سیاسی و اجتماعی، رونق دهة 1320 ش را یافت. سرمقالهها با امضای «کاکاتوفیق» و دیگر مطالب آن با انتقادی طنزآمیز به اوضاع اجتماعی چون گرانی و بیکاری و عملکرد شهرداری و شرکت واحد و مانند اینها، نوشته میشد (برای نمونه رجوع کنید به«شیکر میون کلوم سرلک شهر تار تهران»، سال 44، ش 14، 17 تیر 1344، ص 14؛ «وزارت بیکاری»، سال 44، ش 18، 14 مرداد 1344، ص 2؛ «سادهترین مبارزات با گرانی»، سال 44، ش 32، 20 آبان 1344، ص 2؛ «اخطار به مسافرین اتوبوس»، سال 44، ش 41، 30 دی 1344، ص 13). شخصیتهای اصلی توفیق ، کاکاتوفیق، گشنیزخانم (عیال کاکا)، ممولی (میمون کاکا) و ملت بود. مضمون سیاسی کاریکاتورهای روی جلد، غالباً به قلم حسن توفیق و ناصر پاکشیر، متوجه دولت (خصوصاً شخص نخستوزیر و وزرا و وکلا) یا سیاستهای امریکا و انگلیس و اسرائیل بود. مشی سیاسی توفیق در این دوره حمایت از ملل محروم بود، چنانکه هنگام جنگ در ویتنام با مطالب و کاریکاتورهای ضدامریکایی از مردم ویتنام پشتیبانی میکرد (برای نمونه رجوع کنید بهسال 46، ش 13، 30 خرداد 1346، روی جلد؛ سال 46، ش 33، 18 آبان 1346، روی جلد). همچنین نشر مطالب ضداسرائیلی خصوصاً هنگام جنگ اعراب و اسرائیل، در حالی صورت میگرفت که دولت ایران از حامیان اصلی اسرائیل بود. توفیق هر سال از بین کاریکاتورهای چاپ شده در نشریات کشور، سه کاریکاتور را با مضامین سیاسی، اجتماعی، فکاهی، بهعنوان بهترین کاریکاتور انتخاب و در شمارة ویژة سیزدهبهدر چاپ میکرد (فریده توفیق، ص 119).از موضوعهای همیشگی توفیق ، ارائة چهرة نادان و عقبافتاده از نمایندگان مجلس بود که مجلس را نهادی سخیف معرفی میکرد. نخستوزیران نیز دستمایة اصلی کاریکاتورهای توفیق بودند. در این دوره علاوه بر کاریکاتورهای سیاسی، کاریکاتورهایی با پیامهای اجتماعی چاپ شد که حکایت از فساد ادارات و دستگاههای دولتی و شرکتها میکرد. گروهبندی مطالب توفیق و نسبت مندرجات آن به یکدیگر بدینگونه بود: کاریکاتور 40%، سرمقاله 5ر3%، اشعار فکاهی 10%، اخبار در قالب شعر 1%، اخبار و مطالب اشتباهی خندهدار جراید خصوصاً دو روزنامة اطلاعات و کیهان 1%، انتقاد از (به تعبیر توفیق انگولک) جراید کمتر از 1%، مناجات، جدول فکاهی و ته مقاله هرکدام کمتر از 1%، خبرهای شهرستانها کمتر از 1%، قصه برای کودکان به شعر 1%، «نامههای یک ایرانی» که بهصورت مسلسل چاپ میشد 5ر3%، آگهی بهزبان فکاهی و طنز بین 7 تا 12% و بقیة آن نیز مطالب مختلف روز (برزین، ص 83). توفیق از درج آگهیهای دولتی امتناع میکرد ضمن آنکه هر آگهی غیردولتی را نیز چاپ نمیکرد (فریده توفیق، ص 99).از همکاران توفیق که بیشتر آنان با نام مستعار فعالیت میکردند، میتوان به این افراد اشاره کرد: رضا ابهری (کبوتر قاصد)، غلامرضا کیانی (اجل معلق)، پرویز نامدار (اردک میرزا)، عباس فرات (ابنجنی)، حسین حسینی (خروس اخته)، عمران صلاحی (بچة جوادیه، زرشک، ابوطیاره)، کیومرث صابری فومنی و پروین کرمانی. ابوالقاسم حالت، پرویز خطیبی، یوسف خسروپور، حسین فرزام بهبودی، و حسین توفیق نیز در دورههای مختلف سردبیر توفیق بودند.در 1343 ش بعضی از همکاران توفیق ، نظیر منوچهر محجوبی و بهمن رضایی و اسداللّه شهریاری، از آن جدا شدند و به مجلة تهران مصور پیوستند و ضمیمة طنزی به نام کشکیات برای آن منتشر کردند (محمدرفیع ضیایی، مصاحبة مورخ 1 اسفند 1379).توفیق در دورة نخستوزیری امیرعباس هویدا (1343ـ1356ش)، انتقادهای طنزآمیز خود را متوجه وی و دولتش کرد. هویدا نیز درصدد برآمد که نشریة فکاهی دیگری را که بر آن نظارت داشته باشد، در مقابل توفیق ، عَلَم کند؛ ازینرو، امتیاز مجلة فکاهی کاریکاتور را به محسن دولّو واگذار کرد و تعدادی از طنزنویسان توفیق در آن مجله مشغول شدند (بهزادی، ج 3، ص 342؛ حسین توفیق، مصاحبة مورخ 21 آبان 1381). توفیق همچنان موفق بود تا اینکه در تیر 1350 به دستور هویدا برای همیشه بسته شد، هرچند مقامات دولتی سند و مدرکی دالّ بر تعطیلی توفیق بهجا نگذاشتهاند، ولی مسئولان توفیق برای دستیابی به اسناد توقیف، نامههایی به شهربانیهای کشور فرستادند. پاسخ شهربانیها به همراه تعدادی صورت مجلس، حاکی از توقیف نشریة توفیق از سوی دولت به علت اهانت به نخستوزیر بود. اعتراض تعدادی از حامیان توفیق ، از جمله عبداللّه انتظام، به نخستوزیر نیز در این خصوص مؤید همین امر است (برای اطلاع از اسناد رجوع کنید بهفریده توفیق، ص 196، 211ـ221). گفته میشود تعطیلی توفیق به دستور مستقیم شاه بود و آن نیز به علت خشم شاه از کاریکاتوری بود که ایران را به شکل گورستانی از اشباح ترسیم کرده بود. هر چند اهمیت توفیق چنان بود که هویدا بدون اجازة شاه، آن را توقیف نمیکرد (میلانی، ص 335) ولی در حقیقت، علت اصلی تعطیلی توفیق همسو نبودن شیوة آن با سیاستهای حکومتی و انتقادهای روزافزون از دستگاه حاکم بود (حسین توفیق، مصاحبة مورخ 21 آبان 1381). پس از گذشت چند ماه از تعطیلی توفیق ، شمارههایی از آن مخفیانه منتشر شد که موجب خشم شاه و بازخواست مسئولان گردید (علم، ج 2، ص 243). بهرغم ارسال نسخههایی از آن به مراجع قانونی و کتابخانههای رسمی، در مهر 1351 با استناد به تبصرة دو، مادّة پنج قانون مطبوعات، که تصریح میکرد اگر روزنامهای تا یکسال منتشر نشود امتیازش لغو میشود، امتیاز توفیق لغو شد و چاپخانة آن نیز تعطیل گردید ( رجوع کنید بهفریده توفیق، ص 196، 246، 255، 257). توفیق در ضمن فعالیت مطبوعاتیش چهارده نوع کتاب، از جمله توفیق فکاهی ماهانه و سالنامة فکاهی توفیق و آلبوم توفیق ، را نیز منتشر میکرد. فرهنگ توفیق نیز که کتابی است حاوی بیش از چهار هزار واژة فکاهی، از جمله انتشارات آن بود.در 1369 ش، تعدادی از طنزنویسان توفیق ، چون کیومرث صابریِ فومنی (متوفی اردیبهشت 1383) و پروین کرمانی و ناصر پاکشیر، هفتهنامة گلآقا را به مدیریت صابریفومنی منتشر کردند ( رجوع کنید بهصابری، ص 237).توفیق از جمله نشریات اثرگذار بود. علی شریعتی طنزها و شیوة آن را ستوده است ( رجوع کنید بهص 91ـ92)، دکترمحمد مصدق از آن به عنوان بهترین مجله یاد کرده (فریده توفیق، ص 278) و محمدعلی جمالزاده نیز آن را در حکم آیینهای دانسته که در آن چهرة عامیانة معشوقهاش (زبان فارسی) را مییابد (همان، ص 282).دورة توفیق در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، تماشاگه مطبوعات، کتابخانة وزارت فرهنگ و ارشاد، کتابخانة مجلس، و خانة مطبوعات در تبریز، نگهداری میشود.منابع: اسناد مطبوعات ایران: 1320ـ1332 ، چاپ غلامرضا سلامی و محسن روستایی، تهران 1374ـ1376ش؛ اسنادی از مطبوعات ایران: 1340ـ1320 ه . ش ، تهیه و تنظیم ادارة کل آرشیو، اسنادو موزة دفتر رئیس جمهور، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، 1378ش؛ مسعود برزین، سیری درمطبوعات ایران ، [ تهران 1344 ش ] ؛ علی بهزادی، شبه خاطرات ، ج 3، تهران، 1380 ش؛ حسن توفیق، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، تهران، مصاحبه، 25 اسفند 1381؛ حسین توفیق، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، تهران، مصاحبه، 21 آبان 1381؛ فریده توفیق، روزنامة توفیق و کاکاتوفیق ، تهران 1383 ش؛ ابوالقاسم حالت، «محمدعلی توفیق»، آینده ، سال 18، ش 1ـ6 (فروردین ـ شهریور 1371)؛ علی شریعتی، «توفیق: عبرتی و حکایتی»، کلک ، ش 7 (مهر 1369)؛ کیومرث صابری، «گفتگوبا کیومرث صابری»، کلک ، ش 45ـ46 (آذر و دی 1372)؛ محمد صدرهاشمی، تاریخ جراید و مجلات ایران ، اصفهان 1363ـ 1364 ش؛ محمد رفیع ضیایی، دفتر مجلة گلآقا ، تهران، مصاحبه، اول اسفند 1379؛ امیراسداللّه علم، یادداشتهای علم ، تهران 1380 ش؛ مسعود کوهستانینژاد، «سیری در مطبوعات ایران: از مرداد 1332 تا مرداد 1334، رسانه ، سال 8 ، ش 1 (بهار 1376)؛ عباس میلانی، معمای هویدا ، تهران 1380 ش.