تِنّین (اژدها، ثُعبان)، از صورتهای فلکی در نیمکرة شمالی آسمان. این صورت در مجاورت صورتهای فلکی دُب اکبر، دب اصغر، قیفاووس، شِلیاق، زرّافه، عوّا و جاثی قرار گرفته و به صورت ماری بزرگ در گرداگرد قطبشمالیِ دایرةالبروج تصور شده است (ابوریحان بیرونی، ص91).واژة عربی تنّین احتمالاً از واژة سریانی و آرامی تَنینا گرفته شدهاست ( رجوع کنید به مشکور، ج 1، ص108). صورتفلکی تنّین را در فارسی هُشْتُنْبُر مینامیدهاند (فیروزآبادی، ذیل «ت ن ن»). در افسانههای یونانی، تنّین اژدهایی بوده است که هرکول یا کادموس او را کشت و دندانهایش را در خاک پنهان کرد و از آنها مردانی مسلّح روییدند (آلن ، ص203؛ آمریکانا ، ج9، ص325، ذیل "Draco" ؛ مصفّی'، ذیل مادّه).بنا بر اسطورههای کشورهای مختلف مشرق زمین، به هنگام خورشیدگرفتگی یا ماهگرفتگی، خورشید یا ماه به کام اژدهای فلکی میرود ( رجوع کنید به بریور ، ص 16ـ17). در گذشته در ایران،هنگام خورشیدگرفتگی یا ماهگرفتگی بر بام خانهها روی طشت میزدهاند تا اژدها، خورشید یا ماه را آزاد کند ( رجوع کنید به نظامی، 1315 ش، ص 97؛ همو، 1374ش، ص200). در اسطورههای یونان باستان، میان اژدهای فرضی فلکی و صورت فلکی تنّین ارتباطی وجود ندارد. احتمالاً در تمدنهای پیش از یونان، مانند تمدن بابِل، این دو اژدها به نوعی با یکدیگر ارتباط داشتهاند. شاید بابلیها صورت فلکی تنّین را به این دلیل ابداع کردهاند که نمایندة اژدهای گرفتگیها باشد. در میان اعراب، شاعران و منجمان ایرانی، این اژدهای فلکی و صورت فلکی اژدها، هردو، تنّین نامیده شدهاند (برای نمونه رجوع کنید به صوفی، ص 50؛ سنایی، ص 430). در ادبیات فارسی، اژدهای فلکی و صورت فلکی اژدها یا تنّین با تعابیری همچون اژدهای چرخ، اژدهای گردون یا اژدهای سپهر نیز به کار رفته است (مسعود سعدسلمان، ص1، 6؛ نظامی، 1315ش، ص130). در نجوم دورة اسلامی، برخی ستارههای تنّین نام خاصی دارند و بخشهایی از این صورت فلکی به اشیا یا جانوران تشبیه شده است، مانند ستارههای چهارده، پانزده و شانزده در فهرست صوفی که به دیگپایه تشبیه شدهاند و عوائذ که نام مجموع چهار ستارة سر تنّین بوده است وآن را به چهار شتر مادة پیر تشبیه کردهاند (صوفی، ص54 ـ 55، ترجمة فارسی، ص 38؛ کونیچ و اسمارت، ص 34).در احکام نجوم، تنّین مزاج مریخ را دارد (شهمردانبن ابیالخیر، ص434). بطلمیوس در فهرستش مختصات و قدر 31 ستارة تنّین را بر شمرده است. از این تعداد، هشت تا از قدر سه، شانزده تا از قدر چهار، پنج تا از قدر پنج و دو تا از قدر شش دیده میشود (ص344). عبدالرحمان صوفی نیز تعداد ستارههای تنّین را مانند بطلمیوس ذکر کرده، ولی قدر آنها را متفاوت یافته است: نُه تا از قدر سه، هشت تا از قدر چهار، دوازده تا از قدر پنج و دو تا از قدر شش (ص58 ـ59). در نجوم امروزی، تنّین 79 ستارة درخشان از قدر 5ر5 را شامل میشود (بکیچ ، ص202). صوفی، بدن تنّین را با سه حلقه رسم کرده است (شکل 1). گستردگی بدن تنّین را شش برج و دُم آن را در برج هفتم دانستهاند (فیروزآبادی، همانجا). مهمترین ستارة تنّین، ثُعبان ( ـ تنّین) است، البته نام ثعبان (به معنای اژدها) در برخی موارد به کل صورت فلکی تنّین نیز اطلاق شده است (روم،ص 152). مهمترین ویژگی این ستارة قدر سوم آن است که در حدود 800 ، 4 سال پیش نزدیکترین ستاره به قطبشمال آسمانی بوده، اما امروزه به سبب جابجایی مکان قطبشمال آسمانی بر اثر حرکت تقدیمی زمین ( رجوع کنید به تقدیم اعتدالین * )، نزدیکترین ستاره به قطب شمال آسمانی، ستارة قطبی ( ـ دب اصغر) است (بکیچ، همانجا؛ ) فرهنگ نجوم ( ، ذیل "Thuban" ).قطبشمال دایرةالبروج، در صورت فلکی تنّین قرار داردو صوفی (همانجا) در تصویر تنّین، مکان آن را مشخص کرده است.محدودة تنّین از بُعد 9 ساعت و 18 دقیقه تا 21 ساعت و از میل ْ86+ تا ْ48+ است. مساحت کل آن 95ر1082 درجة مربع است که 625ر2% از مساحت کل آسمان را میپوشاند. کانون سه بارش شهابی سالانه، درصورت فلکی تنّین قرار دارد (بکیچ، همانجا). در میان آنها، بارش شهابی «اژدهایی» یا «جاکوبینید» اهمیت بیشتری دارد و در حدود هفتم تیر هر سال رخ میدهد (همانجا؛ روم، ص 90).منابع: ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعةالتنجیم ، چاپ جلالالدین همائی، تهران 1362ش؛ بریان بریور، گرفتگیهای ماه و خورشید ، ترجمة محسن مدیر شانهچی، مشهد 1365 ش؛ مجدودبنآدم سنایی، دیوان ، چاپ مدرس رضوی، تهران 1320ش؛ شهمردانبن ابیالخیر، روضة المنجمین ، چاپ عکسی از نسخة خطی کتابخانه ملک، با مقدمه و فهرستها و اصطلاحات نجومی از جلیل اخوانزنجانی، تهران 1368ش؛ عبدالرحمانبنعمر صوفی، کتاب صورالکواکب ، چاپ عکسی از نسخة خطی کتابخانة بودلیان، ش 144. Marsh ، فرانکفورت 1406/1986؛ همان: ترجمة صورالکواکب عبدالرحمن صوفی ، به قلم نصیرالدین طوسی، چاپ معزالدین مهدوی، تهران 1351 ش؛ محمدبنیعقوب فیروزآبادی، ترتیب القاموس المحیط ، چاپ طاهر احمدزاوی، بیروت 1399/1979؛ مسعود سعدسلمان، دیوان ، چاپ غلامرضا رشیدیاسمی، تهران 1362ش؛ محمدجواد مشکور، فرهنگ تطبیقی عربی با زبانهای سامی و ایرانی ، تهران 1357ش؛ ابوالفضل مصفّی'، فرهنگ اصطلاحات نجومی ، تهران 1366ش؛ الیاسبنیوسف نظامی، مخزنالاسرار ، چاپ رستم علیاف، تهران 1374ش؛ همو، هفت پیکر ، چاپ وحید دستگردی، تهران 1315 ش؛Richard Hinckley Allen, Star names their lore andmeaning , New York 1963; E. Michael Backich, The Cambridge guide to the constellations , Cambridge 1995; A Dictionary of astronomy , ed. IanRidpath, Oxford: Oxford University Press, 1997; The Encyclopedia Americana , Danbury 1984; Paul Kunitzsch and Tim Smart, Short guide to modern star names and their derivations , Wiesbaden 1986; Patrick Moore, Guide to stars and planets , London 1993; Claudius Ptolemy, Ptolemy's Almagest , translated and annotated by G. J. Toomer, London 1984; Adrian Room, Dictionary of astronomical names , London 1988.
