تلفن (در ایران) ، دومین فنّاوری مخابرات پس از تلگراف که از نخستین سالهای اختراع، در ایران نیز از آن استفاده شد.سابقة اندیشة بهره‌گیری از ابزار تلگراف برای ارسال گفتار به کمک جریان برق به 1270/ 1854 برمی‌گردد. شارل بورسول ، تلگرافچی فرانسوی، شش سال قبل از پیشنهاد یوهان فیلیپ رایس و 22 سال قبل از گراهام‌بل، برای نخستین بار در مجلة لیلوستراسیون دوپاری اساس تلفن را مطرح نمود (لیاقتی، ص 1). چند سال بعد رایس، فیزیکدان آلمانی، دستگاهی بر اساس ساختمان گوش انسان ساخت که به دلیل کمیاب بودن انبارة مدار آن، در حد نمونه‌ای آزمایشگاهی باقی ماند. سرانجام، در 14 فوریة 1876 گراهام‌بل تلفن اختراعی خود را به ثبت رساند. مخترع دیگری به نام الیشا گِری نیز تلفن اختراعی خود را دو ساعت پس از بل به ادارة ثبت عرضه کرد (همان، ص 2ـ3). در 1877 نیز ادیسون تلفن بل را تکمیل کرد که اساس تلفن امروزی محسوب می‌شود (پاوی، ص 9).یازده یا دوازده سال پس از اختراع آن، تلفن به ایران وارد شد. ناصرالدین‌شاه در یادداشتهای خود (ص 145)، در شرح وقایع جمادی‌الا´خرة 1302، به تلفنی اشاره می‌کند که ره‌آورد سفر فرنگ معین‌الملک (سفیر ایران در عثمانی) بوده و از آن برای برقراری تماس از شمس‌العماره تا باغ سپهسالار استفاده می‌شده و ظاهراً این نخستین تماس تلفنی در ایران بوده است.از سوی دیگر کمپانی بلژیکی «شرکت خط آهن ایران»، صاحب امتیاز راه‌آهن تهران ـ ری و واگن اسبی، برای برقراری تماس میان دو ایستگاه ماشین دودی تهران و ری و نیز بین گاریِ شهری با واگنخانه، از تلفن استفاده می‌کرد (کرزن، ج 1، ص 784؛ پژمان بختیاری، ص 465) که تاریخ دقیق آن مشخص نیست. ظاهراً کامران‌میرزا، نایب‌السلطنه و وزیر جنگ، پس از اطلاع از این امر، چگونگی آن را از کمپانی مذکور جویا شد و کمپانی به امید کسب امتیاز تلفن ایران، و ظاهراً با راهنمایی بواتال فرانسوی بین کامرانیة شمیران (محل اقامت کامران‌میرزا) و دارالحکومة تهران و وزارت جنگ یک خط تلفن دایر کرد. بدینگونه کامران‌میرزا توانست در مواقع غیبت از دارالخلافه از تمامی اخبار حکومت و وزارت جنگ اطلاع یابد (اعتمادالسلطنه، ص 130؛ محبوبی اردکانی، 1368 ش ب ، ص 705؛ پژمان بختیاری، ص 465ـ466). اشارة ناصرالدین‌شاه به تلفن کامران‌میرزا متعلق به شوال 1303 است (ص 383)؛ بنابراین، کمپانی پیش از این تاریخ سیم‌کشی تلفن را انجام داده بوده است. کمپانی کوشید تا با برقراری تماس تلفنی میان مقر ییلاقی شاه (احتمالاً سلطنت‌آباد) و عمارات سلطنتی تهران و در پی آن پارک اتابک و عمارات دولتی، نظر شاه و صدراعظم را برای کسب امتیاز جلب کند ولی موفقیتی کسب نکرد (محبوبی اردکانی، همانجا؛ پژمان بختیاری، ص 466).به این ترتیب، تلفن نخستین‌بار در دستگاه دولتی ایران و در عصر ناصری به راه افتاد ولی اعطای نخستین امتیاز تلفن و رواج آن در عصر مظفری بود. در ذیحجّة 1319 نخستین امتیاز تلفن در تبریز به‌مدت پنجاه سال به شرکتی واگذار شد تا برای راه‌اندازی تلفن به شعاع 24 کیلومتر اقدام کند ولی با انحلال شرکت، سیدمرتضی مرتضوی (یکی از شرکا) با ضبط اموال شرکت بابت مطالبات خود، ادارة آن را شخصاً به عهده گرفت و پس از فوت او مؤسسة تلفن تبریز و حومه به شرکت سهامی بدل شد. امتیاز بعدی در 1320 در مشهد، بدون تعیین مدت امتیاز، به منشورالملک (احمد منشور) واگذار گردید. سومین امتیاز در گیلان به دوست محمدخان معیّرالممالک (داماد ناصرالدین‌شاه) اعطا شد. حاج‌محمداسماعیل تهرانچی امتیاز را خریداری کرد ولی پس از مرگ او و تقسیم امتیاز به بیست سهم، تمامی سهام را کوچصفهانی تا 1333 خریداری کرد و شرکت سهامی را به‌صورت ادارة خصوصی در آورد (پژمان بختیاری، ص 466ـ467).در محرّم 1321، امتیاز تلفن تمام ایران را به‌مدت شصت سال به‌دوست محمدخان معیرالممالک واگذار کردند و وی ملزم شد از تاریخ صدور فرمان تا سه سال تلفن تهران و تا ده سال بعد تلفن سایر شهرهای ایران را با هزینة خود راه‌اندازی کند («سواد امتیازنامة تلفن در ایران به‌نام دوست محمدخان معیرالممالک ( 1321 ) و مصوبات اجازة تأسیس تلفن شهری شرکت سهامی کل تلفن و نظامنامه و اساسنامه مربوط 1327 ش»، سند ش 240003106، ش فیش 00330003 ، ش محل در آرشیو 701 ث 3 آ آ 1) ولی معیرالممالک نتوانست به تعهدات خود عمل کند و این امتیاز را مانند امتیاز تلفن گیلان فروخت. محاسب‌الممالک (شیبانی) و جهانیان زردشتی آن را به مبلغ پنجاه هزار تومان خریدند و به همراه تعدادی از تجار تهران، شرکت سهامی به‌وجود آوردند که نخستین شرکت تلفن محسوب می‌شد و عباسقلی بازرگان (پدر مهدی بازرگان * ) رئیس هیئت مدیرة آن بود (بازرگان، ج 1، ص 12). در 1338 با افزایش سهام شرکت، اساسنامه‌ای در 47 مادّه تنظیم شد و ارباب کیخسرو شاهرخ مأموریت یافت تا لوازم تلفن را از اروپا تهیه نماید. وی علاوه بر خرید ابزار و آلات تلفن، دو متخصص سوئیسی نیز استخدام کرد، ولی لوازم خریداری شده هنگام عبور از روسیه، به سبب وقوع انقلاب در آن کشور، از میان رفت. متخصصان سوئیسی نیز پس از یک‌سال توقف بی‌فایده در ایران به کشورشان بازگشتند (محبوبی‌اردکانی، 1368 ش الف ، ج 3، ص 4ـ 5). در 1342، مدیر شرکت بار دیگر عازم اروپا شد و برای احداث تلفن قراردادی با شرکت زیمنس و هالسکه منعقد کرد. به همین منظور چهار متخصص آلمانی برای راه‌اندازی تلفن زیرزمینی به ایران آمدند و در 1345/ 1305 ش، تلفن جدید با 2300 رشته سیم و با هزینه‌ای معادل 000 ، 460 تومان به بهره‌برداری رسید ( اسناد پست و تلگراف و تلفن در دورة رضاشاه ، ص 237ـ241؛ پژمان بختیاری، ص470).در این میان شرکت نفت ایران و انگلیس و صنعت شیلات که امتیاز بهره‌برداریِ آن در اختیار شوروی بود، خطوط تلفن شخصی داشتند. ادارة ژاندارمری قزوین نیز سیزده فرسخ سیم‌کشی تلفن کرده بود که بعدها این خط از کار افتاد (جمالزاده، ص 184). اسناد متعددی از درگیری وزارت فلاحت و تجارت و فواید عامه با شرکت نفت ایران و انگلیس در خصوص بهره‌برداری غیرمجاز آنان از امکانات مخابراتی ایران وجود دارد که گواهی بر بی‌اعتنایی آنان نسبت به قوانین حاکم بر ایران است ( رجوع کنید به «تأسیس سیم تلفن شرکت نفت ایران و انگلیس بین آبادان و خرمشهر و بصره»، سند ش 240016009، ش فیش 02950004، ش محل در آرشیو 603 ل 2 آ آ 1). دایرکردن خطوط غیرقانونی تلفن از سوی شرکتهای خارجی، موجب درگیری آنان با صاحب امتیازان ایرانی می‌شد. در 1307 ش، کوچصفهانی به سیم‌کشی غیرقانونی ادارة شیلات در سواحل خزر اعتراض کرد و مطابق امتیاز صادر شده از وزارت فلاحت و تجارت و فواید عامه حق خود دانست که سیمها را قطع کند («اعتراض صاحب امتیاز خط تلفن گیلان نسبت به سیم‌کشی تلفن در سواحل خزر توسط کمپانی شیلات ایران و شوروی به انضمام رونوشت امتیازنامه 1309ـ1307 ش»، سند ش 293000190، ش فیش 00020072، ش محل در آرشیو 201 ط 2 ب آ 1). به‌نوشتة ادوارد براون نیروهای خارجی، گاه از این موضوع برای ایجاد اغتشاش سود می‌جستند، از جمله پس از قبول اتمام‌حجت روسها از سوی دولت ایران، گروهی از سربازان روس شبانه در تبریز به سیم‌کشی تلفن از طریق بامهای منازل مردم و ایجاد مزاحمت برای آنان پرداختند تا بهانه‌ای برای فشار و سرکوب و ارعاب مردم به‌دست آورند (ص 128ـ129).این اقدامات در حالی صورت می‌گرفت که در 1306 ش هیئت وزرا، به دلیل اقدام کنسولگری شوروی و اشخاص متفرقه به نصب غیرمجاز تلفن و تلگراف، دایر کردن این خطوط را منوط به اجازة دولت کرده بود («بخشنامة نخست‌وزیری: لزوم کسب اجازه رسمی از دولت جهت نصب تلفن و تلگراف»، سند ش 2970006774، ش فیش 00430097، ش محل در آرشیو 550 ث 3 آ پ 1).رسیدگی به امور تلفن تا 1308 ش به‌عهدة وزارت فلاحت و تجارت و فواید عامه بود، ولی به‌سبب تخطیِ بعضی از مؤسسات تلفنی ــ که با مخابرة تلفنگرام به عایدات تلگرافی لطمه می‌زدند و در امور وزارت پست و تلگراف با وزارت فواید عامه اختلال ایجاد می‌کردند ــ از این سال با تصویبنامه‌ای، رسیدگی به امور تلفن و شکایات مشترکین به وزارت پست و تلگراف واگذار شد و نام وزارتخانه نیز به وزارت پست و تلگراف و تلفن تغییر یافت (پژمان بختیاری، ص470ـ471، 473). این وزارتخانه در 1310 ش، برای تمرکز امور مخابرات با اخذ یک میلیون تومان وام از بانک ملی، سهام شرکت تلفن را خریداری کرد («قرارداد وام یک ملیون تومانی بانک ملی ایران به وزارت پست و تلگراف و تلفن جهت خرید سهام شرکت کل تلفن»، سند ش 240013260، ش فیش 02700131، ش محل در آرشیو 122 ف 3 آ آ 1).گفته می‌شود که از 2200 شمارة ادارة تلفن، حدود 440 شمارة آن به مقامات عالی‌رتبه و مراکز سرّی اختصاص داشت و در راهنمای تلفن نیامده بود (شهری‌باف، ج 4، ص 713). تا قبل از به‌کار افتادن شبکة تلفنی خودکار، مکالمات واسطه‌ای، استراق‌سمع را ممکن می‌کرد و ادارة تأمینات از طریق گوشیهای فاقد دهنی به اسم گوشی سرّی، در موارد مشکوک، استراق‌سمع می‌کرد و به اطلاع مقامات می‌رساند (همان، ج 4، ص 715). برای تسهیل در مکالمات تلفنی، که به‌صورت مغناطیسی بود و با واسطه صورت می‌گرفت، در 21 شهریور 1316 شبکة تلفنی خودکار با شش هزار شماره، که از شرکت زیمنس آلمان خریداری شده بود، در تهران (مرکز تلفن اکباتان) راه‌اندازی گردید. شرکت تلفن برای آشنایی مردم با چگونگی کار تلفن خودکار، ضمن درج آگهی در روزنامه، حتی پیش از افتتاح این شبکه، دستگاه مخصوصی نیز برای آموزش مردم در شرکت نصب کرده بود (یغمایی، ص 406؛ محبوبی‌اردکانی، 1368 ش الف ، ج 3، ص 10).وضع تلفن تا مدتها نامطلوب بود و غالباً امکان واگذاری آن به درخواست‌کنندگان وجود نداشت؛ بنابراین، به پیشنهاد شهرداری مقرر گردید که حق تقدم به کسانی داده شود که احتیاج مبرم به تماس تلفنی دارند ( اسناد پست و تلگراف و تلفن در دورة رضاشاه ، ص 253ـ254).شبکة بین‌المللی تلفن ایران، در پی اظهار تمایل حکومت عراق در 1315 ش به ایجاد تماس تلفنی با آن کشور، پی‌ریزی شد. تاریخ دقیق این اقدام معلوم نیست. احتمالاً در 1317 ش یا 1318 ش نخستین مکالمة تلفنی با بغداد به وسیلة تلفن با سیم صورت گرفت. ارتباط تلفنی بی‌سیم نیز در 31 تیر 1327 میان تهران و لندن برقرار شد (همان، ص 295ـ297؛ محبوبی اردکانی، 1368 ش الف ، ج 3، ص 21).در 1321 ش و در بحبوحة جنگ جهانی دوم، دولت ایران طبق قرارداد سیاسی ـ مالی میان ایران و انگلیس و شوروی متعهد شد تمامی امکانات مخابراتی و مواصلاتی، از جمله تأسیسات تلفنی، را با اختیارات نامحدود در حوزة عمل متفقین قرار دهد («قرارداد سیاسی ـ مالی بین ایران ـ انگلیس و شوروی در سال 1321»، سند ش 240001322، ش فیش 00620018 ، ش محل در آرشیو 212 ب 5 آ آ 1). وزارت پست و تلگراف و تلفن پس از خروج نیروهای متفقین از ایران، سیستم کاریر (مکالمات تلفنی بدون امکان استراق‌سمع) را از آنان خریداری کرد و با تغییر بعضی از مراکز، که به لحاظ نظامی تأسیس شده بود، آن را در 1326 رسماً افتتاح کرد (پژمان بختیاری، ص 474ـ 475).مجلس شورای ملی در آذر 1331، لایحة ملی شدن شرکت تلفن را به تصویب رساند. این شرکت آمادگی خود را برای الحاق به وزارت پست و تلگراف و تلفن اعلام کرد و در اردیبهشت 1332 وجوه سهامداران شرکت سابق تلفن را پرداخت نمود (محبوبی‌اردکانی، 1368 ش الف ، ج 3، ص 36).برنامة خودکار کردن شبکة تلفنی شهرستانها در 1334 با خرید 000 ، 180 شماره تلفن خودکار از آلمان به مرحلة اجرا در آمد (همان، ج 3، ص 12ـ13). طرح تلفن خودکار بین‌شهری و بین‌المللی نیز در 1349 ش راه‌اندازی شد (شرکت مخابرات ایران، 1367 ش، ص 14). در 1343 ش شبکة مخابرات خودکار (سیستم مایکروویو) که در ارائة خدمات مخابراتی، خصوصاً در تماس بین‌شهری و بین‌المللی، حائز اهمیت بود، در مخابرات ایران به‌کار گرفته شد (همان، ص 12).برای تمرکز امور مخابراتی و ارتباطی در داخل کشور و برقراری تماس با سایر کشورهای جهان، در 1350 ش شرکت مخابرات ایران از ادغام شرکت سهامی تلفن و امور تلگراف، که شرکت دولتی است، تأسیس شد که تاکنون با این نام، زیرنظر وزارت پست و تلگراف و تلفن، فعالیت می‌کند (شرکت مخابرات ایران، 1379 ش، ص 1).با توسعة فنّاوری مخابرات در دنیا، در 1368 ش استفاده از سیستمهای دیجیتال، در ایران نیز آغاز شد و در حال حاضر حدود 2ر6 میلیون شمارة دیجیتال مشغول به کار است (همان، ص 2). صنعت تلفن در ایران پیشرفت چشمگیری دارد، چنانکه در 1378 ش از لحاظ درصد رشد سالانة دایریِ تلفن ثابت، در میان کشورهای جهان، مقام پنجم را کسب کرد (همان، ص 3).آخرین فنّاوری صنعت تلفن، تلفن سیار (موبایل/ همراه) است که در 1373 ش شبکة آن در ایران دایر شد. استفاده از تلفن سیار در مقایسه با تلفن ثابت روندی کاملاً صعودی و جهش‌گونه دارد و در فاصلة سالهای 1374 ش تا 1378 ش حدود 65% بوده است و از 000 ، 16 شماره در 1374 ش به 000 ، 490 شماره در 1378 ش رسیده است («بررسی وضع شبکه تلفن ثابت و همراه جهان»، ص 32ـ33).آخرین آمار سازمان مخابرات درخصوص تعداد تلفنهای مشغول به‌کار ثابت و سیار، در نیمة دوم 1380 ش حدود 895 ، 175 ، 10 (ثابت) و 116 ، 664 ، 1 (سیار) است (شرکت مخابرات ایران. دفتر برنامه‌ریزی و کنترل پروژه‌ها).منابع: علاوه بر اسناد مذکور در متن، موجود در آرشیو سازمان اسناد ملی ایران؛ اسناد پست و تلگراف و تلفن در دورة رضاشاه ، به‌کوشش مرضیه یزدانی، تهران: سازمان اسناد ملی ایران، 1378 ش؛ محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الا´ثار ، در چهل سال تاریخ ایران ، چاپ ایرج افشار، ج 1، تهران 1363 ش؛ مهدی بازرگان، خاطرات بازرگان: شصت سال خدمت و مقاومت ، گفتگو با غلامرضا نجاتی، تهران 1375ـ 1377 ش؛ ادوارد گرانویل براون، نامه‌هائی از تبریز ، ترجمة حسن جوادی، تهران 1361 ش؛ «بررسی وضع شبکه تلفن ثابت و همراه جهان»، پیام پست ارتباطات ، سال 4، ش 19 (تیر 1380)؛ پاوی، تلفن و مرکز تلفن ، ترجمة محمد رهبر، تهران 1363 ش؛ حسین پژمان بختیاری، تاریخ پست و تلگراف و تلفن ، تهران ?[ 1326 ش ] ؛ محمدعلی جمالزاده، گنج شایگان، یا، اوضاع اقتصادی ایران ، برلین 1335، چاپ افست تهران 1362 ش؛ شرکت مخابرات ایران، سالنامة آماری شرکت مخابرات ایران 1379 ، تهران 1379 ش؛ همو، عملکرد ده سالة شرکت مخابرات ایران ، تهران 1367 ش؛ شرکت مخابرات ایران. دفتر برنامه‌ریزی و کنترل پروژه‌ها، گزارش پیشرفت هفتگی فعالیتهای مخابراتی کشور و استانها: سال 80 لغایت هفته 35 (منتشر نشده)؛ جعفر شهری‌باف، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم ، تهران 1367ـ 1368 ش؛ جرج ناتانیل کرزن، ایران و قضیة ایران ، ترجمة غلامعلی وحید مازندرانی، تهران 1362 ش؛ غلامعلی لیاقتی، طرح و تأسیس مراکز تلفن ، تهران 1363 ش؛ حسین محبوبی‌اردکانی، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران ، ج 3، چاپ کریم اصفهانیان و جهانگیر قاجاریه، تهران 1368 ش الف ؛ همو، تعلیقات حسین محبوبی اردکانی برالمآثر و الا´ثار ، در چهل سال تاریخ ایران ، چاپ ایرج افشار، ج 2، تهران 1368 ش ب ؛ ناصرالدین قاجار، شاه ایران، یادداشتهای روزانة ناصرالدین‌شاه: 1300ـ1303 قمری ، چاپ پرویز بدیعی، تهران 1378 ش؛ اقبال یغمایی، کارنامة رضاشاه کبیر: بنیانگذار ایران نوین ، [ تهران، بی‌تا. ] .
