جنابی احمدپاشا، مسجد، یگانه اثر سِنانِ * معمار در آنکارا. این مسجد در خیابان اولوجانلار واقع است و در سه کتاب خطی، تذکرة البُنیان، تذکرة الابنیه و تحفة المعمارین، که در آنها در باره زندگی و آثار معمار سنان به تفصیل سخن رفته، به آن اشاره شده است. همچنین از شیوه معماری آن به روشنی معلوم می‌شود که از آثار سنان است. این مسجد را جنابی احمدپاشا، که در زمان سلطان سلیمان قانونی [ حک : 926ـ973 ] بیگلربیگی آناطولی در آنکارا بود، در 973 احداث کرد [ ) بناهای تاریخی موقوفه و آثار قدیمی در ترکیه (، ج 1، ص 399، 405 ]. در شمال‌شرقی مسجد، درون حظیره‌ای، مقبره جنابی احمدپاشا قرار دارد [ همان، ج 1، ص 405ـ406 ] علاوه بر مقبره، که احتمالاً هم زمان با مسجد ساخته شده، در این محوطه یک مولوی‌خانه و یک چشمه [ سقاخانه ] نیز بنا گردیده است. حمامی که امروزه کاملاً ویران شده نیز جزو این مجموعه بوده است [ رجوع کنید به اولیاچلبی، ج 1، ص 169 ]. امروزه مسجد جنابی احمدپاشا برای عبادت و نماز دائر است. بنا بر کتیبه‌های موجود بر بالای پنجره‌های در ورودی، این بنا در 1217 [ رجوع کنید به ) بناهای تاریخی موقوفه و آثار قدیمی در ترکیه (، ج 1، ص 405 ] و 1305 تجدید بنا و در دوره جمهوریت نیز در 1319 ش/1940 و در فاصله 1338 تا 1349 ش/ 1959ـ1970 مرمت شده است.مسجد، مربع شکل با گنبدی بر فراز آن است. این بنا از سنگِ تراشیده ساخته شده و چون روی زمین شیب‌دار قرار گرفته، جانب جنوبی آن از جانب شمالی بلندتر به نظر می‌رسد. در جانب شمالی و سه پله بالاتر از سطح زمین، ایوانی ستون‌دار قرار دارد که بر چهار ستون مرمرین استوار است. درِ ورودی شبستان نیز در همین ایوان است. بر روی بام ایوان، سه گنبد کوچک قرار دارد که گنبد میانی بزرگ‌تر از بقیه است و هر [ سه گنبد ] دارای قاب‌بند فلزی‌اند. نمای اصلی ایوان سه قوس دارد که قوس وسطی بلندتر و بزرگ‌تر است [ و در هر یک از اضلاع جانبی نیز یک قوس دیده می‌شود ]. لبه این قوسها با سنگِ دورنگ کار شده است [ همان، ج 1، ص 400 ].درِ ورودی شبستان ازاره‌ای مرمرین با تزئینات هندسی دارد که بالای آن مقرنس کاری شده است. این در کمی به جانب راستِ بنا متمایل است. قوسِ تقریباً کوتاهِ ورودی بنا نیز با دو رنگ سنگ آراسته شده و در بالای آن کتیبه‌ای به خط ثلث وجود دارد که تاریخ بنا را نشان می‌دهد. در طرفین در ورودی، دو پنجره به‌صورت متقارن تعبیه شده و بر بالای هر کدام از این پنجره‌های نرده‌دار، طاقنمایی دو رنگ ساخته شده است [ همان، ج 1، ص 403 ].نمای بیرونی بنا از سنگِ تراشیده منظم ساخته و با لبه‌ای برجسته و پلکانی به شکل سه ردیف گچ‌بری، به دو قسمت تقسیم شده است. نما در هر سه ضلع در بخش پایینی دارای چهار پنجره است که در دو ردیف قرار دارند و ] علاوه بر آنها [ دو پنجره هم در بخش بالایی هست. در دیوار ] جنوبی [ ، که دیوار محراب است، پنجره دیگری نیز دیده می‌شود که مدور است. منار مسجد که در گوشه شمال‌غربی بنا واقع و از سنگ تراش‌خورده ساخته شده، استوانه‌ای شکل و دارای مأذنه است.برفراز گنبدخانه مسجد، گنبدی بر لچکیهای صدفی شکل قرار گرفته است. [ در زیر گنبد ] قوسهای [ کوچک تزئینی ] نوک تیزی قرار دارد که با دو نوع سنگ تزئین شده است. در ساقه هشت ضلعی گنبد، شانزده پنجره دیده می‌شود [ گنبد و ساقه سرب‌اندودند ]. روی گنبد، قاب‌بند تزئینی قلم‌زنی شده‌ای وجود دارد که اخیراً بازسازی شده است [ همان، ج 1، ص 400ـ401].نقش و نگار محراب، منبر مرمرین و منار دو طبقه مسجد، ساده است [ همان، ج 1، ص 402 ]. بربدنه منبر کتیبه‌ای به خط ثلث هست که تاریخ 1305 را نشان می‌دهد. سادگی محوطه گنبدخانه شایان توجه است. مهم‌ترین عنصر تزئینی در این بنا، نقش و نگارِ درون گنبد و روی پنجره‌هاست [ همان، ج 1، ص 404 ].مقبره که احتمالاً جنابی احمدپاشا هم زمان با ساخت مسجد (972ـ973/ 1565ـ1566) بنای آن را به پایان برده، در جانب شمال‌شرقی قرار دارد. طرح این مقبره به گونه‌ای است که به نظر می‌رسد سنان معمار یا معمار دیگری به شیوه وی آن را ساخته است. این بنای هشت ضلعی از سنگ تراشیده [ با گنبدی مدور ]، و کمی بلندتر از سطح محوطه مسجد ساخته شده و دارای ویژگیهای معماری سنّتی عثمانی است [ رجوع کنید به همان، ج 1، ص 406 ].مسجد جنابی احمدپاشا یکی از نمونه‌های جالب معماری عثمانی با شیوه‌ای متفاوت، یعنی بنایی تک گنبدی، در روزگار سنان معمار است و به عنوان یگانه نمونه معماری سنّتی عثمانی در آنکارا، جایگاه مهمی دارد.منابع: اولیا چلبی؛Hikmet Turhan Daglioglu, "Ankara'da Cenabi Ahmed Pasa Camii ve Cenabi Ahmed Pasa", VD , II (1942), 213-220; I. Hakki Konyali, Ankara camileri , Ankara 1978, 92-101; Aptullah Kuran, Mimar Sinan , Istanbul 1986, 274; Gonul Oney, Ankara'da Turk devri yapilari, Ankara 1971, 55-57, 117-118; Mustafa Celebi Sai, Tezkiretu'l - ebniye , Ankara 1965, 26,81; Zeki Sonmez, Mimar Sinan ile ilgili tarihi yazmalar-belgeler , Istanbul 1988, 31, 67, 84; Turkiye'de vakif abideler ve eski eserler , vol.1, Ankara: Vakiflar Genel Mudurlugu Yayinlari, 1983; A. Saim Ulgen, "Ankara'da Cenabi Ahmed Pasa Camii ve Turbesi", VD , II (1942), 221-222.
