جمع‌الجوامع(1) ، از مهم‌ترین کتابهای اصولی اهل سنّت، به عربی، اثر تاج‌الدین عبدالوهاب سُبْکی * ، عالم شافعی (متوفی 771).به نوشته سُبْکی در مقدمه (ج 1، ص 37)، این کتاب برگزیده دو کتاب اصولی است: یکی شرح او بر مختصر المنتهی اثر ابن‌حاجب ( رفع الحاجب عن مختصر ابن‌الحاجب ) و دیگری شرح مشترک او و پدرش، تقیالدین سُبکی * ، بر منهاج‌الوصول بیضاوی ( الاءبهاج)؛ البته، بنا به گفته برخی ( رجوع کنید به سبکی، 1402، مقدمه حمیری، ص 45؛ زرکشی، ج 1، مقدمه عبداللّه ربیع، ص 28) و خود سبکی ( رجوع کنید به 1402، ص 369)، وی برخی آرای کلامی و اصولی را نخستین بار در این کتاب مطرح کرده است. او در مقدمه جمع‌الجوامع (ج 1، ص 35)، این کتاب را چکیده مباحث یکصد منبع پیش از آن شمرده است.جمع الجوامع در چند مقدمه و هفت بخش اصلی تدوین شده است. مقدمه‌ها مشتمل‌اند بر کلیاتی که غالباً از مبادی کلامی علم اصول است و آگاهی از آنها برای درک علم اصول ضروری به شمار میرود، مانند تعریف علم فقه و اصول فقه، اقسام تکلیف، اقسام واجب و شروط تحقق تکلیف. عناوین بخشهای اصلی کتاب عبارت‌اند از: کتاب (قرآن) و مباحث اقوال (الفاظ)، سنّت، اجماع، قیاس، استدلال، تعادل و تراجیح و اجتهاد. از این‌رو، این کتاب، همچنانکه مؤلف در مقدمه (ج 1، ص 34) و اثر دیگر خود، طبقات الشافعیة الکبری (ج 2، ص 21: «جَمَعْناهُ فی الاَصلَیْن»)، تصریح کرده است، یک منبع اصولی صِرف نیست و مباحث کلامی بسیاری رانیز در بر دارد.جایگاه علمی سُبْکی و ویژگیها و مزایای جمع الجوامع، مانند ساختار و محتوای غنی و ایجاز و اختصار، استفاده از تعابیر روشن و دقیق، پرهیز از مباحث جدلی و اختلاف‌برانگیز و جامعیت ( رجوع کنید به سبکی، 1402، همان مقدمه، ص 54؛ زرکشی، ج 1، همان مقدمه، ص 35ـ37)، موجب توجه ویژه علمای متأخر به آن شده است، تا آنجا که این کتاب یکی از منابع اصلی پنج‌گانه در اصول فقه اهل سنّت به شمار میرود (زرکشی، همان مقدمه، ج 1، ص 36ـ37) و تا سالهای اخیر در حوزه‌های علوم دینی اهل سنّت، مانند جامع‌الازهر، کتاب درسی مهمی محسوب میشده است (سبکی، 1402، همان مقدمه، ص 45، پانویس 1؛ زرکشی، ج 1، همان مقدمه، ص 35).بر این اساس، شروح متعددی بر آن نگاشته شده که از مهم‌ترین آنهاست: البدرالطالع فی حل جمع‌الجوامع، اثر مشهور جلال‌الدین محمد مَحَلّی (متوفی 846)؛ النجم اللامع فی شرح جمع‌الجوامع، اثر محمدبن ابوبکر کنانی شافعی معروف به ابن‌جماعة (متوفی 819)؛ شرح شهاب‌الدین احمد رَمْلی قدسی (متوفی 844)؛ شرح عبدالوهاب‌بن احمد شَعْرانی (متوفی 793) و شرح بدرالدین محمد زَرکشی (متوفی 794) به نام تَشْنیفُ المَسامِع بجمعِ الجوامع ، که از قدیم‌ترین شروح است ( رجوع کنید به حاجی خلیفه، ج 1، ستون 595- 596؛ برای دیگر شرحهای کتاب، از جمله شروح منظوم آن رجوع کنید به همان، ج 1، ستون 595 597؛ زرکشی، ج 1، همان مقدمه، ص 37ـ39).حواشی متعددی نیز بر این کتاب نوشته شده است. حاشیه‌نویسان مهم آن عبارت‌اند از: احمدبن قاسم عبّادی ( الآیات البینات؛ متوفی 994)، بدرالدین محمد فخریه (متوفی 893)، شیخ محمد بازلی حموی (متوفی 925)، عبدالرحمان‌بن جاداللّه بنّانی (متوفی 1198) و شیخ عبدالرحمان شِرْبینی (متوفی 1326). برخی شروح کتاب نیز مورد توجه خاص قرار گرفته و بر آنها حاشیه نوشته شده، که از آن جمله حاشیه معروف شیخ‌حسن عطار بر شرح جلال‌الدین محلی است (حاجی خلیفه، ج1، ستون 595 596؛ زرکشی، ج1، همان مقدمه، ص39ـ40).برخی نیز جمع‌الجوامع را تلخیص کرده‌اند، از جمله تلخیصِ منظوم جلال‌الدین سیوطی (متوفی 911) در 450 ، 1 بیت با نام الکوکب‌الساطع ، که خود سیوطی بر آن شرح نوشته است با نام شرح الکوکب الساطع ؛ و تلخیص محمودافندی عمر باجوری با نام الفصول فی اصول الشریعة. زکریا انصاری (متوفی 910) نیز آن را با نام لُبّ الاصول تلخیص کرده و شرحی هم با نام غایة الوصول شرح لبّ الاصول بر آن نگاشته است (رجوع کنید به سیوطی، ج 1، مقدمه حفناوی، ص 25؛ انصاری، ص 2؛ حاجی خلیفه، ج 1، ستون 597؛ زرکشی، ج 1، همان مقدمه، ص 41ـ42).جمع‌الجوامع ، به‌سبب اختصار آن، در ضمن برخی مجموعه‌ها یا همراه با شروح و حواشی خود چاپ شده است، از جمله در 1310 در مصر در مجموع من مهمات الفنون و نیز در 1378 در قاهره در مجموع المتون الکبیر (رجوع کنید به سرکیس، ج 1، ستون 1003). همچنین بسیاری از شروح وحواشی آن بارها، و گاه به شکل محققانه، چاپ شده است.سُبکی اثر مهم دیگری با نام مَنْعُ الموانع عن جمع ِالجوامع دارد که در واقع شرح گونه‌ای بر جمع‌الجوامع است. وی در این کتاب، که به شکل سؤال و جواب تدوین شده، مسائل مهم و مشکل جمع‌الجوامع را توضیح داده و با پاسخگویی به سؤالات و اشکالات برخی معاصران (از جمله شمس‌الدین محمد غَزّی اسدی ( متوفی 808 ) در اثرش البروق اللُوامِع فی ما اُورِدَ علی جمعِ الجوامع رجوع کنید بهحاجی خلیفه، ج 1، ستون 596) از آرای خود در جمع الجوامع دفاع کرده است ( رجوع کنید به سبکی، 1402، همان مقدمه، ص 46).منابع: زکریابن محمد انصاری، غایة الوصول: شرح لب الاصول، مصر: مطبعه عیسی البابی الحلبی و شرکاه، [ بی تا. ]؛ حاجی خلیفه؛ محمدبن بهادر زرکشی، تشنیف المسامع بجمع الجوامع، چاپ سید عبدالعزیز و عبداللّه ربیع، قاهره 1417ـ 1418؛ عبدالوهاب‌بن علی سبکی، جمع‌الجوامع ، ضمن حسن‌بن محمد عطار، حاشیه العطار علی جمع‌الجوامع ، بیروت: دارالکتب العلمیة، [ بی تا. ]؛ همو، طبقات الشافعیة الکبری ، چاپ عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، جیزه 1413/1992؛ همو، منع‌الموانع عن جمع‌الجوامع فی اصول الفقه، بیروت 1402؛ یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة،قاهره 1346/1928، چاپ افست قم 1410؛ عبدالرحمان‌بن ابی بکر سیوطی، شرح الکوکب‌الساطع، چاپ محمدابراهیم حفناوی، اسکندریه 1420/2000؛ حسن‌بن محمد عطار، حاشیة العطار علی جمع‌الجوامع ، بیروت: دارالکتب العلمیة، [ بی تا. ].
