جمال الدین ابوالقاسم بن محفوظ

معرف

ستاره ‌شناس ‌قرن ‌هفتم‌
متن
جمال‌الدین ابوالقاسم‌بن‌محفوظ‌، ستاره ‌شناس ‌قرن ‌هفتم‌. اطلاعات ‌بسیار کمی‌ درباره ‌زندگی ‌او وجود دارد. بخشی ‌از داده‌های ‌نجومی ‌در زیج‌ جمال ‌الدین ‌(در باره ‌این ‌کتاب‌ رجوع کنید به ادامه ‌مقاله‌) برای‌سال‌684 محاسبه‌ شده ‌است‌(سزگین‌، ج‌6، ص‌178؛ روزنفلد و احسان‌اوغلو، ص‌)؛ اما، بر اساس‌ نوشته‌ حاجی ‌خلیفه‌(ج‌2، ستون‌966)، که‌ جمال ‌الدین ‌را منجم‌ عصر مقتدر عباسی‌(حک : 295ـ320)، دانسته‌است‌، مدتها او را ستاره‌ شناس‌ قرن ‌چهارم‌ و متوفی ‌در سال‌310 می ‌دانستند ( رجوع کنید به بروکلمان‌ ، ج‌1، ص‌252؛ کحّاله‌، ج‌8، ص‌113). بنا بر همان‌ زیج‌، در می‌یابیم‌ که ‌وی ‌در زمان‌ خلافت ‌مستعصم ‌عباسی‌(حک : 640ـ656)، در بغداد می ‌زیسته‌ و به ‌ستاره‌ شناسی‌ مشغول ‌بوده ‌است ‌( رجوع کنید به سلان‌، ص‌ـ441؛ روزنفلد و احسان‌اوغلو، همانجا). از میان‌کسانی‌ که ‌به ‌زندگی ‌او پرداخته‌اند، تنها حاجی ‌خلیفه‌(همانجا) او را منجم ‌بغدادی ‌معرفی‌ کرده‌ است‌.از تألیفات ‌جمال‌الدین ‌تاکنون ‌سه ‌کتاب ‌شناخته ‌شده‌ است‌. مهم ‌ترین ‌آنها، زیج‌ اوست ‌که ‌آن ‌را زیج‌ بغدادی‌ (رجوع کنید به روزنفلد و احسان‌ اوغلو، همانجا؛ کینگ‌ ، ج‌2، بخش‌1، ص‌111)، زیج‌الاستاذ ( رجوع کنید به حاجی‌خلیفه‌، همانجا) و زیج‌ وَقَبیه‌ ( رجوع کنید به سلان‌؛ روزنفلد و احسان‌اوغلو، همانجاها؛ کندی‌ ، ص‌9) نیز معرفی ‌کرده‌اند. اگرچه ‌در نسخه ‌خطی‌ این ‌کتاب‌، که‌ در مصر موجود است‌( رجوع کنید به کینگ‌، همانجا)، عنوان‌ زیج‌ وقبیه‌ برای‌ این‌ کتاب ‌ذکر شده‌، در نسخه ‌خطی ‌موجود آن ‌در پاریس‌( رجوع کنید به سلان‌، همانجا) عنوان ‌خاصی ‌برای‌کتاب‌ نیامده‌ و زیج‌ به‌ صورتِ «زیج‌الاستاد جمال‌الدین‌» معرفی‌ شده ‌است‌. احتمالاً همین‌نسخه‌خطی‌موردنظر حاجی‌ خلیفه‌ بوده ‌که ‌کتاب ‌را زیج‌الاستاذ معرفی‌ کرده‌ است‌. به‌ نوشته‌ کندی‌(همانجا)، زیج‌ وقبیه‌ نامی‌ ساختگی ‌برای ‌کتاب‌ بوده ‌و کینگ‌(همانجا) نیز، به‌رغم ‌تصریح ‌نسخه ‌خطی‌ محفوظ ‌در مصر، آن‌را زیج‌ بغدادی‌ معرفی‌ کرده ‌است‌. جدولهای‌ این ‌زیج بر اساس ‌مختصات‌ جغرافیایی‌ شهر بغداد تنظیم ‌شده‌(سلان‌، ص‌441) و جمال‌الدین ‌ابوالقاسم ‌در نگارش‌ این‌ اثر از آرای ‌چند تن ‌از ستاره ‌شناسان ‌دوره‌اسلامی‌، از جمله‌ حبش ‌حاسب‌*، ابوالوفای‌بوزجانی‌*، ابوسعید سجزی‌* و ابن‌اعلم‌*، بهره‌ برده‌ است‌(سزگین‌، همانجا). از این‌ کتاب ‌تاکنون‌ دو نسخه ‌خطی ‌شناخته ‌شده ‌است‌( رجوع کنید به سلان‌؛ کینگ‌؛ روزنفلد و احسان‌اوغلو، همانجاها) و ینسن‌ (ص‌321ـ 328) بخش ‌راجع‌ به ‌ماه‌ این‌ زیج‌ را بررسی ‌کرده ‌است‌.دیگر کتاب‌جمال‌الدین‌ الرسالة ‌الکامکة‌ فی ‌عمل‌ الاصطرلاب‌ یا کتاب ‌فی ‌علم ‌الاصطرلاب‌ (کینگ‌، ج‌2، بخش‌1، ص‌401) است‌. این‌ کتاب ‌در 66 باب‌، در باره‌ چگونگی ‌کار با اسطرلاب ‌و انواع ‌فعالیتهای‌علمی ‌با استفاده‌ از آن‌، نوشته ‌شده‌است‌. جمال‌ الدین ‌سبب ‌تألیف‌ این ‌کتاب‌ را پاسخ ‌به ‌سؤالات ‌بعضی ‌از مشتاقان ‌درباره ‌کار با اسطرلاب‌ ذکر کرده‌است ‌( رجوع کنید به همانجا). از این‌ کتاب ‌تاکنون‌ چند نسخه‌ خطی‌ شناسایی‌ شده ‌است‌( رجوع کنید به الیس‌ و ادواردز ، ص‌39؛ کینگ‌، ج‌2، بخش‌1، ص‌401ـ 402؛ روزنفلد و احسان ‌اوغلو، همانجا؛ زوتر ، ص‌197).دیگر کتاب‌ جمال‌الدین‌، شرح‌ تلخیص ‌الاصطرلاب‌ نام‌ دارد که ‌ممکن ‌است ‌شرح‌او بر الرسالة الکاملة ‌فی‌عمل‌الاصطرلاب‌ باشد. از این ‌کتاب‌ تاکنون‌ یک ‌نسخه‌ شناسایی ‌شده ‌است‌(رجوع کنید به روزنفلد و احسان ‌اوغلو، همانجا).منابع‌: حاجی‌ خلیفه‌؛ عمررضا کحّاله‌، معجم‌المؤلفین‌، دمشق‌1957ـ1961، چاپ‌افست‌بیروت‌ [ بی‌تا. ] ؛ ادوارد استوارت‌کندی‌، پژوهشی‌ در زیجهای ‌دوره‌اسلامی‌، ترجمه‌محمد باقری‌، تهران‌1374 ش‌؛ دیوید ا. کینگ‌، فهرس‌ المخطوطات ‌العلمیة‌المحفوظة ‌بدار الکتب ‌المصریة‌، قاهره‌1981ـ1986؛Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949; A. G. Ellis and Edward Edwards , A descriptive list of the arabic manuscripts: acquired by the trustees of the British museum since 1894 , London 1912; Claus Jensen, "The lunar theories of al-Baghdadi", Archive for history of exact sciences , vol.8, no. 4, (Jan. 1972); Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin Ihsanoglu, Mathematicians, astronomers and other scholars of Islamic civilization and their works ( 7 th -19 th c.) , Istanbul 2003; Fuat Sezgin , Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden 1967- ; M. Le Baron de Slane , Catalogue des manuscrits arabes , Paris 1883-1895; Heinrich Suter , Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke , Amsterdam 1981.
نظر شما
مولفان
گروه
تاریخ علم ,
رده موضوعی
جلد 10
تاریخ 93
وضعیت چاپ
  • چاپ شده