جَم(1) ، شهرستان و شهری در استان بوشهر.1) شهرستانجم. درقسمت جنوب شرقی استان بوشهر واقعاست. از شمال به شهرستان دشتی، از مشرق به شهرستان فیروزآباد و شهرستان لامِرد (هر دو در استان فارس)، از جنوب به شهرستان کنگان و از مغرب به شهرستان دَیر محدود می شود و مشتمل است بر دو بخش: بخش جَم(به مرکزیت شهر جَم) با دو دهستان در جنوب؛ و بخش ریز (بهمرکزیت آبادیریز) با سه دهستان در شمال شهرستان. مرکز آن شهر جم است.کوههای چَنْگُو (بلندترین قله: ح 184 ، 1 متر) در حدود 171 کیلومتری جنوب شرقی بندر بوشهر، بی خو (بلندترین قله080 ، 1 متر) در 192 کیلومتری جنوب شرقی بندر بوشهر، پَرْدی (بلندترین قله050 ، 1 متر) در حدود 195 کیلومتری جنوب شرقی بندر بوشهر، و سُمُرکان(بلندترین قله950 متر) در حدود 203 کیلومتری جنوب شرقی بندر بوشهر، همه با جهت شمالغربی ـ جنوب شرقی، در این شهرستان قرار دارند و جزو رشته کوه زاگرس جنوبیاند (جعفری، ج1، ص123، 131، 198، 325).تنگههای گولو در حدود هفت کیلومتری شمالغربی شهرجم، حنا در پانزده کیلومتری شمالغربی شهرجم(نزدیک آبادیشهرِ خاص) و هرمی در هفده کیلومتری شمالغربی شهر جم واقعاند ( فرهنگجغرافیائیآبادیها ، ج119، ص6، 27ـ 28، 48).رود باغان(به طولحدود 65 کیلومتر)، که سرشاخههای آن از کوههای سمرکان و بی خو و پردی سرچشمه می گیرد، با جهت عمومی جنوب شرقی ـ شمالغربی، زمینهای شهرستان را آبیاری میکند، و در فاصله حدود 49 کیلومتری شمالغربی بندر کنگان، به رود مُند/ موند می پیوندد. این رود در دهستان جَم به رود جم معروف است و در دهستان ریز، به رود سرچشمه (جعفری، ج2، ص122). برای استفاده بیشتر از این رود، سدی در نزدیکی آبادی پلنگی (در حدود هفتکیلومتری جنوب شرقی شهر جم) احداث شده است. از سدهای دیگر شهرستان، سد خاکی در نزدیکی آبادیهای علیآباد، و سد بُهْرِباغ است(نیکخواه، ص23). برای آبیاری اراضی، علاوه بر این رود، از آبهای زیرزمینی (از طریق چاهها و قناتها) نیز استفاده می شود. در آمار مرکز خدمات کشاورزی، چاههای منطقه250 ، 1 حلقه و قناتهای آن25 رشته ذکر شده است(همان، ص78).از بادهای معروف منطقه، باد شمال(از سمت شمال و همراه با هوای سرد)، باد قوس(از سمت جنوب و همراه با باران)، باد سرحد (از سمتمشرق)، و باد معروف به قبله (از سمتمغرب) است. میانگین دمای شهرستان، بهدلیل ارتفاع زیاد آن، کمتر از بقیه منطقه است. بیشترین میزان رطوبت بخش، در شهریور، گاهیحدود 50% و کمترین آن، در اردیبهشت، حدود 10% است(همان، ص17ـ21).از گیا، درختان گز، کُنار، کهور، و گیاهان دارویی مانند آویشن، الپه، سرزرد و دریمه، و مراتعی برای چرای دامدارد و از زیا، گراز، کفتار، گرگ، جوجه تیغی، بز کوهی، خرگوش، کبک، تیهو، پرستو، بلبل و هدهد درآن یافت می شود. در آبهای شیرین نیز انواع ماهی صید میگردد ( فرهنگجغرافیائیآبادیها ، ج119، ص26؛ نیکخواه، ص24ـ26).اقتصاد شهرستان مبتنی بر کشا ورزی و دامداری است. از مهم ترین محصولات کشاورزی آن، گندم، جو، تنباکو و ترهبار و از مهمترین فرآوردههای باغی آن، خرما (بهصورتهای خارک، دُمباز، رطَب و خرما، به ویژه نوع خاصویی)، لیموترش، زیتون، انار، پرتقال، نارنگی ، انجیر و لیموشیرین است( فرهنگ جغرافیائیآبادیها ، ج 119، ص26ـ27؛ نیکخواه، ص24، 75ـ 78). خرما، پرتقال، لیموشیرین و لیموترش و دام آن صادر می شود. دامداری در این شهرستان شامل پرورش گاو و گوسفند و بز است(نیکخواه، ص83 -84).در شهرستان جم، کنار آبادی شهر خاص(در حدود هفده کیلومتری شمالغربی شهر جم)، پالایشگاه گاز ولیعصر (عج) یا شرکت پالایش گاز فجر جم، با ظرفیت پالایش روزانه 79 میلیون متر مکعب گاز طبیعی، فعالاست. این پالایشگاه گاز ــ که بزرگ ترین پالایشگاه گاز خاورمیانه و دومین پالایشگاه بزرگ گاز جهان به شمار می رود دارای میدان گازی نار و کنگان، در منطقههای نار با 22 حلقه چاه و کنگان با بیست حلقه چاه است. عملیات اکتشافی اولین چاه در میدان گاز کنگان در 1350 ش و حفر اولین چاه اکتشافی میدان نار در 1353 شآغاز شد. فعالیت پالایشگاه در منطقه نیز از 1367 شآغاز شده است. بیشاز 70% گاز مصرفی کشور در 1375 ش در این منطقه تولید شدهاست(رجوع کنید به فرهنگ جغرافیایی آبادیها ، ج119، ص48؛ نیکخواه، ص81 82).راههای ارتباطی اصلی شهرستان مشتمل است بر: راه اصلی شهر جم ـ بندر کنگان(مرکز شهرستان) از طریق بندر طاهری، و راه اصلی بندر کنگانـ آبادی ریز از طریق آبادی دوراهک. همچنین آبادیهای شهرستان جم از راههای فرعی به مرکز شهرستان و آبادیهای شهرستان دشتی مرتبط اند. آبادی ریز، واقع در قسمت شرقی بخش، در ارتفاع 335 متری، از آبادیهای معروف شهرستان است( فرهنگ جغرافیایی آبادیها ، ج111، ص59).از جملهآثار شهرستاناینهاست: قلعه پوزپَدری( رجوع کنید به ادامه مقاله)، امامزاده سیدعلی اکبر و امامزاده سید حبیباللّه (از نوادگانامام موسی کاظمعلیهالسلام)، امامزاده میرمحمد * در آبادی ریز (در حدود 45 کیلومتری شمالغربی شهر جم)، و امامزادهای به نام بیراهه(در آبادی بابا مبارک یا بیراهه در حدود چهار کیلومتری شمالغربی شهر جم؛ همان، ج111، ص59، ج119، ص6؛ نیکخواه، ص).از لباسهای سنّتی رایج در این شهرستان، لباس مردان شامل شال و قبا و کلاه و لباس زنان، شبیه لباسعشایر فارس، است(نیکخواه، ص58). اهالی شهرستان به فارسی (باگویشبندری) و عربی سخن میگویند و شیعه دوازده امامیاند و عدهایاز آنان نیز سنّیاند( فرهنگجغرافیائیآبادیها ، ج119، ص26).از جمله بزرگان شهرستان جم، میرزا محمد حسین فاضل جمی(فقیه و مجتهد) بوده است. ویدر 1256 در آبادی ولایت (= جم) بهدنیا آمد. از جمله آثار اوست: کتاب حزنالتواریخ در شرححالاتائمه؛ جامجم، شامل مطالب فقهی، اصولی، کلامی، جغرافیا و تاریخ؛ و تحفةالخوانین، در نجوم و احوال کواکب(رجوع کنید به نیکخواه، ص68ـ72).در تقسیمات کشوری، نام شهرستان(و شهر) کنونی جم به صورتهای جم، ولایت، ولایت جم آمده است. در 1323 ش، نام دهستان جم(مشتمل بر 33 آبادی) در شهرستان بوشهر در استان هفتم(فارس) آمدهاست(رجوع کنید به ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال، ج2، ص356). در 1330 ش، رزمآرا (ج7، ص63ـ64) دهستان جم (بهمرکزیت آبادیجم) را یکیاز دهستانهای نُهگانه شهرستان کنگان در شهرستان بوشهر ذکر کرده است. در 1353 ش، دهستان جم به شهرستان بدل شد (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1380 ش، ص21). در 1355 ش، شهرستان جم(بهمرکزیتآبادیولایت) مشتمل بر دو دهستان جم و ریز در شهرستان بوشهر بود (ایران . وزارت کشور، ص38). در تقسیمات کشوری1366 ش(به موجب تصویبنامه شماره64014 به تاریخ5 آذر 1365) شهرستان جم مشتمل بر دو دهستان جم(بهمرکزیتولایت) و ریز (بهمرکزیت ریز) بود (ایران. وزارت کشور، معاونت برنامه ریزی و خدمات مدیریت، ص109). در 6 اسفند 1381، جم شهرستانی در استان بوشهر شد (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1382 ش، ص27).در سرشماری1375 ش، جمعیت شهرستان189 ، 26 تن بوده است که از این تعداد، 193 ، 23 تن(56 ر88%) روستانشین بودهاند (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، ص2ـ14). در این شهرستان، گروهی از تیرههای جم و ریز (از طایفة شش بلوکی ایل قشقایی)، در بعضی اوقات سال کوچ میکنند ( فرهنگ جغرافیائیآبادیها ، ج119، ص27).2) شهر جم. در قسمت جنوبی شهرستان، در حدود هشتاد کیلومتری شمال بندر کنگان و در ارتفاع حدود 740 متری واقعاست. کوههای سمرکان در مشرق، بی خو در شمال غربی، و پردی در جنوب آن قرار دارد. رود جم در شمال غربی آن جاری است. میانگین حداکثر دمای سالانه آن در تابستانها ْ45 و میانگین حداقل آن در زمستانها به ْ4 میرسد. متوسط باران سالانه آن320 میلیمتر است(نیکخواه، ص18).شهر جم با راه اصلی (از طریقبندر طاهری) به بندر کنگان در جنوب، و آبادی ریز در شمال غربی مرتبط است.از مراکز مهم مذهبی شهر، حسینیه شاه نشین در محله ولایت، حسینیه حسینآباد در محله حسین آباد، و مساجد قدیمی و معروف حاج شیخ، صاحبالزمان و امام خمینی(ره) است(همان، ص31). همچنین از آثار قدیمی شهر، حمام جم است که محمدعلیخان پریشان آن را در 1292 احداث کرده است(سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان بوشهر، ص296؛ نیکخواه، ص11).بناهای شهر عمدتاً از خشت و سنگ و چوب ساخته شدهاند (رجوع کنید به نیکخواه، ص28ـ29). از جمله مناطق تفریحی شهر، گلوبر دکان ریز، پیر بیراهه و پیر سر کمر در پیرامون شهر است(همان، ص). آبادی جم در 1353ش، مرکز شهرستان، و در 1375 ش(بهموجب تصویبنامه شماره2881/ تک در 26 خرداد 1375) به شهر بدل شد (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1380 ش، همانجا). جمعیت آن در سرشماری1375 ش(با نام آبادی ولایت)، 996 ، 2 تن بوده است(مرکز آمار ایران، ص6). این شهر اکنون، در میان اهالی، به نام ولایت معروف است.پیشینه. ظاهراً نام شهر جم با نام جمشید بن طهمورث، پادشاه افسانهای ایران باستان، مرتبط است( رجوع کنید به ابنفقیه، ص195ـ196؛ یاقوتحموی، ذیل«جَمّ»). پاول شوارتس (ص 29)، نامشهر را با کوه جِمْ، در شمال شهر قدیمی سیراف* ، مرتبط دانسته است. اطلاع ما از اوضاع شهر و منطقه در پیش از اسلام، بر اساس آثار به جامانده از دوره ساسانیاناست. از مهم ترین آثار به جامانده از این دوره، قلعهای به نام پوزپدری است که با سنگ و گچ و ساروج در جم ساخته شده است (نیکخواه، ص8؛ قس اقتداری، ص433ـ434). در همین دوره، جم در مسیر شهر فیروزآباد ـ بندر طاهری(جادهای که تا سده چهارم از لحاظ تجاری اهمیت فراوان داشته) بوده است(مصطفوی، ص104). در سدههای نخستین اسلامی، جغرافیدانان مسلمان مطالبی درباره آن ذکر کردهاند. در اواخر قرن سوم، ابن فقیه همدانی(همانجا)، با اشاره به پادشاهی فارس بن طهمورث در این منطقه، گفته است که وی نام هر یک از ده فرزند خود را بر شهرهایی نهادهاست، مانند جم، فسا (سپا) و اصطخر. شوارتس، به استناد مطلب ابن فقیه، جم را کهنسال دانستهاست(رجوع کنید به ص9)، در قرن چهارم، اصطخری(ص113) از کوه جمّ، مشرف بر سیراف، نام برده است. به نوشته او (همانجا)، همه میوه و آبشهر سیراف از این کوه تهیه میشدهاست. در همین قرن، ابن حوقل(ص263، 267) جم را یکی از شهرهایایالت فارس و تابع سیراف دانسته و به منبر آنجا اشاره کرده است. در 372، مؤلف حدودالعالممنالمشرقالیالمغرب (ص130ـ131) در ذکر ناحیه پارس و شهرهای آن، به شهرکهای جم، کران و حرمک از حدود سیراف اشاره کرده و از سکنه بسیار آنجا یاد نموده است. در اواخر این قرن نیز مقدسی(ص423) در ذکر اقلیم فارس، از شهر جَم، میان شهرهای دشت بارِین و جُوبَک، نام بردهاست.در قرنهفتم، یاقوت حموی(همانجا)، ظاهراً به نقل از پیشینیان، جم را شهری در فارس ضبط کردهاست. پساز آن، از اوضاع جم اطلاع خاصی در دسترس نیست.در دوره قاجار (1210ـ1344/ 1304 ش)، جم و آبادیهای پیرامون آن تابع حکومت فارس بودند. در این دوره، فرهاد میرزا معتمدالدوله، حاکم فارساز 1293 تا 1295، برای سیاحت از شیراز به پیرامون جم سفر کرد و دستور به آبادانی منطقه جم داد (مصطفوی، ص349). در همین دوره، فسائی (ج2، ص1460) به قریه جم در بلوک گله دار، در هشت فرسخی میان شمال و مغرب آبادی گله دار و چهار فرسخی شمالِ بندر طاهری* ، اشاره و از آبهای جاری و انواع میوههایآنجا به نیکی یاد کردهاست. همچنین از چشمههای بَرْمِ مشهدی در سه فرسخی مغرب جم، هفت چاه در نیمفرسخی جنوب جم، و کوهی به نام جبلعالی در نزدیک آن نام برده است(رجوع کنید به همان، ج2، ص1592، 1599، 1634). در اواخر دوره قاجار، ویلسون کوه جم، با ضبط جام، را دارای آب خوب و میوهعالی وصف کردهاست. او کهدر 1330/ 1911 از سیراف به کوه جم سفر کرده، از کاروان میوه و ویرانههای خانههایی به سبک بناهای اروپایی در پایکوه، احتمالاً محل ییلاق پرتغالیها، یاد کردهاست(ص108 و پانویس1).منابع: ابنحوقل؛ ابنفقیه؛ اصطخری؛ احمد اقتداری، آثار شهرهای باستانی سواحل و جزایر خلیج فارس و دریایعمان، تهران1375 ش؛ ایران. وزارتکشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران، تهران 1355 ش؛ ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبتاحوال، کتابجغرافیا و اسامی دهات کشور ، ج2، تهران1329 ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت برنامه ریزی و خدمات مدیریت. دفتر تقسیمات کشوری، اجرای قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری، تهران1366 ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران1380 ش؛ همان، 1382 ش؛ عباسجعفری، گیتاشناسی ایران، تهران1368ـ1379 ش؛ حدود العالم؛ رزم آرا؛ سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان بوشهر، آمارنامه استان بوشهر 1378، بوشهر 1379 ش؛ پاول شوارتس، جغرافیای تاریخی فارس، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران1372 ش؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامیایران، ج111ـ119: کنگانـ خورموج، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1368 ش؛ حسن بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران1367 ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن1375: شناسنامه آبادیهای کشور، استان بوشهر، شهرستان کنگان، تهران1376 ش؛ محمد تقی مصطفوی، اقلیم پارس، تهران1343 ش؛ مقدسی؛ نقشه جادههای ایران، مقیاس000 ، 000 ، 1:2 ، تهران: سازمان حمل ونقل و پایانههای کشور، 1382 ش؛ عطا نیکخواه، «جغرافیایتاریخیجم»، پایاننامه کارشناسی دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه خلیج فارس، 1379 ش؛ آرنولد تالبوت ویلسون، خلیج فارس، ترجمه محمد سعیدی، تهران1348 ش؛ یاقوت حموی.