جَلولاء (یا جَلولا/ جِلولا)، شهر و مرکز ناحیه‌ای‌اداری‌به‌همین‌نام‌در مشرق‌عراق‌و نام‌جنگی‌در این‌شهر بین‌مسلمانان‌و سپاه‌ساسانیان.شهر و مرکز ناحیه‌اداری. این‌ناحیه‌در قضای(شهرستان) خانقین‌در لِوای(استان) دیاله‌قرار دارد. از شمال‌و مغرب‌به‌قضای‌کرکوک، از شمال‌شرقی‌به‌ناحیه‌اداری‌خانقین، و از جنوب‌به‌ناحیه‌اداری‌سعدیه‌محدود است. اراضی‌آن‌را رودِ دیاله‌آبیاری‌می‌کند (رجوع کنید به جعفری، ج، ص؛ خلیل‌اسماعیل‌محمد، ص‌ـ 9). این‌ناحیه، به‌سبب‌موقع‌جغرافیایی‌مناسب‌و فراوانی‌آب، دارای‌محصولات‌کشاورزی‌گوناگون‌و نیز اهمیت‌اقتصادی‌در منطقه‌است(خلیل‌اسماعیل‌محمد، ص99). در 1337ش/ 1958 ناحیه‌اداری‌جلولاء در قضای‌خانقین‌تشکیل‌شد (همان، ص).شهر جلولاء در حدود 35 کیلومتری‌جنوب‌غربی شهر خانِقین(نزدیک‌مرز ایران) و در حدود 120 کیلومتری‌شمالِ شرقی‌شهر بَعْقوبِه* / بَعْقوبا، مرکزِ لوای‌دیاله، قرار دارد. شهر قِزِل‌رُباط/ سَعْدیه* (رجوع کنید به ادامه‌مقاله) در حدود چهارده‌کیلومتری‌جنوب‌غربی‌آن‌واقع‌است. رود جلولاء، از ریزابه‌های‌دیاله* ، با جهت‌شمالی جنوبی، در آن‌جریان‌دارد. جلولاء با راههای‌اصلی‌به‌شهر سُلیمانیه(مرکز استانی‌به‌همین‌نام) در شمال‌شرقی‌و با شهر کَرکُوک(مرکز استان‌تَأمیم) در شمال‌غربی‌و از طریق‌شهر بعقوبه‌به‌بغداد (به‌فاصله‌ای‌در حدود 170 کیلومتر) در جنوب‌غربی‌مرتبط‌می‌شود. همچنین‌با راه‌اصلی‌به‌طول‌حدود 65 کیلومتر، از طریق‌خانقین‌در شمال‌شرقی‌به‌شهر قصر شیرین‌ایران‌راه‌دارد. جلولاء در مسیر راه‌آهن‌شهرهای‌اِربیل‌ـ کرکوک‌و خانقین‌به‌بعقوبه‌ـ بغداد قراردارد. اهالی‌آن‌عمدتاً اهل‌سنّت‌اند و بیشتر آنان‌به‌کردی‌و عربی‌سخن‌می‌گویند.پیشینه. جلولاء به‌معنای«پوشیده‌شدن» است. پس‌از نبرد جلولاء (بخش2)، چون‌اجساد کشته‌شدگان‌زمین‌را پوشانده‌بود، مسلمانان‌آنجا را به‌این‌نام‌خواندند (رجوع کنید به یعقوبی، البلدان، ص؛ یاقوت‌حموی، ذیل‌مادّه). گلستانه(ص) معنای‌آن‌را «خون‌جلا داده‌شده» ذکر کرده‌است. همچنین‌نام‌جلولاء در منابع‌با ضبطهای‌دیگری‌نیز آمده‌که‌از آن‌جمله‌است: قراخان، قره‌غان، جلوالا، حلولا، و جلوله(ابن‌حوقل، ص، پانویس؛قدامة‌بن‌جعفر، ص، پانویس؛ مطهربن‌طاهر مقدسی، ج، ص، پانویس؛ جمال‌بابان، ج، ص‌ـ 94).از پیشینه‌قبل‌از اسلام‌جلولاء اطلاع‌چندانی‌در دست‌نیست. جمال‌بابان(ج، ص) «موضع‌جلولا» را «کرخ‌جدان» آورده‌است، که‌شاید نام‌دوره‌ساسانی‌آن‌باشد. در دوره‌ساسانی(ح226 ـ ح 652 میلادی) جَلُولا و جَلُلْتا، با پنج‌رستاق، از طسوجهای‌خوره‌شاذقباد بودند (رجوع کنید به ابن‌خرداذبه، ص، 13).در دوره‌اسلامی، پس‌از گشوده‌شدن‌این‌شهر به‌دست‌مسلمانان(رجوع کنید به بخش2)، تا سال200 گزارش‌ویژه‌ای‌در باره‌این‌شهر ثبت‌نشده‌است؛ جز آنکه‌در این‌سال، ابوالسرایا پس‌از قیام‌برضد عباسیان‌در این‌شهر دستگیرشد (رجوع کنید به ابن‌اثیر،ج،ص).معتصم‌عباسی(حک: 218ـ227)، زُطّها (رجوع کنید به جَت* ) را ــکه‌به‌سبب‌قحطی، از هندوستان‌به‌نواحی‌بصره‌و واسط‌آمده‌و موجب‌بروز اغتشاشاتی‌در این‌مناطق‌شده‌بودندــ به‌جلولاء و خانقین‌منتقل‌کرد (مسعودی، ص).ابن‌اثیر در ذکر وقایع‌سال253 (ج، ص)، از «ناحیه‌جلولا» یاد کرده‌است. جغرافی‌نویسان‌سده‌سوم‌جلولاء را طسوجی‌از کوره‌عراق، ابتدای‌بلاد جبل، در هفت‌فرسخی‌از دَسْکَرِه/ دسکره‌المَلِک‌و خانقین‌معرفی‌کرده‌و درآمد آنجا از گندم‌و جو را هزار کُر (واحد وزن‌معادل1200 رطل‌عراقی‌برابر 000 ، 156 درهم، حدود 30 من) و صدهزار درهم‌ضبط‌کرده‌اند (رجوع کنید به ابن‌رسته، ص؛ ابن‌خرداذبه، ص؛ یعقوبی، تاریخ، ج، ص؛ همو، البلدان، همانجا؛ قدامه‌بن‌جعفر، ص). در سده‌چهارم، از جلولاء و خانقین، به‌عنوان‌دو شهرک‌از ناحیه‌عراق‌یاد شده‌است. رود تامِّرا، ریزابه‌دجله، در مجاورت‌جلولاء جریان‌داشت‌و در دو فرسخی‌دسکره‌الملک‌در باجَسْرا * ، نهروان‌نام‌می‌گرفت( حدودالعالم، ص؛ مسعودی، ص). به‌نوشته‌محمدبن‌احمد مقدسی‌در اواخر سده‌چهارم، جلولاء شهری‌در کوره‌بغداد و بدون‌دیوار بود و پیرامونش‌درختان‌بسیار داشت‌و در یک‌مرحله‌ای خانقین‌و دسکره‌واقع‌بود (ص‌ـ115، 121ـ135). در قرن‌پنجم، ملک‌شاه‌سلجوقی(حک: 465ـ485) رباطی‌در آن‌ساخت‌که‌به‌رباط‌جلولاء یا حلینه‌ـ رباط‌معروف‌شد (حمداللّه‌مستوفی، ص) و به‌گفته‌برخی‌محققان، با شهر قِزِل‌رباط‌کنونی‌مطابقت‌دارد (رجوع کنید به لسترنج ، ص؛ کرمانشاهان‌باستان، ص؛ د. اسلام، چاپ‌دوم، ذیل "Diyala"). در قرن‌ششم، جلولاء شهری‌کوچک‌در یازده‌میلی‌دسکره‌و هفده‌میلی‌خانقین‌بود (ادریسی، ج، ص). در قرن‌هفتم، شهرهای‌این‌منطقه‌را لشکریان‌مغول‌ویران‌کردند. آنان‌برای‌خراب‌کردن‌شهرها در 656، از منجنیق‌استفاده‌می‌کردند که‌سنگهای‌آن‌از جلولاء و جبل‌حَمرین‌تأمین‌می‌شد (عَزّاوی، ج، ص). در همین‌سده، یاقوت‌حموی(همانجا) آن‌را طسوجی‌از کوره‌سواد (عراق)، در راه‌خراسان‌آورده‌و به‌نهر بزرگ‌میان‌آن‌و خانقین، که‌به‌سوی‌بعقوبه‌جریان‌داشته، اشاره‌کرده‌است. در سده‌هشتم، حمداللّه‌مستوفی(همانجا) نام«رباط‌جلولا» را آورده‌که‌در پنج‌فرسخی‌خانقین‌قرار داشته‌است. به‌نوشته‌ابن‌خلدون(متوفی808؛ ج، ص)، جلولاء در اقلیم‌چهارم‌بوده‌و شهرهای‌مهم‌حُلوان* و سِیمَرِه* در مشرق‌آن، نزدیک‌کوه‌قرار داشته‌است. حافظ‌ابرو در سده‌نهم(ج، ص) آن‌را طسوجی‌از سواد عراق‌آورده است. در همین‌قرن‌جلولاء شهر کوچکی‌دارای‌نخلستان‌بود و در هفده‌میلی‌خانقین‌قرار داشت(حمیری، ص).تا سده‌چهاردهم، کمتر از آبادی، شهر یا ناحیه‌جلولاء یاد شده‌است؛ برای‌مثال، نیدرمایر ، که‌در جنگ‌جهانی‌اول(1914ـ1918) برای‌مأموریت‌به‌آن‌منطقه‌رفته‌بود، در مسیر شهربان‌ـ قِزِل‌رباط‌ـ خانقین، از شهر یا آبادی‌جلولاء نام‌نبرده‌است. در نیمه‌دوم‌سده‌چهاردهم، باستانی‌پاریزی(ص) در مسیر قصر شیرین‌ـ بغداد، به‌ناحیه‌جلولاء اشاره‌کرده‌و گفته‌که‌پس‌از آن‌آبادی‌قِزِل‌رباط‌است.در اواسط‌سده‌چهاردهم/ بیستم، محله‌های‌تاجران‌متعددی‌در آن‌احداث‌شد که‌بیشتر آن‌در دست‌تجار شهر سعدیه‌بود (خلیل‌اسماعیل‌محمد، ص). در این‌دوره‌جمعیت‌آن‌به‌سرعت‌افزایش‌یافت، به‌طوری‌که‌از 000 ، 84 تن‌در 1326ـ1336ش/ 1947ـ1957، به000 ، 115 تن‌در 1336ـ 1344ش/ 1957ـ1965 رسید. همچنین‌از 1344 تا 1348ش/ 1965ـ1970، 50% جمعیت‌ناحیه‌در شهر جلولاء به‌سر می‌بردند (همان، ص187).امروزه‌شهر جلولاء از نظر اداری‌و نظامی‌از مراکز مهم‌دولتی‌و به‌سبب‌عبور راههای‌مهم‌مواصلاتی‌از اهمیت‌تجاری‌برخوردار است‌و پادگان‌و تأسیسات‌نظامی‌در آن‌مستقر است(جمال‌بابان، ص؛ خلیل‌اسماعیل‌محمد، ص‌ـ99). در آمار 1383ش/ 2004، جمعیت‌آن000 ، 36 تن‌ضبط‌شده‌است( تاجئو ، ذیل "Jalula" ).جلولاء در 11 فروردین1382، در جریان‌حمله‌نیروهای‌امریکا و انگلیس‌به‌عراق، به‌شدت‌ویران‌شد.منابع: ابن‌اثیر؛ ابن‌حوقل؛ ابن‌خرداذبه؛ ابن‌خلدون؛ ابن‌رسته؛ محمدبن‌محمد ادریسی، کتاب‌نزهة المشتاق‌فی‌اختراق‌الا´فاق، قاهره: مکتبة‌الثقافة‌الدینیة، [ بی‌تا. ]؛ محمدابراهیم‌باستانی‌پاریزی، «در کنار فرات»، وحید ، سال، ش(دی1346)؛ عباس‌جعفری، گیتاشناسی‌ایران، تهران1368ـ1379ش؛ جمال‌بابان، اصول‌اسماءالمدن‌و المواقع‌العراقیة، ج، بغداد 1989؛ عبداللّه‌بن‌لطف‌اللّه‌حافظ ابرو، جغرافیای‌حافظ ابرو، ج، چاپ‌صادق‌سجادی، تهران1378ش؛ حدودالعالم؛ حمداللّه‌مستوفی، نزهة‌القلوب؛ محمدبن‌عبداللّه‌حمیری، الروض‌المعطار فی‌خبر الاقطار، چاپ‌احسان‌عباس، بیروت1984؛ خلیل‌اسماعیل‌محمد، قضاء خانقین: دراسة فی‌جغرافیة السکان، بغداد 1397/1977؛ عباس‌عزّاوی، تاریخ‌العراق‌بین‌احتلالین، بغداد 1353ـ1376/ 1935ـ1956، چاپ‌افست‌قم1369ش؛ کرمانشاهان‌باستان: از آغاز تا آخر سده‌سیزدهم‌هجری‌قمری، [ بی‌جا، بی‌تا. ]؛ قدامة‌بن‌جعفر؛ ابوالحسن‌بن‌محمدامین‌گلستانه، مجمل‌التواریخ، چاپ‌مدرس‌رضوی، تهران1356ش؛ مسعودی، تنبیه؛ محمدبن‌احمد مقدسی؛ مطهربن‌طاهر مقدسی، کتاب‌البدء و التاریخ، چاپ‌کلمان‌هوار، پاریس1899ـ1919، چاپ‌افست‌تهران1962؛ نقشه‌راهنمای‌جمهوری‌عراق، مقیاس000 ، 000 ، 2: 1 ، تهران: سحاب، ] بی‌تا. [ ؛ نقشه‌راهنمای‌عراق، مقیاس000 ، 200 ، 1:1، تهران: گیتاشناسی، [ بی‌تا. ]؛ یاقوت‌حموی؛ یعقوبی، البلدان؛ همو، تاریخ؛EI 2 , s.v. "Diyala" (by S.H. Longrigg); Guy Le Strange, The lands of the Eastem Caliphate , Cambridge 1930; Tageo , [Online] [2005]. Available: http://www.tageo. com/index-e-iz-cities-IQ.htm [13 Dec 2005]; The Times atlas of the world , London: Times Books, 1985.
