جلوخان، فضایی‌وسیع‌در جلو پیشطاق‌ورودی‌بعضی‌از بناهای‌بزرگ‌و مهم. جلوخان، مرکّب‌از واژه‌ترکی‌جلو و واژه‌فارسی‌خان(به‌معنای‌کاروانسرا، خانه‌و سرا رجوع کنید به فرهنگ‌بزرگ‌سخن، ذیل«جلوخان»، «خان»؛ نفیسی، ذیل«خان»)، به‌معانی‌پیشگاهِخانه، میدانگاهِ جلو درِ خانه‌و محوطه‌بازِ روبه‌روی‌درِ خانه‌و مسجد و کاروانسرا و زیارتگاه‌به‌کار می‌رود ( فرهنگ‌بزرگ‌سخن؛ نفیسی؛ صدری‌افشار و همکاران، ذیل‌مادّه). در بعضی‌از شهرهای‌ایران، جلوخان‌یا پیشخان‌مترادف‌با پیشطاق‌نیز هست(سلطان‌زاده، 1372ش، ص).این‌اصطلاح‌معماری‌ایرانی‌از دوره‌صفویه(ح906ـ 1135) در منابع‌به‌کار رفته(برای‌نمونه‌رجوع کنید به منشی‌قمی، ج، ص) و در دوره‌قاجار (1210ـ1344) اصطلاحی‌رایج‌بوده‌است. (برای‌نمونه‌رجوع کنید به سپهر، 1368ش‌الف، ص، 211؛ مستوفی، ج، ص).تا دوره‌سلجوقیان(429ـ707) به‌فضا و نمای‌ورودی‌بناهای‌مهم‌چندان‌توجه‌نمی‌شد. از دوره‌سلجوقیان‌ساخت‌پیشطاقها و سردرهای‌زیبا رواج‌یافت‌و فضاهایی‌مانند دالان، هشتی‌و ایوان‌طراحی‌گردید. پس‌از آن‌نیز در دوره‌ایلخانیان(ح654ـ ح750)، ساخت‌پیشطاقها و سردرهای‌بسیار بلند، برای‌تأکید بر فضا و نمای‌ورودی، اهمیت‌یافت. با این‌زمینه، فضای‌ورودی‌در دوره‌تیموریان(807ـ913)، به‌عنوان‌بخشی‌از ساختمان‌بناهای‌مهم، موردتوجه‌معماران‌قرار گرفت، به‌طوری‌که‌در مسجد بی‌بی‌خانم* در سمرقند، فضای‌ورودی‌قسمت‌مهمی‌از بنا در نظر گرفته‌شد (سلطان‌زاده، 1372ش، ص‌ـ26، تصویر 16). ساخت‌جلوخان‌به‌شکل‌رایج‌در ادوار اخیر، به‌شیوه‌ای‌که‌از ویژگیهای‌معماری‌ایرانی‌محسوب‌می‌شود، از دوره‌صفویه‌و قاجار در جلو بسیاری‌از بناهای‌مهم، به‌ویژه‌مساجد، ضروری‌شمرده‌می‌شد. گاه‌نیز ساخت‌جلوخانِ مساجد تدبیری‌بود برای‌رفع‌مشکلی‌در ساختمان، مثلاً در مسجد امامِ (مسجد شاه) اصفهان، که‌ورودی‌مسجد در جهت‌قبله‌قرار نداشت، با ساخت‌یک‌جلوخان‌به‌اضافه‌پیشطاق‌و هشتی، درِ ورودی‌در جهت‌قبله‌ساخته‌شد و فضای‌ورودی مسجد با میدان‌نقش‌جهان‌هماهنگ‌گردید (همان، ص‌ـ29؛ پوپ، ص).فضای‌ورودی‌کاخها اهمیت‌ویژه‌ای‌داشت‌و اغلب‌شکوهمند ساخته‌می‌شد، و اگر کاخی‌فاقد جلوخان‌بود، گاه‌ترجیح‌می‌دادند که‌یک‌جلوخان‌یا میدان‌برای‌آن‌بسازند؛ از این‌رو، در کاخهایی‌مانند شمس‌العماره‌تهران، که‌به‌شیوه‌اروپایی‌ساخته‌شده‌است‌و جلوخان‌ندارد، کمبود این‌عنصر محسوس‌است(سلطان‌زاده، 1372ش، ص).جلوخانِ کاروانسراهای‌بیابانی‌وسیع‌ساخته‌می‌شد (همان، ص). از نمونه‌های‌کاروانسراهای‌شهری، کاروانسرای‌مهیار اصفهان‌از دوره‌صفویه‌است‌که‌جلوخان‌آن‌به‌بازارچه‌متصل‌است(کیانی‌و کلایس، ص).ساخت‌جلوخان‌برای‌خانه‌های‌اعیانی‌دوره‌قاجار متداول‌بود (مستوفی، ج، ص). احداث‌آن در باغهایی‌که‌دارای طراحی‌دقیقی‌بودند نیز مورد توجه‌قرار می‌گرفت، چنان‌که‌این‌شیوه‌در دوره‌قاجار معمول‌بود (سلطان‌زاده، 1372ش، ص؛ نیز رجوع کنید به سپهر، 1368ش‌ب، ص).جلوخان‌بازارها و بازارچه‌ها به‌عنوان‌فضایی‌مرکزی، برای‌ارتباط‌با بناهای‌دیگر مانند مسجد و آب‌انبار و غیره، ساخته‌می‌شد (معتمدی، ص228، 300).نمای‌جلوخانها را معمولاً با تزئینات‌گوناگون، مانند کاشی‌کاری‌و گچبری، می‌آراستند. اگر جلوخان‌در کنار میدان‌قرار می‌گرفت‌و احتمال‌داشت‌از فضای‌میدان‌تأثیر بپذیرد، با احداث‌یک‌سکو یا دست‌انداز، قلمرو جلوخان‌را از فضای‌میدان‌متمایز می‌کردند. این‌شیوه‌در مسجد امام‌اصفهان، با ساخت‌سکو، اعمال‌گردید. همچنین‌ساخت‌حوضی‌با ابعاد متناسب‌در بسیاری‌از جلوخانها، به‌ویژه‌جلوخانهای‌مساجد (از جمله‌مسجد امام‌و مسجد شیخ‌لطف‌اللّه* در اصفهان، مسجد امام‌تهران‌و مسجد جامع‌یزد) رایج‌بوده‌است. در دهه‌های‌اخیر تعدادی‌از این‌حوضها از بین‌رفته‌و تغییراتی‌در فضای‌جلوخانها ایجاد گردیده‌است(سلطان‌زاده، 1372ش، ص، 69).دوره‌شکوفایی‌ساخت‌جلوخان، در عهد قاجاریه‌و در بناهای‌متعددِ این‌دوره، به‌ویژه‌مساجد و مدارس، بوده‌است. در این‌دوره‌مساجد منحصر به‌فردی‌با جلوخانهای‌بزرگ‌و تزئینات‌کاشی‌کاری‌و گچبری‌ساخته‌شد، مانند مسجد و مدرسه‌سپهسالار * (شهید مطهری)، مسجد امام* (سلطانی، شاه) تهران، مسجدالنبی قزوین‌و مدرسه‌امام‌خمینی(شاهزاده) یزد (رجوع کنید به غنچه، ص؛ محمدی، ص؛ ملازاده، 1378ش، ص؛ ملازاده، 1381ش، ص).طراحی‌جلوخان‌در معماری‌هند دوره‌گورکانیان(932ـ 1274) نیز با معماری‌ایرانی‌ارتباط‌نزدیک‌داشت‌و به‌ویژه‌در ساخت‌آرامگاههای‌بزرگ‌از آن‌استفاده‌شد. جلوخانی‌که‌در جلو جبهه‌جنوبی‌تاج‌محل‌ساخته‌شد، تداوم‌شیوه‌ای‌بود که‌پیش‌از آن‌در مقبره‌جهانگیر اعمال‌شده‌بود. این‌اصطلاح‌در معماری‌هند به‌چوکِ جلوخانه(میدانِ جلوخانه) معروف‌است(کخ ، ص8).جلوخان، که‌به‌پیروی‌از ساخت‌ورودیها در معماری‌ایرانی، با عقب‌نشینی‌از معبر عمومی‌ساخته‌می‌شد (مرادی‌و امیرکبیریان،ص)، کارکردهای‌گوناگونی‌داشت.مهم‌ترین‌کارکرد آن‌اهمیت‌بخشیدن‌به‌فضای‌ورودی‌بنا و جنبه‌دیگر آن‌ایجاد فضایی‌واسطه‌ای‌و انتقالی‌بین‌فضای‌بیرونی‌و درونی‌بود؛ از این‌رو، جلوخان‌محلی‌برای‌توقف‌و انتظار، مکانی‌برای‌ارتباط‌فضاهای‌عمومی‌یا نیمه‌عمومی‌یا خصوصی‌و نیمه‌خصوصی، مکانی‌برای‌تغییر مسیر حرکت، بدرقه‌و استقبال‌بود (سلطان‌زاده، 1370ش، ص،176؛ همو، 1372ش، ص). در مساجد، جلوخان‌را می‌توان‌حدفاصل‌فضای‌عادی‌بیرون‌و فضای‌معنوی‌درون‌به‌شمار آورد (فلاح‌فر، ذیل‌مادّه).از کارکردهای‌اجتماعی‌جلوخان، استفاده‌از آن‌برای‌تجمع‌عادی‌یا برگزاری‌برخی‌مراسم‌بود، به‌طوری‌که‌بعضی‌از جشنهای‌ملی‌یا مذهبی‌و عزاداریها، از جمله‌مراسم‌تعزیه، در فضای‌جلوخان‌یا پیشطاق‌ورودی‌بناهای‌مهم‌انجام‌می‌شد و هنگام‌اعیاد و جشنها، پیشطاق‌و جلوخان‌خانه‌ها و بناهای‌بزرگ‌را آذین‌می‌بستند و حتی‌گوسفند قربانی‌را در جلوخان‌ذبح‌می‌کردند (سپهر، 1368ش‌ب، ص؛ همو، 1368ش‌الف ، ص؛ سلطان‌زاده، 1372ش، ص، 176ـ177).جلوخان‌کارکرد اقتصادی‌هم‌داشت؛ دکانهایی‌در اضلاع‌آنها ساخته‌می‌شد و دستفروشها هم‌در آنجا مستقر می‌گردیدند و خرید و فروش‌انواع‌کالا، به‌ویژه‌در جلوخان‌بازارها، صورت‌می‌گرفت(رجوع کنید به کمپفر ، ص؛ فلاح‌فر، همانجا).گاه‌جلوخان‌محل‌نصب‌کتیبه‌ها و وقفنامه‌ها و فرمانها بود؛ جلوخانِ مسجد امام‌تهران‌از نمونه‌های‌آن‌است(رجوع کنید به سلطان‌زاده، 1372ش، ص؛ غنچه، همانجا).منابع: آرتور اپهام‌پوپ، معماری‌ایران ، ترجمه‌غلامحسین‌صدری‌افشار، تهران1382ش؛ عبدالحسین‌سپهر، مرآت‌الوقایع‌مظفری؛ و، یادداشتهای‌ملک‌المورخین، چاپ‌عبدالحسین‌نوائی، تهران1368ش‌الف؛ همو، یادداشتهای‌ملک‌المورخین، در همان، 1368ش‌ب؛ حسین‌سلطان‌زاده، فضاهای‌شهری‌در بافتهای‌تاریخی‌ایران، تهران1370ش؛ همو، فضاهای‌وروردی‌در معماری‌سنّتی‌ایران، تهران1372ش؛ غلامحسین‌صدری‌افشار، نسرین‌حکمی، و نسترن‌حکمی، فرهنگ‌فارسی‌امروز، تهران 1377ش؛ بهناز غنچه، «مسجد امام‌خمینی(تهران)»، در دایرة‌المعارف‌بناهای‌تاریخی‌ایران‌در دوره‌اسلامی، ج: مساجد تاریخی، تهران: سازمان‌تبلیغات‌اسلامی، 1378ش؛ فرهنگ بزرگ سخن، به‌سرپرستی حسن انوری، تهران: سخن، 1381ش؛ سعید فلاح‌فر، فرهنگ واژه‌های معماری سنّتی‌ایران، تهران 1379ش؛ انگلبرت‌کمپفر، سفرنامه‌کمپفر ، ترجمه‌کیکاوس‌جهانداری، تهران1360ش؛ محمدیوسف‌کیانی‌و ولفرام‌کلایس، کاروانسراهای‌ایران، تهران‌ش؛ مریم‌محمدی، «مسجدالنبی(قزوین)»،در دایرة‌المعارف‌بناهای‌تاریخی‌ایران‌در دوره‌اسلامی، ج، همان؛ اصغرمحمد مرادی، آتش‌سا امیرکبیریان، معرفی‌تعدادی‌از ابنیه‌سنّتی‌معماری‌ایران‌و تحلیلی‌بر ویژگیهای‌فضایی‌آنها ، تهران1381ش؛ عبداللّه‌مستوفی، شرح زندگانی من، یا، تاریخ‌اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران 1377ش؛ محسن‌معتمدی، جغرافیای‌تاریخی تهران، تهران1381ش؛ کاظم‌ملازاده، «مدرسه‌امام خمینی/ شاهزاده(یزد)»، در دایرة‌المعارف‌بناهای‌تاریخی‌ایران‌در دوره‌اسلامی، ج: مدارس‌و بناهای‌مذهبی، تهران: سوره‌مهر، 1381ش؛ همو، «مسجد و مدرسه‌عالی‌شهید مطهری/ سپه‌سالار (تهران)»، در دایرة‌المعارف‌بناهای‌تاریخی‌ایران‌در دوره‌اسلامی، ج، همان، 1378ش؛ احمدبن‌حسین‌منشی‌قمی، خلاصة‌التواریخ، چاپ‌احسان‌اشراقی، تهران1359ـ1363ش؛ علی‌اکبر نفیسی، فرهنگ‌نفیسی ، تهران1355ش؛Ebba Koch , Mughal architecture: an outline of its history and development (1526- 1858), Munich 1991.
