جُغَتای (جَغَتای)، بخش و شهری در شهرستان سبزوار در استان خراسان رضوی.1) بخش جغتای. در شمال غربی شهرستان سبزوار، در قسمت غربی ناحیه تاریخی جوین*، واقع است. از شمالشرقی به بخش مرکزی شهرستان اسفراین در استان خراسان شمالی، از شمالغربی به بخشهای جلگه سَنْخو'است ومرکزی شهرستان جاجرم در استان خراسان شمالی، از مغرب به بخش میامی شهرستان شاهرود در استان سمنان، از جنوب به بخش داورزن، و از مشرق به بخش جوین (هر دو بخش در شهرستان سبزوار) محدود میشود و مشتمل است بر چهار دهستان پایینجوین (به مرکزیت فراشیان)، جغتای (به مرکزیت ابوچناری)، میانجوین (به مرکزیت ریواده) و دِسْتُوران (به مرکزیت دستوران)، و شهر جغتای (مرکز بخش جغتای).رشتهکوه جُغَتای، بهطول حدود 110 کیلومتر، در جنوب بخش امتداد دارد و بلندترین قله آن (924 ، 2 متر) با نام گر در 72 کیلومتری شمالغربی سبزوار واقع است (جعفری، ج 1، ص 176؛ نیز رجوع کنید به مکگرگور ، ج 2، ص120، 140).رود جوین (یا کالشور جوین) ــ که با نام سرولایت از شهرستان نیشابور سرچشمه میگیرد با جهت شرقی ـ غربی در بخش جغتای جریان دارد. آب و هوای جغتای، معتدل خشک است. آب مصرفی ساکنان بخش از چاههای عمیق و کاریز و چشمه تأمین میشود. این بخش، از گیا خاکشیر، بارهنگ، دِرْمَنه، ریواس، روناس و رستنیهایی برای چرای دام دارد. گندم، جو، پنبه، زیره، تخمه هندوانه، زردآلو، انگور، هلو و آلوی آن بهطور انبوه تولید و صادر میشود. از درختان، سرو کوهی، تاغ، سنجد، گیلاس، گلابی، سیب و توت در آن به عمل میآید. از زیا آهو، بزکوهی، میش، روباه، خرگوش، گرگ و پلنگ در آن یافت میشود و از پرندگان کبک و تیهو دارد. این بخش دارای دامداری و چراگاههای طبیعی در کوه جغتای، با نامهای گاودان، ششو، سرنقش آب و قره حنا، است. از صنایع دستی، کرباسبافی و فرشبافی با طرحهای سبزواری، بلوچی، کاشی، تختجمشیدی، تنگی، جقهای، گلریز و گلدانی در آنجا رایج است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 31، ص40ـ43،50، 56، 76، 82، 85، 157، 180).راه شاهرود ـ سبزوار از جنوب این بخش میگذرد و راه سبزوار ـ بجنورد در مشرق آن امتداد دارد. راهآهن تهران ـ مشهد در جانب شمالی آن ایستگاه دارد. مسعود کیهان در 1310 ش، آبادی جغتای را مرکز بلوک جوین در ولایت سبزوار ذکر کرده است (ج 2، ص 194ـ 195).بخش جغتای در 1316 ش، طبق قانون تقسیمات کشوری، در شهرستان سبزوار استان نهم (خراسان) تشکیل شد. این بخش در 1329 ش، یکی از بخشهای پنجگانه شهرستان سبزوار، دارای 97 آبادی بزرگ و کوچک، به مرکزیت دهستان کهنه واقع در جنوب کوه جغتای، ذکر شده است. این بخش از شمال به اسفراین، از مشرق به دهستان طبس و حکمآبادِ از شهرستان نیشابور، از جنوب به کوه جغتای ـ میسور ـ اندقان و از مغرب به دهستان جاجرم و بخش عباس از شهرستان شاهرود محدود میشد (رزمآرا، ج 9، ص 98). در خرداد 1339 بخش جغتای جزو شهرستان جدیدالتأسیس اسفراین گردید. در آذر 1339، بخش جغتای از اسفراین جدا و تابع شهرستان سبزوار شد ( دایرة المعارف فارسی ، ج 1، ص 137). طبق نشریه دفتر تقسیمات کشوری 1355 ش، بخش جغتای با دهستانهای تابعه حکمآباد، جغتای، بیرکوه، بالاجوین، میانجوین و پایینجوین در شهرستان سبزوار قرار گرفت (ایران. وزارت کشور، ص 5). در 1366 ش، بخش جغتای همچنان در شهرستان سبزوار ذکر شده و دهستان بالاجوین (به مرکزیت آبادی نقاب) جزو آن شمرده شده است (ایران. وزارت کشور. معاونت برنامهریزی و خدمات مدیریت، ص 21). در 1373 ش، دهستانهای پایینجوین و میانجوین همچنان در بخش جغتای قرار داشته، اما از دهستان بالاجوین ذکری بهمیان نیامده است (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی، 1373 ش، ص10). طبق نشریه دفتر تقسیمات کشوری 1383 ش، بخش جغتای (به مرکزیت شهر جغتای) با دهستانهای پایینجوین (به مرکزیت فراشیان)، جغتای (به مرکزیت ابوچناری)، میانجوین (به مرکزیت ریواده)، و دستوران (به مرکزیت دستوران) تشکیل شد (همو، 1383 ش، ذیل «خراسان رضوی»).در سرشماری 1375 ش، جمعیت بخش 025 ، 38 تن بوده است.2) شهر جغتای ، مرکز بخش جغتای، در ارتفاع حدود 400 ، 1 متری، در دامنه شمالغربی رشتهکوه جغتای، در حدود 85 کیلومتری شمالغربی شهر سبزوار قرار دارد. کوه دروازه در حدود ده کیلومتری جنوب آن واقع است.دمای جغتای در تابستانها گاهی به ْ38 و در زمستانها گاهی به ْ10- میرسد. میانگین بارش سالانه آن حدود سیزده میلیمتر است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 31، ص 41). در سرشماری 1375 ش، جمعیت آن 731 ، 5 تن بوده است.این شهر قلعهای قدیمی دارد که مرکزی اداری بخش بوده است (ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال، ج 3، ص 149). جمعیت شهر در دوره ناصرالدینشاه (1264ـ 1313) حدود سیصد خانوار بود، زردآلو و گوجه و شفتالو و ابریشم خوب در آن به عمل میآمد، در آنجا تسبیح ساخته میشد (اعتمادالسلطنه، ج 4، ص 2296ـ2297). شهر جغتای زیارتگاهی بهنام سیدمحمد دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 31، ص 42).به نوشته اعتمادالسلطنه (متوفی 1313؛ ج 4، ص 2296)، «عوام گویند این قریه را جغتایخانبن چنگیزخان بنا کرده که صحتی ندارد.» در کتابهای پیش از دوره صفویه، مانند آثار حمداللّه مستوفی و حافظ ابرو، نام جغتای دیده نشده است. اسکندربیگ منشی در ذکر اسامی ارباب مناصب سال 1031، یعنی سیوششمین سال سلطنت شاهعباس اول صفوی، جغتای را جزو طوایف برشمرده و از احمد سلطان مُچْکی، از امرای ترکمان این طایفه که حاکم ترشیز (کاشمر کنونی) خراسان بوده، نام برده است (ج 2، ص 1087). ظاهراً نام آبادی از نام همین طایفه جغتای گرفته شده است. احتمالاً قلعه جغتای را نیز او بر پا کرده است. نام قلعه جغتای نخستین بار در کتاب میرخواند (ج 10، ص 378) دیده شده است.منابع: اسکندرمنشی؛ اعتمادالسلطنه؛ ایران. قوانین و احکام، مجموعه قوانین سال 1316، تهران: روزنامه رسمی کشور شاهنشاهی ایران، [ بیتا. ]؛ ایران. وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران، تهران 1355 ش؛ ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبتاحوال، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور، ج 3، تهران 1331 ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت برنامهریزی و خدمات مدیریت. دفتر تقسیمات کشوری، اجرای قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری ، تهران 1366 ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی. دفتر تقسیمات کشوری، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، تهران 1373 ش؛ همو، نشریه اسامی عناصر و واحدهای تقسیماتی ( به همراه مراکز )، تهران 1383 ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران ، تهران 1368ـ 1379 ش؛ دایرة المعارف فارسی ، به سرپرستی غلامحسین مصاحب، تهران 1345ـ1374 ش؛ رزمآرا؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج 31: سبزوار ، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1368 ش؛ مسعود کیهان، جغرافیای مفصّل ایران ، تهران 1310ـ1311 ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی و نفوس و مسکن 1375: شناسنامه آبادیهای کشور، استان خراسان، شهرستان بجنورد ، تهران 1376 ش؛ همو، سرشماری عمومی و نفوس و مسکن 1375: شناسنامه بخشهای کشور، کل کشور ، تهران 1378 ش؛ همو، سرشماری عمومی و نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور ، تهران 1376 ش؛ چارلز متکاف مک گرگور، شرح سفری به ایالت خراسان و شمالغربی افغانستان در 1875 ، ج 2، ترجمه اسداللّه توکلی طبسی، مشهد 1368 ش؛ میرخواند؛ نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، مقیاس 000 ، 500 ، 1:2، تهران: سازمان نقشهبرداری کشور، 1379 ش؛ نقشه راههای ایران ، مقیاس 000 ، 500 ، 1:2، تهران: سازمان نقشهبرداری کشور، 1377 ش.
