جعفریه، کاخ ، از کاخهای دوره هودیان (حک : 431ـ 512) در شهر سَرَقُسطه * در اندلس (ساراگوسا در اسپانیا). این کاخ در حومه شرقی شهر ساراگوسا، در کنار رود ابرو، واقع است (قجّه، ص 184). کاخ جعفریه به فرمان المقتدر باللّه ابوجعفر احمدبن سلیمان‌بن محمدبن هودجذامی (حک : 438ـ 474)، دومین حاکم سلسله هودیان * ، ظاهراً در مجاورت برج بزرگ تروبادور (نام آن در دوره اسلامی: تکریم) ــ باقی مانده از قرن سوم/ نهم ( رجوع کنید به ) فرهنگ هنر ( ، ج 16، ص 189) بنا شد و با توجه به کنیه سازنده‌اش، جعفریه نام گرفت. از تاریخ دقیق ساخت آن اطلاعی در دست نیست و تنها نام مقتدر بر روی یکی از سرستونهای کاخ ثبت شده است (سالم، ص 63).مقتدر در شعری این کاخ را «قصرالسرور» و به سبب نقش و نگارهای طلایی‌رنگ، آن را «مجلس الذهب» نامیده است ( رجوع کنید به مقّری، ج 1، ص 441ـ442؛ سالم، همانجا). این کاخ، در تاریخ هنرهای اسلامی به «دارالسرور» نیز شهرت یافته است (عنان، 1417، عصر 2، ص 283).کاخ جعفریه تا 513/1119 در اختیار مسلمانان بود، در این سال آلفونسوی اول، نخستین پادشاه آراگون (حک : 1104ـ1134 میلادی)، سرقُسطه را تصرف و این کاخ را به دیر بدل کرد (قجّه، ص183). پس از آن نیز دیگر پادشاهان آراگون، این کاخ را به شکل دژ مستحکمی تجهیز و چند قرن از آن برای اقامت و انجام‌دادن مراسم گوناگون، از جمله در 891/1492 برای برگزاری دادگاه تفتیش عقاید و زندانی کردن محکومان، استفاده کردند ( رجوع کنید به همانجا؛ سالم، ص64؛ عنان، 1381، ص 108). در 898/1492، فرناندوی دوم و ایزابل اول تالار زیبایی، به نام العرش، به آن افزودند (سالم، همانجا). همچنین در اواخر قرن دهم/ شانزدهم، فیلیپ دوم، پادشاه‌اسپانیا، با کشیدن دیواری با برجهای پنج‌ضلعی (در گوشه‌های آن) به دور بنا و حفر خندقی بزرگ در اطراف دیوار و نصب پلهای متحرک بر روی خندق، این کاخ را به ارگ نظامی تبدیل کرد ( الجعفریه ). در اواخر قرن سیزدهم/نوزدهم، ایزابل دوم، ملکه اسپانیا بخشهایی از کاخ را ــ که تزئینات زیبا و ارزنده‌ای از دوره اسلامی داشت از بین برد و جعفریه را پادگان نظامی کرد. در قرن چهاردهم/ بیستم نیز تا مدتها از این مکان به‌صورت پادگان نظامی و انبار نگهداری اسلحه استفاده می‌شد (عنان،1381، همانجا؛ قجّه،ص183ـ184). در 1310ش/1931 جعفریه در شمارِ آثار ملی اسپانیا به ثبت رسید (الجعفریه ). تا 1326 ش/ 1947 این بنا مخروبه بود تا اینکه فرانسیسکو اینییگس آلمچ سی سال بر روی آن تحقیق کرد. در نتیجه این مطالعات و وجود نقشه‌ای که در 1170/ 1757 از کاخ جعفریه ترسیم شده بود، نقشه دقیق کاخ مشخص گردید. از 1366 ش/ 1987 کاخ جعفریه مرمت و بازسازی گردید و در حال حاضر محل برگزاری شورای محلی آراگون است ( الجعفریه ).این کاخ، که از آجر و سنگ ساخته شده (کینگ، ص 214)، تقریباً به شکل مربعی با اندازه تقریبی هر ضلع هشتاد متر است. اطراف این بنا حصار و در اطراف حصار خندق وجود دارد. در گذشته شانزده برج مدور (باستیون ) در دیوارهای کاخ وجود داشته که امروزه فقط شش برج در دیوار جانب شرقی دیده می‌شود. علاوه بر آنها در دیوار شمالی کاخ، برج مربع‌شکل تروبادور قرار دارد ( الجعفریه ؛ ) «الجعفریه قصری از ساراگوسا» (، 2005؛ سالم، ص 65).درِ ورودی اصلی کاخ، که دارای طاق نعل اسبی است، در دیوار شرقی بین دو باستیون قرار دارد (پترسن ، ذیل "Zaragoza" ؛ کینگ، همانجا).محوطه داخلی کاخ شامل چند حیاط و بناهایی در اطراف آنهاست که بیشتر بناها متعلق به دوره اسلامی است و به شیوه مُدَجُنی ( رجوع کنید به مُدَجنون * ) ساخته شده‌اند. بخش اصلی کاخ در یک محور شمالی ـ جنوبی قابل شناسایی است. این بناها شامل یک صحن مرکزی مستطیل شکل و بناهایی در شمال و جنوب آن است. صحن،که حوضهایی زینت‌بخش آن‌است، از چهار طرف با رواقهایی با طاقنماهای دالبری احاطه شده است. در ضلع شمالی صحن تالار شمالی یا همان مجلس‌الذهب یا تختگاه قرار دارد که امروزه تزئینات کمی از آن باقی مانده است ( ) «الجعفریه قصری از ساراگوسا» (، 2005؛ پترسن؛ کینگ، همانجاها). تزئینات موجود شامل پوشش کف با قطعات کوچک کاشی و تخته‌های طلایی منقوش است که سقف را پوشش می‌دهند ( الجعفریه ). طبقه دوم این تالار در قرن دهم/ شانزدهم به آن اضافه گردید (کینگ، همانجا). در جانب غربی این تالار، تالار دیگری هست که، به سبب داشتن ستونهای مرمرین، به تالار مرمر شهرت دارد (سالم، همانجا). بخش سوم، تالارِ جنوبی صحن است که شش ردیف طاقگان با تزئینات ظریف در جلو آن قرار دارد ( ) «الجعفریه قصری از ساراگوسا» (، 2005).کاخ جعفریه همچنین دارای مسجد کوچکی است که در شمال‌شرقی در کنار تالار تختگاه قرار دارد. نقشه این مسجد، که از بیرون مستطیل به نظر می‌آید، در داخل هشت‌ضلعی است که در طی تغییراتی به این شکل در آمده است. محراب با دو ستون جانبی تقویت می‌شود، طاق آن نعل اسبی است و در جنوب‌شرقی واقع شده است. فضای محراب عمیق و شبیه به محراب مسجد قرطبه * است ( ) فرهنگ هنر (، ج 16، ص189؛ سالم، ص 66). فضای داخلی مسجد با گچبریهای فراوان و ظریف و کتیبه‌های قرآنی تزئین شده است. این مسجد پس از دوره اسلامی، نمازخانه سنت مارتین نام گرفت. در جنوبِ مسجد، یک حیاط با واحدهای مسکونی در اطراف آن بنا شده است ( الجعفریه ؛ کینگ، همانجا؛ پاپادوپولو، ص 506).از دیگر بخشهای مهمی که به‌تدریج در دوره مسیحیان به کاخ جعفریه اضافه گردید، حصار خارجی با خندق اطراف آن در دوره فیلیپ‌دوم (حک : 963ـ ح 1007/1556ـ 1598)، واحدهای مسکونی در دوره کارلوس سوم (حک : ح 1172ـ 1202/ 1759ـ 1788) و برجهایی در دوره ایزابل دوم است ( الجعفریه ).تزئینات این کاخ، به ویژه بخشهایی از دیوارها و سطوح طاقنماها که با نقوش تزئینی درهم بافته از اشکال گیاهی گچبری شده، از بهترین نمونه‌های کاربرد نقوش گیاهی پیچیده در هنر اسلامی است ( ) فرهنگ هنر (، ج 16، ص 133؛ پترسن، همانجا؛ کینگ، ص 212).کاخ جعفریه تنها مقر حکومتی اسلامی از قرن پنجم در اندلس است و مانند بناهای این قرن متأثر از معماری اموی با ویژگیهایی چون وجود یک تالار مرکزی در بنا با اتاقهایی در اطراف آن، حیاط مرکزی با رواقهایی در اضلاع آن، متصل به همان تالار، و سه بخشی بودن (حیاط، واحدهای مسکونی و بخش سلطنتی) است ( ) فرهنگ هنر (، ج16، ص187ـ 188). همچنین این کاخ، به‌سبب کاربرد باستیون در دیوارهای اطرافش، به کاخهای مُشَتّی از دوره اموی در سوریه و اُخَیضِر از دوره عباسی در عراق شباهت دارد (سالم،ص65). کاخ جعفریه با اینکه پیش از شکل‌گیری سبک مدجنی که از قرن هفتم به بعد در اندلس شکل گرفت، ساخته شده، به سبب وجود بعضی ویژگیهای این سبک، از جمله کاربرد عناصر تزئینی در آن، به سبک مدجنی منسوب است (پترسن، همانجا؛ برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به هنر اسلامی ، ص 214ـ219).اکنون بعضی از آثار باقیمانده از کاخ جعفریه در موزه‌های مادرید، ساراگوسا و خود این کاخ نگهداری می‌شود (لامبر، ص 138).منابع: سیدعبدالعزیز سالم، المساجد و القصور فی‌الاندلس، اسکندریه 1986؛ محمد عبداللّه عنان، الا´ثار الاندلسیة الباقیة فی اسبانیا و البرتقال، قاهره 1381/1961؛ همو، دوله الاسلام فی الاندلس ، قاهره 1417/1997؛ محمدحسن قجّه، محطّات اندلسیة: دراسات‌فی‌التاریخ و الادب و الفن الاندلسی ، جدّه 1405/1985؛ ایلی لامبر، تطور العمارة الاسلامیة فی اسبانیا و البرتغال و شمال افریقیا، عرّبه عطاللّه جلیان، بیروت 1985؛ احمدبن محمد مقّری، نفح الطیب، چاپ احسان عباس، بیروت 1388/1968؛ هنر اسلامی ، زیرنظر هانری مارتن، در سبک شناسی هنر معماری در سرزمین‌های اسلامی ، ترجمه پرویز ورجاوند، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1382 ش؛Aljaferia , Saragossa: Cortes de Aragon, Palacio de la Aljafaria ] n.d[. )pamphlet); "Aljaferia of Saragossa palace", in Islamic architecture, 2005.] Online .[ Available:http://www. islamicarchitecture. org/ architecture/ palaces/ aljaferia- saragossa-palace.html [4 oct. 2005[ ; The Dictionary of art , ed. Jane Turner , NewYork: Grove, 1998, s.vv. "Islamic art. I: Introduction. 8 .Subject-matter"(by Robert Hillenbrand), "ibid. II: Architecture. 5. ) IV ) Western Islamic lands" (by Christian Ewert); Geoffrey King, "Spain", in Architecture of the Islamic world , ed. George Michell, London: Thames and Hudson, 1984; Alexandre Papadopoulo, Islam and Muslim art , translated from the French by Robert Erich Wolf, London 1980; Andrew Petersen, Dictionary of Islamic architecture , London 1996.
