جزولی، ابوموسی عیسی‌بن عبدالعزیزبن یلَلْبَخْت ، نحوی و لغت‌شناس مغربی قرن هفتم. جزولی به جزوله * (به فتح یا ضمّ ج) قبیله‌ای از قبایل بربر منتسب است (قفطی، ج 2، ص 378؛ ابن‌خلّکان، ج 3، ص 490). از تاریخ تولد و زادگاه وی اطلاعی در دست نیست. فقه و اصول مذهب مالکی را نزد ابومنصور ظافر مالکی اصولی (متوفی 597) آموخت و نحو را از عبداللّه‌بن بَرّی (متوفی 582) و صحیح بخاری را از ابومحمدبن عبیداللّه (قرن ششم) فراگرفت (قفطی، همانجا؛ ابن‌اَبّار، ج 3، ص 690).مدتی از عمر خود را در سفر به مشرق گذراند. پس از ادای فریضه حج، برای کسب علم به مصر رفت. در آنجا در نهایت فقر زندگی کرد و برای به دست آوردن مایحتاج خود، زحمت فراوانی متحمل شد. سپس به مغرب بازگشت و در اَلْمَرِیة، کتاب اصول ابن‌سرّاج (متوفی 316) را که دستنوشته خودش بود و آن را نزد استادش، ابن‌برّی، خوانده بود، برای امرار معاش گرو گذاشت. رهن کننده کتاب، وضع او را برای ابوالعباس مغربی، یکی از زاهدان مغربی، فاش کرد و او نیز مطلب را برای سلطان مغرب بازگو نمود. سلطان مغرب نیز به جزولی عنایت کرد. جزولی به بِجایه * رفت و مدتی در آنجا اقامت کرد (قفطی؛ ابن‌ابّار، همانجاها؛ ابن‌خلّکان، ج 3، ص 489؛ دلجی، ص 91ـ92؛ بروکلمان، ) ذیل (، ج 1، ص 541، ترجمه عربی، ج 5، ص 349).جزولی مدتی در شهر مراکش به تدریس نحو پرداخت و مدتی مسئولیت خطابه و تعلیم قرآن و دیگر متون اسلامی را در مسجدجامع مراکش به عهده داشت. در المریه نیز منصب قرائت (قرائت ابوعمرو بصری) و تدریس آن را پذیرفت و در بجایه نحو تدریس می‌کرد (قفطی؛ ابن‌ابّار، همانجاها؛ ابن‌خلّکان، ج 3، ص 489ـ490؛ سیوطی، ج 2، ص 236؛ بروکلمان، همانجا).جزولی بین سالهای 603 تا 616 در هسکوره درگذشت (قفطی، ج 2، ص 379ـ380؛ ابن‌ابّار، همانجا؛ ابن‌خلّکان، ج 3، ص 489؛ ابن‌قُنفُذ، ص 307). برخی از شاگردان جزولی عبارت بوده‌اند از: ابوالقاسم نحوی ورقی اندلسی، ابوعلی عمربن محمد شَلَوْبِینی * (متوفی 645)، ابن‌مُعْطی * (متوفی 628) و ابوعبداللّه‌بن محمدبن قاسم‌بن مَنداس. آخرین شاگرد وی ابوعمربن حَوْط‌اللّه بود که از جزولی اجازه گرفت (قفطی، ج 2، ص 379؛ دلجی، ص 92؛ سیوطی، همانجا؛ ضیف، ص 301؛ د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل مادّه).از تألیفات او، مقدمه‌ای بر الجُمل زجّاجی (متوفی 337) است به نام قانون ، که مکتوبات جزولی در مجلس درس ابن‌برّی و بحثهای بین استاد و شاگردان و مسائل دیگر در آن مطرح شده است، اما جزولی آن را جزو تألیفات خود نیاورده است. این مقدمه شامل مباحثی پیچیده در علم نحو است که در نهایت ایجاز بیان شده است (قفطی، ج 2، ص 378؛ ابن‌ابّار، همانجا؛ ابن‌خلّکان، ج 3، ص 488ـ489؛ غَبرینی، ص 68، 77).قانون بسیار مورد توجه قرار گرفت و عده‌ای به شرح آن پرداختند ( رجوع کنید به قفطی، ج 2، ص 379؛ بروکلمان، همانجا؛ ترجمه عربی، ج 5، ص 350). با وجود نگارش شروح فراوان بر این کتاب و مثالهایی که برای قوانین آن آورده‌اند، علمای نحو این کتاب را دارای رموز و اشاراتی دانسته‌اند که حقیقت آنها درک نشده است (ابن‌خلّکان، ج 3، ص 489؛ ابن‌وردی، ج 2، ص 189ـ190). عده‌ای به علت سنگینی مباحث کتاب، آن را جدلیات منطقی در علم نحو دانسته و عده‌ای نیز آن را کتابی عقلی و منطقی به شمار آورده‌اند ( رجوع کنید به ابن‌خلّکان؛ سیوطی، همانجاها؛ بروکلمان، ) ذیل (، همانجا، ترجمه عربی، ج 5، ص 349). جزولی خود نیز در یک مجلد بزرگ شرحی بر این مقدمه نوشته است (ابن‌خلّکان، ج 3، ص 490؛ ابن‌وردی، ج 2، ص 190؛ اسماعیل بغدادی، ج 1، ستون 808).عبدالقادر بغدادی (ج 1، ص 339، ج 6، ص 76 و جاهای دیگر) از آرای جزولی در مباحث مختلف استفاده کرده است. شوقی ضیف (همانجا) نیز به بعضی مباحث نحوی مشترک بین جزولی و دیگر علمای نحو اشاره نموده است.از دیگر تألیفات اوست: الجزولیة (رساله‌ای در علم نحو)، امالی فی النحو ، مُخْتَصَرُالْفَسْر (شرح ) ابن جنی لدیوان متنبی، شرح اصول ابن‌السراج و شرح قصیده بانَتْ سُعاد (ابن‌خلّکان، ج 3، ص 489؛ ابن قنفذ، ص 307ـ 308؛ دلجی؛ سیوطی؛ اسماعیل بغدادی، همانجاها؛ بروکلمان، ) ذیل (، ج 1، ص 542، ترجمه عربی، ج 5، ص 350؛ زرکلی، ج 5، ص 104).منابع: ابن‌ابّار، التکملة لکتاب الصلة، چاپ کودرا، [ مادرید 1889 ]؛ ابن‌خلّکان؛ ابن‌قنفذ، الوفیات ، چاپ عادل نویهض، بیروت 1400/1980؛ ابن‌وردی، تاریخ ابن‌الوردی، نجف 1389/1969؛ کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج 5، نقله الی‌العربیة رمضان عبدالتواب، قاهره 1975؛ اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین ، ج 1، در حاجی‌خلیفه، ج 5؛ عبدالقادربن عمر بغدادی ، خزانة الادب و لب لباب لسان‌العرب ، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره 1967ـ1980؛ احمدبن علی دلجی، الفلاکة و المفلوکون، [ قاهره ] 1322؛ خیرالدین زرکلی، الاعلام ، بیروت 1999؛ عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره 1384؛ شوقی ضیف، المدارس النحویة، قاهره [ ? 1968 ]؛ احمدبن احمد غبرینی، عنوان الدرایة فیمن عرف من‌العلماء فی المائة السابعة ببجایة، چاپ عادل نویهض، بیروت 1979؛ علی‌بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج 2، قاهره 1371/ 1952؛Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1947; EI 2 , s.v. " A l -Djazuli, Abu Musa " (by M.Ben Cheneb).
