جَزوله ، نام عربی قبیله بربر قدیمی کوچکی در جنوب‌غربی مراکش که بی‌تردید با گروه صَنهاجه * خویشاوندی دارد. آنان همراه با قبیله خویشاوند خود، لمطه *، در دامنه‌های جنوبی کوههای ماوراء اطلس بادیه‌نشین بودند، اما در زمانهای بسیار دور، عده‌ای از ایشان در بخش غربی کوهستان مذکور (جبل هنکیسه ) ساکن شدند. سکونتگاه اصلی ایشان تاغجیزت نام داشت که اینک به تاغجیجت معروف است و در هشتاد کیلومتری جنوب‌شرقی تیزنیت * قرار دارد. عبداللّه‌بن یاسین *، بنیانگذار نهضت سیاسی ـ مذهبی مرابطون * ، از قبیله جزوله برخاست. این قبیله سهم مهمی در نهضت مذکور داشت و برخی از مرابطون در دشتهای مراکش سکونت داشتند.در پی بروز نخستین شکستهای مرابطون در سُوس، افراد قبیله جزوله با موحدون * هم‌پیمان شدند (533/1138) و نیروهای مبارز خود را در اختیار آنان قرار دادند، اما وفاداری این نیروها برای رویارویی با خویشاوندان مرابطون ایشان در تِلِمْسان، آنچنان مورد تردید بود که موحدون، آنان را با توسل به حیله، قتل‌عام کردند (539/ 1144). ازاین‌رو، افراد جزوله از کسانی که برضد موحدون طغیان کرده و به سختی مجازات شده بودند، حمایت کردند.سپس به مدت حدوداً یک قرن، جزوله مطیع [ قبیله ] بَنویدّارِ سوس بود. بعدها چون بنویدّار، بادیه‌نشینان متعلق به گروه مَعْقِل را متحدِ خود معرفی کرده بودند، جزوله نیز مآلاً با یکی از قبایل ایشان به نام ذوحَسّان متحد شد. لِئوی آفریقایی در آغاز قرن دهم/ شانزدهم، مردم جزوله را روستانشینانی فقیر و ستیزه‌جو وصف کرده است (ج 1، ص 144). از میان هم‌اینان بود که نخستین امیران سعدیان، شمخال‌چیانِ [ جنگجویانی که نوعی سلاح گرم کوچک‌تر از توپ را شلیک می‌کردند ] خود را اجیر کردند.در دوران انحطاط خاندان سعدیان، سادات جعفری (؟)، از قبیله سَمْلاله، حدود نیم قرن (تا 1080/1670)، از پایتخت خود، ایلیغ، بر سرزمین جزوله حکم راندند و قلمرو آنان تا سوس و به‌طور موقت تا دَرعه و سِجِلْماسه گسترش یافت (دوران ابوحسّون، ملقب به ابودومیعه).در آغاز قرن سیزدهم/ نوزدهم، امارت جدید، کماکان به مرکزیت ایلیغ، پدید آمد که مؤسس آن، سیدی از سملاله بود و تصور می‌شود تا اواخر قرن نوزدهم پا بر جا بوده است. این امارت با عنوان «مملکت سیدهاشم یا هیشم» در میان سیاحان و نقشه‌نگاران اروپایی، شهرتی کاذب یافته است و مورخان عرب مراکشی از آن ذکری نکرده‌اند.امروزه نام جزوله کاربرد ندارد مگر در مورد یکی از دو طایفه سیاسی ـ قومی (لَفّ) که قبایل ناحیه ماوراء اطلس میان این دو تقسیم شده‌اند. جزوله‌های پیشین، اینک اتحادیه قبایل والتیته ها (به زبان بربری ایدا اولتیت ) را تشکیل داده‌اند. مرکز این ناحیه تازروالت * نام دارد.علاوه بر عبداللّه‌بن یاسین، روحانی بزرگ احمدبن موسی اسملالی (متوفی 971/1563) مشهور به سید حَمادو موسی، و محمدبن احمد الحُوذیگی (متوفی 1197/1782) مؤلف مجموعه شرح احوال اولیای محلی، نیز از جزوله برخاسته‌اند.املای عربی جَزوله (گاه جُزوله) با اسامی جمع بربری اَوگوزولن (منسوخ) و ایگ زولن همخوانی دارد. برخی کوشیده‌اند [ نام ] آنها (جزوله) را بر اصطلاح قدیمی گتولی تطبیق دهند.منابع: [ لئوی آفریقایی، وصف افریقیا ، ترجمه عن الفرنسیة محمد حجی و محمد اخضر، بیروت 1983]؛Ch. de Foucauld, Reconnaissance au Maroc , 318; L. Justinard, "Notes sur l'histoire du Sous", Archives marocaines , XXIX (1933), and passim; also in Hesperis , V (1925), 265 and VI (1926), 351; Marmol, L'Afrique , tr. d,Ablancourt, vol.2, 42, 75; EI 2 , s.v. " A l-Sus A l-Aksa " (by E. Levi-Proven cal-[Cl.Lefebure]), bibl.
