جزایری سید نعمت الله

معرف

فقیه‌، محدّث‌ و ادیب‌ امامی‌ قرن‌ یازدهم‌ و دوازدهم‌

متن

جزایری ، سید نعمت اللّه ، فقیه ، محدّث و ادیب امامی قرن یازدهم و دوازدهم . وی سرسلسله خاندان مشهور علمی و دینی سادات جزایری بود که سه قرن در منطقه خوزستان ، به ویژه شوشتر، خدمات ارزنده ای کردند ( رجوع کنید به اعتمادالسلطنه ، ج ۱، ص ۷۰۳ـ ۷۰۵؛ محمد جزایری ، ۱۳۹۷، ج ۱، ص ۲۲). نسب آنها به عبداللّه بن موسی بن جعفر، فرزند امام کاظم علیه السلام ، می رسد ( رجوع کنید به عبداللّه جزایری ، کتاب تذکره شوشتر ، ص ۷۵؛ اعرجی ، ص ۴۹۸ـ ۴۹۹).بزرگ ترین فرزندِ پسرِ سید نعمت اللّه ، سید نورالدین بود که نسب عموم سادات جزایری به وی می رسد، از این رو آنان به سادات نوریه نیز مشهورند ( رجوع کنید به محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۳۵۵). برخی از فرزندان و اعقاب وی در شوشتر ماندند و برخی در هند، نجف و اماکن دیگر ساکن شدند. عبداللطیف شوشتری در تحفة العالم (ص ۹۶ـ۱۶۲) و سیدمحمد جزایری در کتاب شجره مبارکه شرح حال مفصّلی از این خاندان آورده اند.سید نعمت اللّه ، به نوشته خودش (۱۴۰۴، ج ۴، ص ۳۰۲)، در ۱۰۵۰ در روستای صَباغیه از جزایر بصره ، محلی میان دجله و فرات ، به دنیا آمد (همو، ۱۴۰۸، ج ۱، مقدمه موسوی جزائری ، ص ۱۵). در پنج سالگی به مکتب رفت و قرآن را ختم کرد و قصاید و اشعار بسیاری فراگرفت (همو، ۱۴۰۴، ج ۴، ص ۳۰۳). سپس به آموختن صرف و نحو همت گماشت و برای ادامه تحصیل به حُوَیزه رفت (همان ، ج ۴، ص ۳۰۴). وی (۱۴۰۴، ج ۴، ص ۳۰۴ـ ۳۰۶) روزهای سخت این دوره از زندگی تحصیلی خود را با نثری زیبا و خواندنی وصف کرده است . سپس به همراه برادرش سیدنجم الدین ، و عموزاده اش سید عزیزاللّه ، به شیراز که از مراکز علمی آن روزگار بود، عزیمت کرد و در مدرسه منصوریه اقامت گزید ( رجوع کنید به همان ، ج ۴، ص ۳۰۷؛ محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۲۸). سید نعمت اللّه نه سال در شیراز اقامت کرد و در این مدت به تکمیل دانش خود در ادبیات ، علوم عقلی و نقلی پرداخت . در آنجا معیشت چنان بر او تنگ آمد که ناگزیر، به درخواست خانواده اش ، به زادگاهش باز گشت ( رجوع کنید به نعمت اللّه جزایری ، ۱۴۰۴، ج ۴، ص ۳۰۹ـ ۳۱۲).اشتیاق به تحصیل موجب سفر مجدد او به شیراز شد، اما پس از یک ماه ، به علت فوت پدرش و آتش گرفتن مدرسه منصوریه ، به اصفهان رفت و چهار سال نزد علامه محمدباقر مجلسی (متوفی ۱۱۱۰) به تحصیل حدیث و علوم شرعی پرداخت ( رجوع کنید به همان ، ج ۴، ص ۳۱۲). میرزا تقی دولت آبادی در مجاورت حمام شیخ بهایی مدرسه ای بنا کرد و وظیفه تدریس در آن را برعهده سیدنعمت اللّه گذاشت . سیدنعمت اللّه جزایری هشت سال در این مدرسه به تدریس علوم دینی ، تألیف و همکاری با مجلسی در تألیف و تدوین بحارالانوار مشغول شد (عبداللّه جزایری ، ۱۴۰۹، ص ۷۳؛ شوشتری ، ص ۱۰۰). پس از آن ، به ضعف بینایی مبتلا گردید و برای شفا و زیارت ، از طریق کرمانشاه عازم عتبات عالیات شد ( رجوع کنید به نعمت اللّه جزایری ، ۱۴۰۴، ج ۴، ص ۳۱۳). در آنجا با چند تن از عالمان و فقیهان ملاقات کرد، سپس به زادگاهش ، جزایر، بازگشت و سه ماه در آنجا اقامت کرد. سید نعمت اللّه در همین زمان نوشتن اثر عظیم خود، شرح تهذیب الاحکام ( مقصود الانام فی شرح تهذیب الاحکام )، را آغاز کرد ( رجوع کنید به همان ، ج ۴، ص ۳۱۶ـ ۳۱۸).در ۱۰۷۹، حسین پاشا، حاکم بصره ، بر سلطان محمد عثمانلو، وزیر بغداد، شورش کرد. سلطان محمد لشکری را برای جنگ با وی روانه بصره ساخت . حاکم بصره به جزایر رفت و در آنجا به دفاع از خود پرداخت ، اما پس از چهار ماه مقاومت و محاصره جزایر، سرانجام لشکریان بغداد او را شکست دادند و او به سوی هندوستان گریخت . مردم جزایر، که از یاران پاشا بودند، از بیم جان به حویزه و شهرهای مجاور گریختند؛ سید نعمت اللّه نیز یکی از آنان بود. سیدعلی بن مولی خلف موسوی فلاحی (متوفی ۱۰۸۸)، از سادات مشعشعیان * ، مقدم وی را بسیار گرامی داشت ( رجوع کنید به همان ، ج ۴، ص ۳۱۸ـ۳۱۹؛ شوشتری ، ص ۱۰۰ـ۱۰۱). سیدعلی آثار علمی فراوانی داشته ، تا آنجا که افندی (ج ۴، ص ۸۰) مدعی است بسیاری از مطالب علمی کتابهای سید نعمت اللّه از آثار سیدعلی گرفته شده است . سیدعلی به سید نعمت اللّه ارادتی تام داشت و تا زمان مرگش ارتباط با او را حفظ کرد (رجوع کنید به نعمت اللّه جزایری ، مسکّن الشجون ، ص [ ۳۷ ] ). جزایری ، پس از چند ماه اقامت در حویزه ، عازم اصفهان شد اما در میانه راه به شوشتر رفت و به درخواست اهالی ، در آنجا اقامت کرد. حاکم وقت شوشتر، فتحعلی خان ، که از گماشتگان دولت صفوی (حک : ح ۹۰۶ـ ۱۱۳۵) بود، در تکریم سید نعمت اللّه نهایت تلاش را به کار بست و در کنار مسجدجامع برای وی خانه ای تدارک دید و تمام مناصب شرعی شوشتر و بلاد مجاور، از جمله تدریس علوم دینی ، تولیت مسجدجامع و امامت جمعه و امر به معروف و نهی از منکر، را به او واگذار کرد (عبداللّه جزایری ، کتاب تذکره شوشتر ، ص ۷۳ـ۷۴؛ شوشتری ، ص ۱۰۱).سید نعمت اللّه با عالمان و نیز حاکمان مناسبات خوبی داشت تا آنجا که وی را، به سبب کثرت مجالست با سلاطین ، نکوهش کرده اند ( رجوع کنید به بَحْرانی ، لؤلؤة البحرین ، ص ۱۱۱). سید نعمت اللّه در شوشتر به نشر علوم و معارف دینی پرداخت و مجلس درس پر رونقی برپا کرد ( رجوع کنید به عبداللّه جزایری ، کتاب تذکره شوشتر ، ص ۱۵۷). وی در ۱۱۱۱ برای زیارت به مشهد رفت و در راه بازگشت به شوشتر، در خرّم آباد بیمار شد و در پل دختر درگذشت و در همانجا به خاک سپرده شد. آرامگاه او در آنجا معروف است . وفات وی را در ۲۳ شوال ۱۱۱۲ ذکر کرده اند ( رجوع کنید به همان ، ص ۷۶؛ شوشتری ، ص ۱۰۵؛ خوانساری ، ج ۸، ص ۱۵۹).جزایری در جزایر بصره ، حویزه ، شیراز و اصفهان نزد عالمان بسیاری به تحصیل علوم دینی پرداخت ( رجوع کنید به خوانساری ، ج ۸، ص ۱۵۰)، از جمله در جزایر نزد این اشخاص علوم دینی را فراگرفت : یوسف بن محمد بناء جزایری (متوفی پیش از ۱۰۷۰)، عالم و قاضی (عبداللّه جزایری ، ۱۴۰۹، ص ۷۱؛ نیز رجوع کنید به محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۲۳۲)؛ محمدبن سلمان / سلیمان جزایری (متوفی بعد از ۱۰۷۰)، فقیه و ادیب (عبداللّه جزایری ، ۱۴۰۹، همانجا؛ نیز رجوع کنید به محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۲۱۱ـ۲۱۲)؛ و حسین بن سَبتی حویزی ، مدرّس و ادیب (نعمت اللّه جزایری ، ۱۴۰۴، ج ۴، ص ۳۰۵؛ عبداللّه جزایری ، ۱۴۰۹، همانجا).استادان و مشایخ سیدنعمت اللّه در شیراز، به گفته خودش ، بیست تن بودند ( رجوع کنید به محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۱۳۹) که از آن جمله اند: میرزا ابراهیم فرزند صدرالمتألهین شیرازی (متوفی ۱۰۷۰؛ نعمت اللّه جزایری ، ۱۴۱۴، جزء ۱، ص ۲۸۵؛ عبداللّه جزایری ، ۱۴۰۹، ص ۷۲)؛ و جعفر بن کمال الدین بحرانی (متوفی ۱۰۹۱؛ عبداللّه جزایری ، ۱۴۰۹، ص ۸۰ ۸۱؛ محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۱۷۱)؛ صالح بن عبدالکریم کَرزکّانی بحرانی (متوفی ۱۰۹۸؛ عبداللّه جزایری ، ۱۴۰۹، ص ۷۲)؛ و عبدعلی بن جمعه عروسی حویزی ، مؤلف تفسیر نورالثقلین (متوفی بین سالهای ۱۰۸۹ و ۱۰۹۷؛ نعمت اللّه جزایری ، ۱۴۱۴، جزء ۱، ص ۲۴۸؛ همو، ۱۴۰۴، ج ۴، ص ۳۰۹). سه تن اخیر در زمره مشایخ حدیث وی نیز به شمار می آیند، چنانکه او خود در اجازه روایت به شیخ حسین بن محیی الدین جامعی عاملی ، به آنان اشاره کرده است ( رجوع کنید به محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۲۶۴).سید نعمت اللّه در اصفهان نزد این استادان به تحصیل علوم دینی پرداخت : محمدباقر مجلسی (عبداللّه جزایری ، ۱۴۰۹، ص ۷۳) که از مشایخ مهم او بود ( رجوع کنید به همان ، ص ۷۸) و سه اجازه به سید نعمت اللّه داد که مبسوط ترین آنها در پایان نسخه ای از نهج البلاغه ، به خط خود مجلسی نوشته شده است (برای متن این اجازه رجوع کنید به محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۱۵۷ـ ۱۶۳)؛ محمدباقربن محمد مؤمن خراسانی (محقق سبزواری ؛ متوفی ۱۰۹۰؛ عبداللّه جزایری ، ۱۴۰۹، همانجا؛ محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۱۶۳)؛ آقاجمال فرزند آقاحسین خوانساری (محقق خوانساری ؛ متوفی ۱۰۹۹؛ عبداللّه جزایری ، ۱۴۰۹، ص ۸۱؛ محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۱۷۹)؛ محمدبن مرتضی کاشانی مشهور به مولی محسن فیض کاشانی (متوفی ۱۰۹۱؛ نعمت اللّه جزایری ، ۱۴۱۴، جزء ۱، ص ۲۸۴؛ بحرانی ، لؤلؤة البحرین ، ص ۱۳۰؛ محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۲۱۵) که سید نعمت اللّه جزایری از ملازمان و شاگردان خاص او بود ( رجوع کنید به عبداللّه جزایری ، التحفة السنیة، ص [۳۳۹ ] )؛ شیخ حرّ عاملی (متوفی ۱۱۰۴؛ نعمت اللّه جزایری ، غایه المرام ، ج ۱، ص [۳۶۱ ]؛ محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۲۰۲ـ۲۰۳) که جزایری بخشی از احادیث را نزد وی خوانده و او را به انصاف ستوده است . حرّ عاملی اذعان می کرده که اشکالاتِ گونه ای از قیاس ، از جمله قیاسِ منصوص العله و اولویت ، را از سید نعمت اللّه آموخته است ( رجوع کنید به نعمت اللّه جزایری ، غایة المرام، همانجا).در منابع ، از کسان دیگری در زمره مشایخ سید نعمت اللّه یاد شده است که صحیح نیست (رجوع کنید به محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۱۷۰، ۱۹۲ـ۱۹۴، ۲۰۰ـ۲۰۱). از برخی استادان او نیز، به دلیل اشاره نکردن وی به نامهایشان یا ذکر نشدن شرح حال آنها در منابع ، اطلاع چندانی در دست نیست ( رجوع کنید به نعمت اللّه جزایری ، ۱۴۰۴، ج ۴، ص ۳۰۳ـ۳۰۴، ۳۰۸؛ محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۱۹۸).شاگردان سید نعمت اللّه جزایری پرشمارند. سید عبداللّه جزایری ، نوه وی ، در تذکره شوشتر (ص ۱۵۷ـ۱۶۳) و محمد جزایری در نابغه فقه و حدیث (ص ۲۵۲ـ۳۲۶)، به ترتیب الفبا، نام آنان را ذکر کرده اند، از جمله آنان اند: ابوالحسن بن محمد زمان بن عنایت اللّه تستری (متوفی ۱۱۴۳؛ عبداللّه جزایری ، کتاب تذکرۀ شوشتر ، ص ۱۵۷؛ همو، ۱۴۰۹، ص ۱۲۳؛ محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۲۵۲ـ۲۵۳)؛ ابوالقاسم بن محمد مرعشی شوشتری (عبداللّه جزایری ، کتاب تذکره شوشتر ، ص ۱۵۸ـ ۱۵۹)؛ عبدالحسین بن خواجه کلبعلی گَرگَری شوشتری (متوفی ۱۱۴۱) که نزد سید نعمت اللّه زبدة الاصول را خواند و از وی اجازه روایت اخذ کرد (محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۲۷۱)؛ علی بن حسین جامعی عاملی ، از عالمان و مفسران مشهور ( رجوع کنید به همان ، ص ۲۷۴ـ ۲۷۵)؛ عنایت اللّه بن محمد زمان تستری (متوفی ۱۱۴۷؛ عبداللّه جزایری ، ۱۴۰۹، ص ۱۵۷؛ محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۲۷۷ـ۲۷۹)؛ مجدالدین بن قاضی شفیع الدین دزفولی (متوفی پیش از ۱۱۶۵؛ عبداللّه جزایری ، ۱۴۰۹، ص ۱۷۲)؛ فتح اللّه بن علوان کعبی دَوْرَقی (متوفی ۱۱۳۰؛ همان ، ص ۱۵۸)؛ محمدهادی بن سیدمحمد مرعشی تستری (متوفی ۱۱۳۷؛ همان ، ص ۱۸۹)؛ یعقوب بن ابراهیم بختیاری حویزی (متوفی ۱۱۵۰)، که نخست در شیراز و سپس در شوشتر نزد سیدنعمت اللّه به تحصیل علم پرداخت (همان ، ص ۱۹۲)؛ و محمدبن علی نجّار شوشتری (متوفی ۱۱۴۰ یا ۱۱۴۱) که از شاگردان بزرگ سید نعمت اللّه بود و از طرف او به امامت جماعت نیز منصوب شد ( رجوع کنید به محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۳۰۱)، در علوم شرعی ، به ویژه تجوید و تفسیر، یگانه بود و کتاب مجمع التفاسیر از آثار اوست ( رجوع کنید به عبداللّه جزایری ، ۱۴۰۹، ص ۱۷۸؛ همو، کتاب تذکره شوشتر ، ص ۱۶۱؛ محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۳۰۴). او یادداشتهای تفسیری سیدنعمت اللّه را نیز در کتابی با عنوان عقودالمرجان گردآوری کرده است (آقابزرگ طهرانی ، ۱۳۷۲ ش ، ص ۷۰۶؛ همو، ۱۴۰۳، ج ۱۵، ص ۳۰۵).کسان دیگری نیز از جزایری اجازه روایت حدیث دریافت کرده اند، گرچه از شاگردان او نبوده اند، مانند شریف ابوالحسن بن محمدطاهر اصفهانی غَرَوی (متوفی ۱۱۳۸؛ همان ، ص ۴۸؛ محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۲۳۸) و شمس الدین بن صفر جزایری (متوفی ح۱۱۴۰؛ عبداللّه جزایری ،۱۴۰۹، ص ۱۴۱؛ محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۲۶۸). همچنین سیدنعمت اللّه به حسین بن محیی الدین جامعی عاملی ، از هم دوره های خود، اجازه روایت داد و از او نیز اجازه ای اخذ کرد (محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۲۵۹) که اصطلاحاً به آن اجازه مدبّج ( رجوع کنید به اجازه * ) گفته می شود ( رجوع کنید به عبداللّه جزایری ، ۱۴۰۹، ص ۴۸ـ۴۹). محمد جزایری (۱۴۱۸، ص ۲۶۳ـ۲۶۶) متن اجازه سیدنعمت اللّه را به طور کامل نقل کرده است .آرا. محققان در این باب اتفاق نظر دارند که مسلک جزایری در استنباط احکام نه اصولی بوده نه اخباری صرف ، بلکه او میانه رو بوده و به تعبیر مشهور، طریقه وسطا را برگزیده بوده است ( رجوع کنید به خوانساری ، ج ۸، ص ۱۵۰؛ محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۳۳۰ـ ۳۳۲؛ محمدتقی حکیم ، ص ۹۶؛ نعمت اللّه جزایری ، ۱۴۰۸، ج ۱، مقدمه موسوی جزائری ، ص ۳۹ـ۴۰). منبع محققان در این داوری ، سخنان جزایری در کتابها و رساله های متعدد او بوده که در آنها به اخذ مسلک و طریقه وسطا تصریح و آن را روش استادش محمدباقر مجلسی ذکر کرده است (برای نمونه رجوع کنید به غایة المرام ، ج ۱، ص [ ۴۰ ]، ج ۲، ص [ ۱۴۰ ]؛ برای اطلاع بیشتر در باره مسلک مجلسی رجوع کنید به مجلسی ، ۱۳۶۹ ش ، ص ۱۲۲؛ بحرانی ، ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ ش ، ج ۱، ص ۱۴ـ ۱۵؛ طارمی ، ص ۲۰۰ـ۲۰۲). مراد جزایری از طریقه وسطا، آن گونه که خود در مقدمه کتاب غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام (ج ۱، ص [ ۴۰ ] ) توضیح داده ، اعتقاد به حجیت ظواهر قرآن در تشریع است و آن را طریقی دانسته که نه مانند طریق مجتهدان اصولی است که به قواعد و استنباط و استدلالهای عقلی تکیه زده اند و نه مانند اخباریهایی چون محمدامین استرآبادی که هرگونه استنباط مبتنی بر قواعد ظنی را انکار کرده و عمل به ظواهر قرآن را از مصادیق آن شمرده اند ( رجوع کنید به استرآبادی ، ص ۲۶۹ـ۲۷۱، ۳۳۶ـ ۳۳۸). جزایری ( غایة المرام ، ج ۱، ص [ ۱۶ ] ) پس از نقل سخنان محمدامین استرآبادی در الفوائد المدنیة و تصدیق تمام سخنان وی ، تنها بر رأی او مبنی بر عدم حجیت ظواهر کتاب خرده گرفته است .علاوه بر این ، یکی از دلایلی که سبب شده تا محققان ، جزایری را میانه رو بدانند، نظر وی در باره پاره ای از موارد شبهه تحریمیه ، مانند نوشیدن قهوه و مصرف دخانیات ، است که در حرمت آنها نصّی وارد نشده است ( رجوع کنید به محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۳۳۲؛ نعمت اللّه جزایری ، ۱۴۰۸، ج ۱، همان مقدمه ، ص ۴۱؛ محمدتقی حکیم ، ص ۹۷ـ ۹۸). اخباریها در این گونه موارد، بنا بر احتیاط ، قائل به عدم جوازند، اما جزایری از این نظر عدول کرده ، قائل به اباحه شده است ( رجوع کنید به نعمت اللّه جزایری ، ۱۴۰۴، ج ۴، ص ۵۵ ۶۰ با نقد آرای علی نقی کمره ای ؛ همو، ۱۴۱۴، جزء ۱، ص ۴۸۴). با این همه ، سید نعمت اللّه جزایری در بسیاری موارد دیگر مطابق رأی اخباریان نظر داده ، از جمله در باب منابع تشریع ، فقط کتاب و سنّت را معتبر شمرده و اجماع ، استصحاب ، عقل و تمام گونه های قیاس ، از جمله قیاس منصوص العله و اولویت ، را باطل دانسته است ( رجوع کنید به نعمت اللّه جزایری ، غایة المرام، ج ۱، ص [ ۱۱ـ۱۵، ۲۲، ۳۷، ۵۹ـ۶۱ ]، ج ۲، ص [۵۱ ]؛ همو، ۱۴۱۴، جزء ۱، ص ۴۸۵، ۵۱۴؛ برای اطلاع از نظر اخباریها رجوع کنید به استرآبادی ، ص ۱۸۱، ۲۴۱ـ۲۴۲، ۲۶۵ـ ۲۹۹). همچنین در صورت تعارض نقل با ادله عقلی ، اعم از قواعد عملی یا قواعد نظری (چون «امر به شی ء مستلزم نهی از ضد عام است » و «مامِنْ عامٍّ اِلاّ و قَدْ خُصّ»)، نقل را مقدّم دانسته است ( رجوع کنید به غایه المرام ، ج ۱، ص [ ۳۵ـ۳۶ ] ). وی بر خلاف علامه مجلسی (۱۴۱۱، ص ۱۳ـ۱۴) که تقلید از میت را جایز نمی دانسته ، همانند اخباریها قائل به جواز تقلید از میت بوده است ( رجوع کنید به ادامه مقاله ).در هر حال به نظر می رسد که بدون ارائه نظریه ای انتقادی در باب ماهیت فقه و کارکرد منابع تشریع ، نمی توان صرفاً با تکیه بر پاره ای از نقل قولها، مسلک جزایری را در استنباط احکام مشخص کرد. مفهوم طریقه وسطا نیز مبهم است ، البته این ابهام حتی در باب مدلول عموم مفاهیم و مسائل مورد نزاع اخباریها و اصولیان وجود دارد و این به دلیل فقدان نظریه ای انتقادی و تحلیلی و تاریخی از مفاهیم فقه و فرآیند تکامل آن ، و روشن نبودن مفهوم سنّت و معنای عقل است که ظاهراً در مقابل آن قرار دارد ( رجوع کنید به کرمی ، ص ۲۶۱ـ ۲۷۵).از سوی دیگر، در سخنان جزایری برداشتی از ماهیت احکام شرعی و نحوه استنباط آنها را می توان استخراج کرد که دست کم تا صورتبندی نهایی آرای فقهی و اصولی اش ، وی را باید در زُمره اخباریها دانست ، زیرا وی از سویی فقه را نه مجموعه ای از قواعد کلی ، بلکه انبوهی از روایات جزئی دانسته است که یگانه ملاک معتبر استنباط و مبنای عمل اند ( رجوع کنید به غایة المرام، ج ۱، ص [ ۳۵ـ۳۶ ]، ج ۲، ص [ ۹۵ ] ) و از سوی دیگر، برای غنی کردن منابع روایت و محدود کردن دامنه استنباط عقلی ، علاوه بر نقد نظریه تقسیم چهارگانه احادیث (صحیح ، حسن ، موثق و ضعیف )، که مستلزم مناقشه در باره بسیاری از احادیث است ( رجوع کنید به همان ، ج ۱، ص [ ۲ـ۴ ] )، بر وثاقت بسیاری از کتابهای حدیثی ، چون عیون اخبار الرضا اثر شیخ صدوق ، الاحتجاج طَبْرِسی و الفقه الرضوی ، صحه گذاشته است ( رجوع کند به همان ، ج ۱، ص [ ۸ ]؛ همو، لوامع الانوار، ص [ ۵ ] ).در آغاز عصر صفوی ، با حضور مؤثر فقیهان در اداره جامعه ، بحث در باره جایگاه و وظایف مجتهدان و رابطه آنان با مقلدان و نیز نقش مرجعیت دینی ، یکی از مسائل اساسی شد. مسئله جواز یا عدم جواز تقلید از مجتهدِ میت از آن جمله بود که دست کم در این دوره ، ۳۵ رساله مستقل در این باب نگاشته شد ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۴، ص ۳۹۱ـ۳۹۳؛ حسینی جلالی ، ص ۵۹ـ۷۳). از جمله این نوشته ها، رساله منبع الحیاة و حجیة قول المجتهد من الاموات سید نعمت اللّه جزایری بود. البته وی در دیگر آثار خود نیز به بررسی این مسئله پرداخته است ( رجوع کنید به نعمت اللّه جزایری ، کنز الطالب، ص [۸۱- ۸۶ ]؛ همو، ۱۴۰۸، ج ۲، ص ۷۶ـ۹۳؛ همو، ۱۴۰۴، ج ۳، ص ۳۶۸ـ۳۶۹؛ همو، مسکّن الشجون ، ص [ ۸۵ -۸۶ ] ). غالب فقیهان اصولی ، به ویژه متأخران ، تقلید ابتدایی از میت را جایز نمی دانند ( رجوع کنید به طباطبایی ، ص ۶۱۸ـ۶۱۹؛ طباطبائی یزدی ، ج ۱، ص ۵، مسئله ۹). در مقابل ، برخی فقیهان اصولی و عموم اخباریها، از جمله فیض کاشانی (ج ۲، ص ۵۲) و به تبع او سیدنعمت اللّه جزایری ، تقلید از میت را جایز دانسته ، شرط حیات مجتهد را غیر معتبر و بدون دلیل ذکر کرده اند. به نظر می رسد این نزاع مسائل مهمی را در باب ماهیت فقه و بنیادهای شریعت مطرح کرده که امروزه بررسی آنها ارزش علمی و تاریخی دارد و دوره مهمی از فرآیند تکامل دانش فقه و اصول فقه را نشان می دهد.سید نعمت اللّه جزایری در رساله منبع الحیاة، نخست به نقد آرای مجتهدان اصولی در باب مجاز نبودن تقلید از مجتهد میت ، خاصه آرای شهید ثانی در رساله تقلید المیت و رساله مشکاة القول السدید فی الاجتهاد و التقلید از فرزند شهیدثانی ، شیخ حسن بن زین الدین صاحب معالم ، پرداخته ( رجوع کنید به نعمت اللّه جزایری ، ۱۴۰۱، ص ۶ـ۳۳) و در ادامه از مجتهدان اصولی در باب تقسیم مکلفان به مجتهد و مقلد انتقاد کرده ( رجوع کنید به همان ، ص ۳۳ـ۴۰) و در پایان ، برخی مسائل مورد اختلاف میان مجتهدان و اخباریان ، خاصه اختلاف بر سر مبانی و ماهیت فقه و کارکردهای اجتهاد، را بیان نموده است ( رجوع کنید به همان ، ص ۴۰ـ۸۳).شهید ثانی (ج ۱، ص ۴۳) با تصریح به اینکه منابعِ شرع ظنی اند و به تنهایی موجب علم به احکام نمی شوند یا مبنای عمل قرار نمی گیرند، نتیجه می گیرد که این گونه منابع باید با استنباط فقیهانی همراه شوند که به مقام افتا رسیده اند. بی دلیل نیست که حکم به حلال یا حرام بودن کاری و صحت یا فساد هر امری باید مبتنی بر طریق و منبعی معتبر باشد ( رجوع کنید به همان ، ج ۱، ص ۲۷) و مقلد موظف است آن حکم را یا به گونه ای مستقیم یا از طریق راویان عادل از مجتهدی معین اخذ کند ( رجوع کنید به همان ، ج ۱، ص ۲۸).در همین زمینه ، شیخ حسن ، صاحب معالم ، پس از اشاره به شرط اخیر در نقل فتوا، با استناد به ادله عقلی و نقلی ، تقلید را جایز نمی شمارد، جز در مواردی معدود که تقلید از مجتهد زنده از آن جمله است ( رجوع کنید به نعمت اللّه جزایری ، ۱۴۰۸، ج ۲، ص ۷۷)، اما تقلید از میت ، به علت وجود نداشتن دلیل قطعی بر صحت آن ، جایز نیست ( رجوع کنید به همان ، ج ۲، ص ۷۸؛ نیز رجوع کنید به تقلید * ).شهید ثانی (ج ۱، ص ۲۹) به تفاوت ماهوی فتوا و حدیث و به تبع آن شرایط ویژه هر یک اشاره کرده و افزوده است که اجازه مشایخ در نقل فتوا یا کتابهای پیشینیان در حکم جواز اخذ فتواهای آنان نیست ، زیرا اجازه و نظایر آن تنها راهنمای نقل روایت اند نه ملاک یا مبنای عمل . بر همین اساس است که شرایط فتوا در قیاس با روایت احادیث ، پیچیده تر و دقیق تر به نظر می رسد؛ بدین معنا که اگر در نقل حدیث ، زن و مرد، حر و عبد و فقیه و عامی بودن شرط صحت روایات به شمار نمی روند، در فتوا چنین نیست و اخذ آن جز از فقیه جامع الشرایط جایز نیست (همان ، ج ۱، ص ۳۱) و بر فرض اینکه فتوای فقهایی تنها از طریق اجازه و نظایر آن نقل شود، لازمه اش این است که عدالت تمام واسطه ها از طریق روشهای معتبر اثبات شود. این جرح و تعدیل در باب راویان احادیث تحقق یافته اما در زمینه مورد بحث ، یعنی فتوای فقیهان ، توثیق واسطه ها تحقق نیافته و روایت از مجتهدان عملاً غیر مقدور است (همان ، ج ۱، ص ۳۰).در مقابل ، سید نعمت اللّه جزایری مطابق نظر اخباریها، فقه را مجموعه ای از دلایل شرعی و، فتوای فقهی را هم تراز روایت احادیث دانسته است . در واقع ، اولی ترجمان دومی است و همان گونه که روایات پیشینیان معتبر است ، نقل فتواهای آنان نیز معتبر است و می تواند مبنای عمل قرار گیرد ( رجوع کنید به نعمت اللّه جزایری ، ۱۴۰۱، ص ۶ـ۷، ۱۱، ۳۱؛ نیز رجوع کنید به بروجردی ، ج ۴، قسم ۲، ص ۲۵۸). مطابق این برداشت ، مجتهد در تعریف صحیح تنها ناقل احکام الاهی است ( رجوع کنید به نعمت اللّه جزایری ، ۱۴۰۱، ص ۱۷ـ ۱۸) و کتابهای فقهی چیزی جز شرح کتابهای حدیث و بیان نظام مند آنها نیستند. اختلاف میان فقیهان پیشین نیز ریشه در اختلاف خود احادیث یا برداشت آنها دارد و به طور کلی میان نگارش کتابهای فقهی و گردآوری متون حدیثی فرقی نیست ( رجوع کنید به همان ، ص ۳۱؛ جابری ، ص ۳۷۱). تنها ملاک عمل در فقه دلیل شرعی است که با مرگ مجتهدان نیز باطل نمی شود ( رجوع کنید به نعمت اللّه جزایری ، منبع الحیاة، ص ۲۲؛ استرآبادی ، ص ۲۹۹). جزایری (۱۴۰۱، ص ۱۸) بر این اساس ، جزایری پس از اشاره به برداشت شهید ثانی از مفهوم اجتهاد و تقلید ( رجوع کنید به شهید ثانی ، ج ۱، ص ۳۹ـ۴۰)، به نقد آن پرداخته است . به نظر وی (۱۴۰۸، ج ۲، ص ۸۰)، دو مفهوم مذکور اصطلاحاتی حادث هستند و در دوران امامان و حتی دوره های بعد ناشناخته بودند. کاربرد آنها به زمان شیخ طوسی و رواج آنها به زمان علامه حلّی باز می گردد. در زمان امامان کتابهای محدّثان متداول بود که به زودی مبنای عمل گشت . اجتهاد به معنای فهم اخبار منقول و ترجیح یکی بر دیگری در مقام تعارض و تمیز صحیح از ضعیف آنها بود که خود گونه ای از اجتهاد است (نعمت اللّه جزایری ، ۱۴۰۱، ص ۲۸).جزایری (۱۴۰۸، ج ۲، ص ۸۹ -۹۰) افزوده است که عمل به جرح و تعدیل پیشینیان ، که مجتهدان اصولی نیز بر مبنای آن عمل می کنند، خود از مصادیق تقلید از فتاوی مجتهدان میت است که اصولیان آن را به طور ضمنی پذیرفته اند. وی با تأکید بر جواز تقلید از مجتهد مرده ، دلیل عمده قائلان به منع را اجماع دانسته است (همان ، ج ۲، ص ۸۱؛ همو، غایة المرام ، ج ۱، ص [ ۳۸ ] ). با ملاحظه آرای پیشینیان می توان دریافت ، چنانکه دیدیم این مسئله مورد اتفاق عالمان نیست . از سوی دیگر، بسیاری از فقیهان منکر اعتبار اجماعهایی از این دست هستند، چنانکه شهید ثانی در رساله مخالفة الشیخ الطوسی لاجماعات نفسه (ج ۲، ص ۸۴۷ - ۸۵۷) مواردی را نقل کرده که شیخ طوسی ، با ادعای اجماع بر آنها، در آثار دیگرش به نقض آنها پرداخته است ( رجوع کنید به نعمت اللّه جزایری ، ۱۴۰۱، ص ۲۰ـ۲۱). دوم اینکه ، این گونه اجماعها از طریق خبر واحد نقل شده که دلیلی ظنی است و مفید قطع و یقین نیست . سوم اینکه ، استناد به اجماع خود از مصادیق تقلید از میت است (رجوع کنید به همو، ۱۴۰۸، ج ۲، ص ۸۱ -۸۲).سیدنعمت اللّه جزایری کتابی با عنوان مُسکِّن الشُجُون فی حکم الفرار من الطاعون نوشته که در آن به شرح بیماری طاعون و شیوع آن در بغداد، جزایر و حویزه پرداخته است . این واقعه در ۱۱۰۲ در شام ، آسیای صغیر و عراق و بخشهای جنوب شرقی ایران ( مسکّن الشجون ، ص [ ۶۳ ] ) رخ داد که عده بسیاری بر اثر آن درگذشتند. وی در این کتاب علل وقوع و راههای پیشگیری از این بیماری را از منظر دینی و با نگاه ویژه و ادیبانه خود بررسی کرده که شایان تأمل است .کتاب مسکّن الشجون دارای پنج باب و یک خاتمه است . باب اول در بیان مرگ و نقل پاره ای از عجایب آن است . جزایری با تکیه بر آموزه های دینی و استناد به برخی احادیث ، درخواست مرگ یا تعجیل آن را جایز ندانسته است (ص [ ۲ ]؛ برای اطلاع بیشتر رجوع کند به مجلسی ، ۱۴۰۳، ج ۶، ص ۱۲۴ـ۱۳۹). وی سپس به تأویل بعضی احادیث پرداخته است که در آن حضرت آدم ، ادریس (ص [ ۳ ] )، ابراهیم (ص [ ۴ ] ) و موسی (ص [ ۵ ] ) علیهم السلام از خداوند مرگ خویش را خواسته اند.در باب دوم ، بیماری طاعون و اسباب بروز و گسترش آن بررسی شده است . نخستین دلیل بروز این بیماری به نظر جزایری (ص [ ۱۵ ] )، ارتکاب و شیوع فحشا است (نیز رجوع کنید به طبرانی ، ج ۲، ص ۳۹۰ـ۳۹۱؛ مجلسی ، ۱۴۰۳، ج ۷۰، ص ۳۶۷ـ ۳۶۸). وی در این باره به یک حدیث نیز استناد کرده که در آن گفته شده است اگر در قومی فحشا شایع شود، خداوند سپاهی از اهریمنان را بر آدمیان مسلط می کند تا آدمیان را با نیزه در ورطه هلاکت می افکنند (همانجا). از اسباب دیگر شیوع طاعون ، اجرا نکردن فریضه امر به معروف و نهی از منکر است که مطابق آن بی گناهان نیز، به سبب اهمال در اجرای فریضه مذکور، سرنوشت گناهکاران را پیدا می کنند و طاعون دامنگیر آنان نیز خواهد شد (همان ، ص [ ۱۷ ] ). جزایری به فتوای برخی فقیهان استناد کرده است که مؤمنان را موظف کرده اند در صورت ناتوانی در اقامه شعائر دین اسلام ، از بلاد کفر هجرت کنند (همان ، ص [ ۱۸ ] ). جزایری در ادامه به تلقی حکما از بیماری طاعون و اسباب آن اشاره کرده است (ص [ ۱۹ ] ). مطابق نظر حکما، بیماری وبا در حکم پاکسازی (تنقیه ) طبیعت از آمیختگی نیک و بد است . وی گفته میرفندرسکی (متوفی ۱۰۵۰) را در این زمینه نقل کرده که روزگار را به انسان تشبیه کرده است ؛ همان طور که آدمی برای تنقیه ، ادویه مسهل را به کار می برد، طاعون نیز با میراندن آدمیان موجب اعتدال مزاج روزگار می شود( همان ، ص [ ۲۰ ] ).باب سوم کتاب به وجوب یا حرمت فرار از طاعون اختصاص دارد. جزایری پس از ذکر مقدمه ای در باب وجوب حفظ و رعایت نفوس و ابدان از وقوع در هلاکت و اهتمام شریعت به این امر و تشریع پاره ای از احکام در همین سیاق ، به تحلیل و بررسی روایاتی منقول از پیامبر اکرم پرداخته که عموماً در منابع اهل سنّت نقل شده و بنا بر آنها فرار از طاعون جایز شمرده نشده است ( رجوع کنید به بخاری ، ج ۷، ص ۲۰ـ۲۲؛ مسلم بن حجاج ، ج ۲، ص ۱۷۳۷ـ۱۷۴۲). در برخی از این روایات آمده شخصی که با این بیماری به هلاکت برسد، شهید است (برای نمونه رجوع کنید به طَیالِسی ، ج ۳، ص ۵۸۲؛ بخاری ، ج ۷، ص ۲۲؛ مسلم بن حجاج ، ج ۲، ص ۱۵۲۲). با این همه ، جزایری با استناد به پاره ای از روایات امامیه ، که در آنها نهی پیامبر به وجود شرایط خاصی تفسیر شده است ( رجوع کنید به کلینی ، ج ۸، ص ۱۰۸)، حکم به وجوب فرار از طاعون داده است (نعمت اللّه جزایری ، مسکّن الشجون ، ص [ ۲۵ ] ). جزایری همچنین سخنان غزالی در احیاء علوم الدین (ج ۴، ص ۳۰۳ـ ۳۰۸)، را به تفصیل نقد و بررسی کرده است . به نظر غزالی فرار از طاعون با مقام توکل سازگار نیست ، هر چند وی احادیث را به نهی ارشادی ، نه تحریمی ، تفسیر کرده است .جزایری در بخش دیگری از کتاب ، اظهار داشته که بیماری طاعون عذابی برای کافران و امتحانی برای مؤمنان است ( رجوع کنید به مجلسی ، ۱۴۰۳، ج ۸، ص ۲۸۶، ج ۶۵، ص ۱۸۰) و قرائنی نیز بر سخن خود ارائه کرده است (نعمت اللّه جزایری ، مسکّن الشجون ، ص ] ۳۲ [ ). وی در ادامه به بررسی مفهوم اجل و پاره ای از معضلات کلامی در باره مشیت الاهی و اختیار آدمی پرداخته و فرار از طاعون را با مشیت الاهی ناسازگار ندیده است (همان ، ص [ ۴۴ ] ). در آخر، به شرح و بیان وظایف عالمان و حاکمان به هنگام وقوع حوادث عظیم ، مانند شیوع طاعون ، پرداخته و چون این بیماری را نتیجه گناه آدمیان دانسته ، گفته است که برای پیشگیری از وقوع آن ، عالمان دین وظیفه دارند خلق را ارشاد کنند و به هنگام شیوع این بیماری باید به مردم امر کنند که پاره ای از مناسک دینی ، همچون نماز و روزه ، را به جای آورند (همان ، ص [ ۴۸ ] ). حاکمان نیز باید منقاد عالمان دین و در اجرای احکام الاهی کوشا باشند (همان ، ص [ ۴۴ ] ). جزایری در کتابهای دیگر خود ( رجوع کنید به لوامع الانوار ، ص [ ۵۰ ]؛ مقامات النجاة، ص [ ۳۲۱ ] ) نیز شیوع طاعون در ۱۱۰۲ را ذکر کرده است .به نظر می رسد در باره بیماری وبا، دست کم تا قرن یازدهم ، سه گفتمان عمده وجود داشته است : گفتمان پزشکی دوره اسلامی (برای نمونه رجوع کنید به رازی ، ۱۴۱۲، ص ۶۹۲ـ۶۹۴؛ همو، ۱۴۰۸، ص ۴۸۷ـ ۴۸۸؛ جرجانی ، کتاب ۳، بخش ۱، ص ۷۳)؛ گفتمان طب نبوی مبتنی بر مجموعه ای از احادیث در باره خواص دارویی برخی گیاهان یا غذاها و نحوه معالجه بعضی بیماریها (برای نمونه رجوع کند به عبداللطیف بغدادی ، ص ۲۱۶ـ ۲۲۰؛ سیوطی ، ص ۱۱۵ـ۱۱۷)؛ گفتمان فقهی حدیثی در باره برخی بیماریها با نگرش دینی . گفتمان اخیر اگر چه با گفتمان دوم قرابت دارد، مستقل و آمیزه ای از احکام فقهی و اخلاقی است . دیدگاه جزایری را با توجه به گزارشی که از بیماری وبا بیان کرده ، می توان در گفتمان سوم جای داد. نگرش وی به بیماری وبا کاملاً آیینی است و ریشه در متون حدیثی دارد که بر اساس آنها وبا نمادی از عذاب الاهی است که نخست بر قوم بنی اسرائیل نازل شد ( رجوع کنید به مسلم بن حجاج ، ج ۲، ص ۱۷۳۷). در این نگرش ، میان گناهان و شیوع وبا پیوندی استوار است . در جامعه انباشته از گناه ، بیماری طاعون نماد ظلم است و با آن ، جامعه نظمی دوباره می گیرد. بی دلیل نیست که واژه تنقیه در گزارش جزایری معنایی استعاری دارد و به یکسان انسان و زمان را تطهیر می کند. وی همچنین در این کتاب بین طاعون و مکان ، پیوند خاصی برقرار کرده به نحوی که شیوع بیماری طاعون در برخی مناطق را امری نامتعارف دانسته و در این باره دست به تأویل آشکار زده و آن را گونه ای امتحان الاهی قلمداد کرده است ، البته ایمنی برخی شهرها یا مکانهای خاص در برابر شیوع بیماریها ریشه در احادیث نبوی دارد ( رجوع کنید به بخاری ، ج ۷، ص ۲۲؛ تِرْمِذی ، ج ۴، ص ۵۱۴ ۵۱۵؛ برای نمونه ای از کاربرد این روایات در مضمون سیاسی ، به ویژه از سوی عباسیان ؛ رجوع کنید به حداد، ص ۱۲۴). در مجموع می توان گفت که آرای جزایری در باب طاعون نمونه آشکار تفسیر دینی رویدادهاست و این گفتمان دینی امکانات تازه ای را در ادبیات مرگ ابداع کرده است .تألیفات و آثار علمی . کتابها، رساله ها و حواشی به جامانده از سیدنعمت اللّه جزایری فراوان است ، چنانکه وی را به سرعت قلم و کثرت تألیفات وصف کرده اند ( رجوع کنید به عبداللّه جزایری ، کتاب تذکره شوشتر ، ص ۷۶؛ محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۴۶). وی بر غالب کتابها و متون حدیثی شرحها و حاشیه های متعدد نگاشته است ( رجوع کنید به عبداللّه جزایری ، ۱۴۰۹، ص ۷۴). با مراجعه به تعدادی از این آثار می توان دریافت که هدف عمده جزایری ، چنانکه اشاره شد، منابع حدیثی و در واقع نقدی بر آرای مجتهدان اصولی بوده است ( رجوع کنید به نعمت اللّه جزایری ، لوامع الانوار ، ص [ ۵ ] ؛ همو، ۱۴۱۷، ج ۱، ص ۴۶). شرحها و حاشیه نویسیها در آغاز به صورت یادداشتهایی بوده که سید نعمت اللّه بر کتابهای مختلف نگاشته و سپس آنها را به قلم خود یا شاگردانش بازنویسی و مدون کرده است ( رجوع کنید به عبداللّه جزایری ، ۱۴۰۹، همانجا). جزایری همچنین بر کتابهایی چون تفسیر بیضاوی ، قاموس اللغة فیروزآبادی و کتابهای چهارگانه حدیث که در ایام تحصیل خوانده و آنها را استنساخ کرده بود، نیز حاشیه نوشته است ( رجوع کنید به عبداللّه جزایری ، کتاب تذکره شوشتر ، همانجا؛ شوشتری ، ص ۱۰۰).برخی از کتابهای مهم وی به این شرح است :۱) الانوار النعمانیة فی معرفة النشأة الانسانیة، که گاه به اشتباه آن را انوار نعمانی معرفی کرده اند( رجوع کنید به محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۴۷). این کتاب در شرح احوالات آدمی از پیش از تولد تا پس از مرگ است که در سه باب تدوین شده است ، به این ترتیب : در احوال پیش از تولد، از تولد تا وفات و احوال پس از مرگ و عالم آخرت . کتاب مؤخره ای نیز دارد که سید نعمت اللّه جزایری (ج ۴، ص ۳۰۲ـ۳۲۶) در آن به شرح احوال و سوانح زندگانی استادان و مشایخ خود پرداخته است و در شناخت وی و نیز دوره ای که در آن می زیسته منبعی مهم و معتبر به شمار می آید. این بخش کتاب به فارسی و انگلیسی نیز ترجمه شده است ( رجوع کنید به تنکابنی ، ص ۴۳۶ـ ۴۵۵؛ فانی ، ص ۳ـ۱۳؛ استوارت ، ص ۵۵ ۸۱). جزایری در ۱۰۸۹ از نگارش این کتاب فارغ شده است ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۲، ص ۴۴۶). این کتاب نخستین بار در ۱۲۷۱ در تهران چاپ سنگی شد و پس از آن نیز بارها منتشر گردید ( رجوع کنید به مشار، ج ۶، ستون ۶۲۹). چاپ چهار جلدی حروفی آن ، که نخست در ۱۳۳۸ ش در تبریز منتشر شده ، متداول ترین چاپ آن است . از این کتاب به طور کامل یا گزیده دست کم دو ترجمه وجود دارد: نخست ترجمه ای است با عنوان ترجمه انوار نعمانی که دو مترجم به نامهای سید عبدالرحمان و ابوتراب کرمانشاهانی ، به فرمان محمدعلی میرزا قاجار آن را در ۲۲ رمضان ۱۲۲۶ ترجمه کردند ( رجوع کنید به دانش پژوه ، ج ۱، ص ۴۹)؛ دیگری ترجمه ای است از سید زین العابدین بن حسن رضوی خوانساری (متوفی ۱۳۰۷)، از عالمان و ائمه جماعت اصفهان ، که مشتمل بر ۴۲ نور (فصل ) و نزدیک به نصف تمام کتاب است . این ترجمه به اشتباه به نام شیخ محمد تقی بن عبدالرحیم اصفهانی معرفی شده است ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۴، ص ۸۲؛ مشار، ج ۳، ستون ۲۶۳).۲) انیس الوحید فی شرح التوحید ، که شرحی است بر کتاب التوحید ابن بابویه ، مشهور به شیخ صدوق (متوفی ۳۸۱). جزایری خود در کتاب زهرالربیع (۱۴۲۰، جزء ۲، ص ۲۳۷) از آن با نام انیس الفرید یاد کرده است . عبداللّه افندی (ج ۵، ص ۲۵۴) و، به تَبَع وی ، آقابزرگ طهرانی (۱۴۰۳، ج ۲، ص ۳۶۸ـ ۳۶۹) آن را انس الوحید نامیده اند که اشتباه است و ظاهراً افندی آن را با کتاب محمدعلی ، نایب الصداره قم ، که با همین عنوان و در شرح توحید است ، خلط کرده است ( رجوع کنید به محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۵۰ ۵۱). سید نعمت اللّه کتاب دیگری نیز با عنوان نورالبراهین فی اخبار السادة المرسلین دارد که ظاهراً شرح دیگری بر کتاب التوحید است ( رجوع کنید به محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۵۱؛ نعمت اللّه جزایری ، ۱۴۰۸، ج ۱، مقدمه موسوی جزائری ، ص ۱۱۷ـ ۱۱۸، ۲۳۱ـ۲۳۲)؛ اما، مهدی رجائی ، مصحح کتاب نورالبراهین (ج ۱، مقدمه ، ص ۳۳)، با مقایسه نسخه های خطی دو کتاب مذکور به این نتیجه رسیده که مطالب و محتوای آنها جز در مقدمه ، که یکی طولانی تر از دیگری است ، عیناً با هم مطابقت دارند. آقابزرگ طهرانی (۱۴۰۳، ج ۲۴، ص ۳۶۳) نیز این دو را یکی دانسته است . با این همه ، محمد جزایری (۱۴۱۸، همانجا) بر آن است که سید نعمت اللّه خود تصرفاتی در شرح نخستین به وجود آورده و پس از حذف مقدمه آن ، مقدمه دیگری بر آن نوشته است . از نورالبراهین دو نسخه خطی موجود است . جزایری در پایان هر دو شرح ، تاریخ اتمام آنها را ۱۰۹۹ و در شهر حویزه ذکر کرده است ( رجوع کنید به محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۵۲).۳) جواهر الغوالی فی شرح عوالی اللئالی، که شرحی است بر عوالی اللئالی ابن ابی جمهور احسایی (متوفی ح ۹۰۷؛ افندی اصفهانی ، ج ۵، ص ۲۵۴ـ۲۵۵؛ عبداللّه جزایری ، کتاب تذکره شوشتر ، ص ۷۵). جزایری (۱۴۲۰، جزء ۲، ص ۲۳۷) از این کتاب با عنوان مدینة الحدیث یاد کرده است . موضوع این کتاب دو جلدی شرح روایات فقهی از طهارت تا دیات است (محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۵۴). جزایری در جلد نخست به دفاع از وثاقت روایات عوالی ، که عموماً مرسل اند، پرداخته است ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۵، ص ۲۷۳ـ۲۷۴). جلد دوم از مبحث نکاح آغاز و به مبحث دیات ختم می شود. مؤلف در رجب ۱۱۰۵ از تألیف آن فارغ شده است (همان ، ج ۵، ص ۲۷۴؛ محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۵۵).۴) حاشیه شرح جامی بر کافیه در نحو. جزایری (۱۴۲۰، جزء ۲، ص ۲۳۷) آن را حاشیه مدونه علی شرح الجامی نامیده است . آقابزرگ طهرانی (۱۴۰۳، ج ۶، ص ۵۷، ج ۱۴، ص ۳۱) نیز از این کتاب با عنوان الحاشیة علی الجامی و شرح الکافیة یاد کرده است . تنکابنی (ص ۴۵۲) آن را تعلیقه بر شرح جامی دانسته که البته مقصود یکی است . حاشیه مذکور ناتمام است و تا آخر مبحث اسم را در بر می گیرد ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۶، ص ۵۷) و نخست در قالب حاشیه هایی بوده که مؤلف در ایام تحصیل بر شرح جامی می نوشته و سپس آن را در قالب کتابی تنقیح و تدوین کرده است (رجوع کنید به نعمت اللّه جزایری ، حاشیه سید نعمة اللّه بر شرح جامی ، ص ۲ـ۳). این حاشیه بسیار مشهور و در میان طلاب علوم دینی متداول بوده و بارها به چاپ رسیده است (رجوع کنید به مشار، ج ۶، ستون ۶۲۹). حاشیه بر شرح جامی محققانه و عالمانه است و از دانش گسترده و عمیق و نیز ممارست طولانی سید نعمت اللّه جزایری در نحو حکایت دارد.جزایری علاوه بر این حاشیه ، حواشی و شرحهای متعددی نیز در علم نحو نوشته است (رجوع کنید به محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۵۳، ۵۷ - ۵۸، ۷۲، ۷۴، ۷۶ـ۷۷، ۹۶ـ۹۸، ۱۱۳ـ۱۱۷، ۱۲۲، ۱۲۴، ۱۳۱).۵) حواشی امل الا´مل شیخ حرّ عاملی . این حواشی متضمن شرح احوال تعدادی از دانشمندان معاصر جزایری است که در متن کتاب امل الا´مل ذکر نشده اند و در واقع استدراکی بر کتاب مذکور به شمار می آید. بر اساس این کتاب و کتابهای دیگر رجالی ، آقابزرگ طهرانی (۱۳۳۷ ش ، ص ۴۸۳ـ۴۸۴) سید نعمت اللّه جزایری را در شمار عالمان رجالی و تذکره نویسان ذکر کرده است . سید عبداللّه جزایری ، نوه سیدنعمت اللّه جزایری ، بعدها در کتاب الاجازة الکبیرة از همین شیوه پیروی کرده و به شرح احوال برخی معاصران خود پرداخته است ( رجوع کنید به عبداللّه جزایری ، ۱۴۰۹، ص ۱۱۷ـ۱۹۳؛ نیز رجوع کنید به محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۵۸ ۵۹). رجال نویسان امامی پس از جزایری ، چون افندی و خوانساری ، از این کتاب بهره برده اند ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۶، ص ۲۵؛ محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۵۹). سید نعمت اللّه جزایری در این حاشیه ، شرح حال کسانی چون عبدحیدر بن محمد جزایری ، ملا عبدالرشید شوشتری ، عیسی بن محمد جزایری ، محمد بن سلمان جزایری و برادرش سید نجم الدین جزایری را ذکر کرده است (رجوع کنید به محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۵۸ ۵۹).۶) حواشی نهج البلاغة، که شرح مختصر جزایری است بر نهج البلاغة ( رجوع کنید به عبداللّه جزایری ، کتاب تذکره شوشتر ، ص ۷۶؛ شوشتری ، ص ۱۰۴) و آن را الحواشی الضافیة و الموازین الوافیة نامیده است (محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۶۲).۷) ریاض الابرار فی مناقب الائمة الابرار، در سه جلد: جلد نخست در حالات پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم و امیرالمؤمنین علیه السلام ، جلد دوم در احوال حضرت زهرا سلام اللّه علیها و امام دوم تا امام یازدهم و جلد سوم در شرح احوال امام دوازدهم عجل اللّه تعالی فرجه الشریف ( رجوع کنید به نعمت اللّه جزایری ، ۱۴۲۰، جزء ۲، ص ۲۰۸؛ افندی اصفهانی ، ج ۵، ص ۲۵۵؛ عبداللّه جزایری ، ۱۴۰۹، ص ۷۵؛ محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۶۳ـ۶۶؛ آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۱۱، ص ۳۱۶).۸) زَهْر الربیع فی الطرائف و الملح و المقال البدیع ، که جُنگ مانندی است در بیان مطالب گوناگون ادبی ، نکات تفسیری و شرح احوال پاره ای از مشایخ و استادان . این کتاب یکی از آثار مشهور جزایری است ( رجوع کنید به محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۶۶؛ نعمت اللّه جزایری ، ۱۴۰۸، ج ۱، همان مقدمه ، ص ۱۵۰). عبداللّه جزایری (۱۴۰۹، همانجا) پس از ذکر نام کتاب ، به اشتمال آن بر مطایبات و هزلیات اشاره کرده و آن را از این جهت قابل حک و اصلاح دانسته است . آقابزرگ طهرانی (۱۴۰۳، ج ۱۲، ص ۶۹) در باره این کتاب افزوده که دو جلدی است و جلد نخست آن مکرراً چاپ شده است . سید نعمت اللّه جزایری این بخش را به هنگام درگذشت فرزند محبوب خود، سید حبیب اللّه ، نوشته است . جلد دوم به سبب زوال غم ، فاقد مطالب هزل است و این کتاب بارها به چاپ رسیده است ( رجوع کنید به مشار، ج ۶، ستون ۶۲۹). این کتاب را نورالدین محمد بن سید نعمت اللّه بن سیدعبدالهادی جزایری از نوادگان سیدنعمت اللّه به فارسی ترجمه کرده که با نام مستعار محمد صالح خان بیگلربیگی به چاپ رسیده است ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۴، ص ۱۰۶؛ محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۶۸ـ۶۹).۹) شرح صحیفه سجادیه . سید نعمت اللّه جزایری بر کتاب صحیفه مجموعاً سه شرح نگاشته است (نعمت اللّه جزایری ، ۱۴۰۸، ج ۱، همان مقدمه ، ص ۱۷۱ـ۱۷۲): نخست شرحی که به شرح کبیر معروف شده است (در باره نسخه های این شرح رجوع کنید به محمدحسین حکیم ، ص ۱۵۲ـ۱۵۳). دوم شرح مختصر که در واقع تنقیح و خلاصه ای از شرح نخستین است که پس از تألیف آن ، شرح کبیر مهجور گشت . شرح مختصر با عنوان نور الانوار فی شرح کلام خیر الاخیار شناخته می شود. مؤلف در ۱۰۷۸، یعنی در ۲۸ سالگی ، در خرّم آباد از تألیف آن فارغ شد ( رجوع کنید به محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۱۲۸؛ نعمت اللّه جزایری ، ۱۴۰۸، ج ۱، همان مقدمه ، ص ۲۱۷). این کتاب از ۱۳۱۵ تا ۱۳۱۷ در تهران ، همراه با چند شرح دیگر از عالمان عصر صفوی بر صحیفه سجادیه ، چاپ سنگی شد ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۲۴، ص ۳۶۰؛ مشار، ج ۶، ستون ۶۳۰). این کتاب در بیروت (۱۴۲۰) نیز چاپ شده است (برای نسخه های این شرح رجوع کند به محمدحسین حکیم ، ص ۱۹۷ـ۲۰۰). سوم شرح ملحقات صحیفه است ، با عنوان النُکَت ُالطریفة فی شرح ملحقات الصحیفة. این کتاب در ۱۳۱۷ به همراه نورالانوار در یک مجلد چاپ شده است ( رجوع کنید به محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۷۴).۱۰) غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام ، که شرح تهذیب الاحکام شیخ طوسی است . این شرح مختصری است از شرح دیگر مؤلف که در ایام جوانی بر تهذیب با عنوان مقصود الانام فی شرح تهذیب الاحکام نگاشته بود (نعمت اللّه جزایری ، غایة المرام، ج ۱، ص [ ۱ ]؛ عبداللّه جزایری ، ۱۴۰۹، ص ۷۴؛ برای گزارشی از نسخه های بخشهای موجود این شرح رجوع کنید به محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۱۲۰ـ۱۲۲). با این همه ، در این شرح جدید مطالبی آمده که شرح اول فاقد آنهاست و بدین سبب حجم برخی مجلدات شرح جدید از شرح قدیم قطورتر است ( رجوع کنید به همان ، ص ۷۷). این کتاب حاوی یک دوره فقه استدلالی است و اطلاعات عظیمی از حوزه های دانشهای اسلامی ، چون حدیث ، رجال ، اصول فقه و عقاید، را در خود جای داده است . علاوه بر این ، کتاب مذکور به سبب ذکر آرا و فتاوی فقهی و اصولی محمدباقر مجلسی ، که غالباً از او به عنوان شیخنا المعاصر یاد کرده ، حائز اهمیت فراوان است (به عنوان نمونه رجوع کنید به ج ۱، ص [ ۸۰، ۸۴، ۹۰ ]، ج ۲، ص [ ۵۵، ۷۲ ] ). جزایری افزون بر شرح احادیث تهذیب الاحکام ، به تناسب ، بحثهای کلامی و فقهی و اصولی مستقلی را مطرح کرده است ، مانند بحث در ادله تسامح در ادله سنن و اخبار (ج ۱، ص [ ۸۸ - ۹۰ ] )، مسئله نفی تواتر قرائات (ج ۱، ص [ ۱۲۳ـ ۱۲۵ ] )، مسئله تحریف قرآن (ج ۱، ص [ ۱۱۷ـ۱۲۳ ] ) و مفهوم احباط (ج ۱، ص [ ۲ـ۳ ] ). کتاب غایة المرام به سبب ارائه گزارشی زنده و علمی از نزاع میان اخباریان و اصولیان در فرآیند تحول فقه امامی ، در میان کتابهای دیگر جزایری جایگاه ویژه ای دارد. بخشی از این کتاب در حویزه (محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۸۰) و بخشی دیگر از آن در شوشتر (همان ، ص ۸۹، ۹۲) نوشته شده است (برای گزارشی از مجلدات این کتاب رجوع کنید به همان ، ص ۸۰ -۹۳). نسخ خطی متعددی از این کتاب موجود است ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۱۶، ص ۱۸ـ۱۹).۱۱) کشف الاسرار فی شرح الاستبصار ، که حاوی مطالب علمی عمده ای در فقه ، حدیث و رجال است . مقدمه کتاب نیز بخش مهمی از دیدگاههای مؤلف را منعکس کرده است ( رجوع کنید به نعمت اللّه جزایری ، ۱۴۰۸، ج ۲، ص ۳۶ـ۹۳). این کتاب به همت سیدطیب موسوی جزائری ، یکی از نوادگان سید نعمت اللّه ، در دست تحقیق است و تاکنون سه جلد از آن منتشر شده است .۱۲) مقامات النجاة فی شرح اسماء الحسنی ، که به ترتیب حروف الفباست و تا حرف ضاد (نام مبارک ضار) اسمای حسنا را شرح کرده است . این کتاب بر مشرب عرفانی نگاشته شده و حاوی اقوال بسیاری از بزرگان و مشایخ تصوف ، چون ذوالنون مصری ، رابعه عدویه ، مجدالدین بغدادی و محیی الدین ابن عربی ، است ( رجوع کنید به ص [ ۱۲۹، ۱۶۲، ۲۵۴، ۳۲۳ ] ). ضمناً برخی از دیدگاههای صوفیان را نیز نقد کرده است . مقامات النجاة کتابی ناتمام است و مطابق گفته خوانساری (ج ۸، ص ۱۵۳؛ نیز رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۲۲، ص ۱۴)، علامه مجلسی به سبب محتوای صوفیانه کتاب ، جزایری را از ادامه تألیف بازداشته ، چنانکه جزایری خود در کتاب زهرالربیع (۱۴۱۴، جزء ۱، ص ۴۴۵) به مورد مشابهی از این توصیه علامه مجلسی اشاره کرده است . ظاهراً مقامات النجاة در زمان مؤلف گزینش و به فارسی نیز ترجمه شده است ( رجوع کنید به محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۱۱۹).۱۳) النور المبین فی قصص الانبیاء و المرسلین ، که در واقع در حکم تکمله ای بر کتاب ریاض الابرار یاد شده ( رجوع کنید به عبداللّه جزایری ، ۱۴۰۹، ص ۷۶؛ آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۲۴، ص ۳۷۵ـ۳۷۶) و بارها منتشر شده است ( رجوع کنید به مشار، ج ۶، ستون ۶۳۰). نورالدین جزایری ، فرزند مؤلف ، نیز این کتاب را با عنوان تحفة الاولیاء به فارسی ترجمه کرده است ( رجوع کنید به عبداللّه جزایری ، ۱۴۰۹، ص ۶۱؛ آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۳، ص ۴۲۲ـ۴۲۳).۱۴) هدیة المؤمنین و تحفة الراغبین ، رساله فقهی مختصری در احکام طهارت و صلاه است (نعمت اللّه جزایری ، هدیة المؤمنین ، ص [ ۲ ]؛ محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۱۳۱ـ ۱۳۳). سید نعمت اللّه جزایری در آغاز این کتاب از آموزه اصولیان در تقسیم مکلفان به مجتهد و مقلد و نیز مجاز نبودن تقلید از میت انتقاد کرده است . شیوه نگارش این کتاب به نقل روایت نزدیک تر است تا به شیوه های متعارف در تحریر مسائل شرعی .اجازات متعددی از سید نعمت اللّه جزایری به شاگردان و مجازان از او که شمار آنها فراوان است ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۱، ص ۲۵۹ـ۲۶۰)، نیز در دست است که در صورت تدوین به شکل کتابی مستقل در خواهد آمد (محمد جزایری ، ۱۴۱۸، ص ۴۷؛ برای دیگر آثار جزایری رجوع کنید به همان ، ص ۵۲ -۵۳، ۶۰ـ۶۲، ۷۱ـ۷۶، ۹۳ـ ۹۸، ۱۲۵ـ۱۲۶، ۱۳۰ـ۱۳۱، ۱۳۳).

منابع : محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ همو، طبقات اعلام الشیعة : الکواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعد العشرة، چاپ علی نقی منزوی ، تهران ۱۳۷۲ ش ؛ همو، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال ، چاپ احمد منزوی ، تهران ۱۳۳۷ ش ؛ محمدامین بن محمدشریف استرآبادی ، الفوائد المدنیة، چاپ رحمة اللّه رحمتی اراکی ، قم ۱۴۲۴؛ اعتمادالسلطنه ؛ جعفربن محمد اعرجی ، مناهل الضرب فی انساب العرب ، چاپ مهدی رجائی ، قم ۱۳۷۷ ش ؛ عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء ، چاپ احمد حسینی ، قم ۱۴۰۱ـ ؛ یوسف بن احمد بحرانی ، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، قم ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ ش ؛ همو، لؤلؤة البحرین، چاپ محمدصادق بحرالعلوم ، قم [ بی تا. ]؛ محمدبن اسماعیل بخاری ، صحیح البخاری ، [ چاپ محمد ذهنی افندی ]، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛ محمدتقی بروجردی ، نهایة الافکار، تقریرات درس آیه اللّه عراقی ، ج ۴، قم : مؤسسه النشر الاسلامی ، [ بی تا. ]؛ محمدبن عیسی ترمذی ، سنن الترمذی ، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛ محمدبن سلیمان تنکابنی ، قصص العلماء، تهران : انتشارات علمیه اسلامیه ، ] بی تا. [ ؛ علی حسین جابری ، الفکر السلفی عند الشیعة الاثنی عشریة، بیروت ۱۹۷۷، چاپ افست قم ۱۳۶۷ ش ؛ اسماعیل بن حسن جرجانی ، کتاب ذخیره خوارزمشاهی ، چاپ محمدرضا محرری ، تهران ۱۳۸۰ ش ـ ؛ عبداللّه بن نورالدین جزایری ، الاجازة الکبیرة، چاپ محمد سمامی حائری ، قم ۱۴۰۹؛ همو، التحفة السنیة فی شرح نخبة المحسنیة ، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی ، ش ۲۲۶۹؛ همو، کتاب تذکره شوشتر، اهواز: کتابفروشی صافی ، [ بی تا. ]؛ محمد جزایری ، شجره مبارکه یا برگی از تاریخ خوزستان : در بیان انساب و احوال سادات نوریه ( خاندان جزائری ) و بزرگان خوزستان ، ج ۱، [اهواز ? ۱۳۹۷ ]؛ همو، نابغه فقه و حدیث : سیدنعمت اللّه جزائری ، قم ۱۴۱۸؛ نعمت اللّه بن عبداللّه جزایری ، الانوار النعمانیة، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛ همو، حاشیه سیدنعمة اللّه بر شرح جامی ، چاپ سنگی [ بی جا، بی تا. ]؛ همو، زهرالربیع ، جزء ۱، بیروت : دارالجنان ، ۱۴۱۴/۱۹۹۴، جزء ۲، بیروت : مؤسسه البلاغ ، ۱۴۲۰/۱۹۹۹؛ همو، غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام ، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی ، ش ۷۷۰۳ـ۷۷۰۴؛ همو، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار ، چاپ طیب موسوی جزائری ، قم ۱۴۰۸ـ ؛ همو، کنز الطالب و وسیلة الراغب ، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی ، ش ۲۱۱۸؛ همو، لوامع الانوار فی شرح عیون الاخبار ، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی ، ش ۲۱۶؛ همو، مسکّن الشجون فی حکم الفرار من الطاعون ، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی ، ش ۳۴۴۲؛ همو، مقامات النجاة، نسخه خطی کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی ، ش ۳۴۹۶؛ همو، منبع الحیاة ، در محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی ، الشهاب الثاقب فی وجوب صلاة الجمعة العینی ، چاپ رؤوف جمال الدین ، قم ۱۴۰۱؛ همو، نورالبراهین ، او، انیس الوحید فی شرح التوحید ، چاپ مهدی رجائی ، قم ۱۴۱۷؛ همو، هدیة المؤمنین و تحفة الراغبین، نسخه خطی کتابخانه آیة آللّه مرعشی نجفی ، ش ۳۹۰۱؛ محمد حداد، حفریات تأویلیة فی الخطاب الاصلاحی العربی ، بیروت ۲۰۰۲؛ محمدرضا حسینی جلالی ، المؤلفات فی مسألة تقلید المیت ، در احمدبن محمد مقدس اردبیلی ، هفده رساله ( عربی و فارسی )، قم ۱۳۷۵ ش ؛ محمدتقی حکیم ، «شرح زندگانی فقیه عالی مقام و محدث بزرگوار علامه سیدنعمت اللّه جزایری قدس سره »، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران ، سال ۲۷، ش ۳ـ۴ (پاییز و زمستان ۱۳۶۸)؛ محمدحسین حکیم ، نسخه های خطی شروح و ترجمه های صحیفه سجادیه ، قم ۱۳۸۲ ش ؛ خوانساری ؛ محمدتقی دانش پژوه ، فهرست میکروفیلمهای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ، ج ۱، تهران ۱۳۴۸ ش ؛ محمدبن زکریا رازی ، تقاسیم العلل : کتاب التقسیم و التشجیر ، تحقیق و ترجمه صبحی محمود حمامی ، حلب ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛ همو، المنصوری فی الطب ، چاپ حازم بکری صدیقی ، کویت ۱۴۰۸/۱۹۸۷؛ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الرحمة فی الطب و الحکمة، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛ عبداللطیف بن ابیطالب شوشتری ، تحفة العالم ؛ و، ذیل التحفة، چاپ صمد موحد، تهران ۱۳۶۳ ش ؛ زین الدین بن علی شهیدثانی ، رسائل الشهید الثانی ، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ ش ؛ حسن طارمی راد، علامه مجلسی ، تهران ۱۳۷۵ ش ؛ محمدبن علی طباطبایی ، مفاتیح الاصول ، چاپ سنگی [ تهران ، بی تا. ]، چاپ افست قم : آل البیت ،[ بی تا.]؛ محمدکاظم بن عبدالعظیم طباطبائی یزدی ، العروة الوثقی ، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛ سلیمان بن احمد طبرانی ، مسندالشامیین ، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی ، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶؛ سلیمان بن داود طیالسی ، مسند ابی داود الطیالسی ، چاپ محمدبن عبدالمحسن ترکی ، جیزه ۱۴۱۹ـ۱۴۲۰؛ عبداللطیف بن یوسف عبداللطیف بغدادی ، الطّبّ من الکتاب و السنّة، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی ، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸؛ محمدبن محمد غزالی ، احیاءعلوم الدین، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶؛ کامران فانی ، «زندگی طلبگی در قرن یازدهم »، نشر دانش ، سال ۵، ش ۱ (آذر و دی ۱۳۶۳)؛ محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی ، مفاتیح الشرائع ، چاپ مهدی رجائی ، قم ۱۴۰۱؛ محمدتقی کرمی ، «ماهیت و وظیفه عقل در فقه شیعه »، نقد و نظر ، سال ۷، ش ۳ و ۴ (تابستان و پاییز ۱۳۸۰)؛ کلینی ؛ محمدباقربن محمدتقی مجلسی ، بحارالانوار ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ همو، رساله مجلسی در باره حکما، اصولیین و صوفیه ، در کیهان اندیشه ، ش ۳۳ (آذر و دی ۱۳۶۹)؛ همو، نظم اللئالی ، معروف بسؤال و جواب گردآورنده محمدبن احمد حسینی لاهیجانی ، چاپ مهدی رجائی ، قم ۱۴۱۱؛ مسلم بن حجاج ، صحیح مسلم ، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی ، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛ خانبابا مشار، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی ، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ ش ؛ هما ناطق ، مصیبت وبا و بلای حکومت، [ تهران ] ۱۳۵۸ ش ؛Devin J. Stewart, "The humor of the scholars: the autobiography of Ni ـ mat Allah al-Jazairi (d.۱۱۱۲/۱۷۰۱)", Iranian studies , XXII , no.۴ (۱۹۸۹).

نظر شما
مولفان
گروه
قرآن و حدیث ,
رده موضوعی
جلد 10
تاریخ 93
وضعیت چاپ
  • چاپ شده