جزائرلی غازی حسن‌پاشا ، قپودانِ دریا (دریا سالار) و صدراعظم عثمانی در دهه نخست قرن سیزدهم. او به جزائرلی (منسوب به الجزایر) و غازی (قهرمان نبردِ چشمه * و فاتحِ لمنی/لمنوس ) مشهور است (جودت‌پاشا، ج 3، ص 258ـ 259، ج 4، ص 274) و برای سبیل بلند و شمشیرْ گونه‌اش به «پالابیق» (سبیلْ بلند) نیز معروف بود (ثریا، ج 2، ص 159؛ نیز رجوع کنید به سامی، 1317، ذیل «پالا»). تاریخ دقیق تولد او مشخص نیست؛ احتمالاً، در حدود 1127 به دنیا آمده است ( د. ا. ترک ، ذیل "Hasan Pasa, Cezayirli Gazi" ). وی، که اصالتاً قفقازی بود، در مرز ایران اسیر شد و به خدمت تاجری مسلمان اهل تکیرداغ * به نام حاجی عثمان (اوزون چارشیلی ، ج 2، ص 446) یا به روایتی حاجی محمد (ثریا، همانجا؛ جاوید، 1969، ص 41) درآمد و با فرزندانِ وی بزرگ شد، اما به دلیل پرخاشگری و درگیری با بچه‌های او، در حدودِ هجده یا بیست سالگی آزاد شد و با دریافتِ سرمایه‌ای، به قصدِ تجارت، از تکیرداغ خارج شد (اوزون چارشیلی، همانجا).در نبرد عثمانی با اتریش و روسیه (1148/ 1731)، جزائرلی، در اُجاق ینی‌چری (کانونِ سپاه جدید) ثبت نام کرد و در محاصره بلگراد * و نبردِ حِصارجِق به شجاعت شهره گشت. پس از جنگ، به تکیرداغ بازگشت و با امینه خانم، دختر حاجی عثمان، ازدواج کرد (جاوید، همانجا؛ نیز رجوع کنید به ثریا، ج 2، ص 160؛ د.ا. ترک ، همانجا). سپس تحت تأثیر دریانوردان مشهور عثمانی، عازم‌الجزایر شد و در بین راه کشتی دشمن را تصرف کرد. دای (= حاکمِ) الجزایر ( رجوع کنید به پاکالین ، ج 1، ص 407) کشتی را به وی بخشید و قهوه‌خانه‌ای برای گذران زندگی به او هدیه کرد (ثریا، ج 2، ص 159؛ جاوید، 1969، ص 41ـ42). جزائرلی مدتها با اسپانیاییها و دیگر معارضان، در خشکی و دریا جنگید و در جنگهای دریایی مهارت یافت، آنگاه امیرتِلِمسان گردید و در میان مردم الجزایر به ابوالبروت معروف شد (سامی، 1306ـ1316، ذیل «جزایرلی حسن‌پاشا»؛ جاوید، 1969، ص 42؛ جودت‌پاشا، ترجمه عربی، ص 259). چون والی الجزایر قصدِ جانِ جزائرلی را کرد، وی به دربارِ پادشاهِ ناپل و سیسیل، کارلوس سوم (حک : ح 1148ـ1173/ 1735ـ 1759)، گریخت و سپس در 1174/1760، نزدِ فردیناند اول، جانشین کارلوس سوم در ناپل و سیسیل، رفت و به کمک سفیر ناپل به استانبول عزیمت کرد ( رجوع کنید به اوزون چارشیلی؛ د. ا. ترک ، همانجاها).در پی گزارش فرماندار الجزایر مبنی بر اختلاس وی از خزانه تلمسان، اموال جزائرلی مصادره شد، ولی با اثبات نادرستی این گزارش، اموالش را پس دادند (سامی، 1306ـ 1316، همانجا) و با حمایت صدراعظم، قوجه راغب‌پاشا، به فرماندهی کشتی شهباز بحری منصوب شد ( د. ا. ترک ، همانجا؛ نیز رجوع کنید به جاوید، 1969، همانجا). در 1176، به رتبه‌های ریاله (فرمانده کشتی سلطنتی در مدیترانه) و سواری (فرمانده کشتی فرماندهی) رسید و در شوال 1179 پاتْرونا/ پادورنا (امیرالبحر بزرگ) و در 1180 قپودانه همایونْ کاپتانی (فرمانده کشتی پرچمدارِ دریاسالار) شد (جودت‌پاشا، ج1، ص159؛ گوک‌یای ، ص 72؛ جاوید، 1998، ص 7؛ د.ا.ترک ، همانجا). با شروعِ مجدد جنگ روس و عثمانی در 1182/ 1768، روسها که در دریای سیاه نیروهای عثمانی را مغلوب ساخته بودند، به قصدِ نفوذ در دریای اژه و ایجاد شورش در میانِ مسیحیانِ مقیم روم‌ایلی، به فرماندهی اورلوف و دریاسالاری انگلیسی به نام الفینستون، با جعفربیگ، دریاسالار رودِس، درگیر شدند ولی پیروزی قطعی نیافتند (هامر ـ پورگشتال ، ج 8، ص 358؛ جودت‌پاشا، ج 1، ص 158؛ نیز رجوع کنید به د. ا. ترک، همانجا). نیروهای عثمانی به جزیره ساقز کشیده شدند و جنگ در اطراف جزایر قویون ، بین جزائرلی و دریاسالار اسپریدوف رخ‌داد ( رجوع کنید به جودت‌پاشا، ج 1، ص 159). نیروی دریایی عثمانی، که در تاریکی شب واردِ بندر چشمه شده بود، با خمپاره و تیرهای آلوده به نفت روسها (معروف به شیوه انگلیسی) روبه‌رو شد و سرانجام همه کشتیها سوخت و غرق شد (14 ربیع‌الاول 1184/ 8 ژوئیه 1770). به این ترتیب، راه دریای سفید (اژه) به استانبول بسته شد (هامر ـ پورگشتال؛ جودت‌پاشا؛ د. ا. ترک، همانجاها). روسها، در پی پیروزی در نبردِ چشمه، در 16 جمادی‌الا´خره 1184/ 7 اکتبر 1770 لمنی را تصرف کردند ( د. ا. ترک، همانجا). جزائرلی به محض شنیدنِ خبر، دستور داد که سه هزار نیرو به فرماندهی مولدُوانْچی علی‌پاشا آماده شوند و چون محافظان قلعه لمنی، به سبب طولانی شدن محاصره، آماده تسلیم بودند، با هشتصد فدایی به سرعت به لمنی رفت و در 28 جمادی‌الا´خره 1184/ 19 اکتبر 1770 آنجا را از روسها پس گرفت (اوزون چارشیلی، ج 2، ص 447). هامر ـ پورگشتال وقایع چشمه و لمنی را در 1214/1800 مستقیماً از شاهد ماجرا شنیده و نقل کرده است ( رجوع کنید به ج 8، ص 358ـ359). بارون دوتوت ، معاصرِ جزائرلی، نیز که این فتح را ناممکن می‌دانست، در خاطراتِ خود، از موفقیت او ابراز حیرت نموده است (رجوع کنید به د. ا. ترک ، همانجا).جزائرلی، پس از تصرف لمنی، دشمن را از بندر مـُندرس و بندر مایدوس راند و به چناق قلعه (نزدیک تنگه داردانل) بازگشت. مصطفی سوم (حک :1171ـ1187)، سلطان عثمانی، برای این پیروزی، به او تاج گل طلایی و منصبِ وزارت و سرعسکری بُغاز (تنگه داردانل) و لقبِ غازی اعطا نمود (هامر ـ پورگشتال، ج 8، ص 424؛ نیز رجوع کنید به جاوید، 1969، ص 42؛ اوزون چارشیلی، همانجا).جزائرلی در جمادی‌الا´خره 1184 قپودانِ دریا (دریاسالار) شد و تا ذیحجه 1186 در این سمت باقی بود، ولی با مرگ مصطفی سوم و جلوس عبدالحمید اول (حک :1187ـ1203)، از این سمت عزل شد و به عنوان سرعسکر رُسچُک/ روسچوق (رازگارد) به فرمان سلطان عبدالحمید اول برای شرکت در جنگ با روس، عازم رسچک (در بلغارستان کنونی) گردید (فرید، ص 337؛ اوزون چارشیلی، همانجا)؛ اما با پیروزی روسها، به فرماندهی سواروف و رومانزوف، دولت عثمانی مجبور به امضای معاهده کوچک قینارجه در 12 جمادی‌الاولی 1188/ 21 ژوئیه 1774 گردید (فرید، ص 341ـ342).جزائرلی پس از معاهده کوچک قینارجه، بار دوم قپودانِ دریا (1188) شد و پانزده سال در این سِمَت به خدمت پرداخت تا جایی که صدراعظمها را کنار زد و اتابک سلطنت شد (جاوید، 1969، همانجا؛ نیز رجوع کنید به جودت‌پاشا، ج 3، ص 387) و توانست روندِ نوسازی نیروی دریایی عثمانی را، بدون مخالفت داخلی، پیش ببرد. تحت نظر او مدرسه علوم ریاضی بارون دوتوت به مدرسه مهندسی پیشرفته و جامعی به نام مهندس‌خانه بحری همایون توسعه یافت (شاو ، ج 1، ص 252؛ نیز رجوع کنید به الدولة العثمانیة، ج 1، ص 422، ج 2، ص 505؛ شکیب ارسلان، ص 253). کوششهای او در دو زمینه بود: 1) ایجادِ کارخانه‌های کشتی‌سازی جدید با دعوت از صنعتگران فرانسوی برای تولید کشتیهای جدید با الگوی فرانسوی ـ بریتانیایی، ولی سبک‌تر که در آبراهه‌های کم عرضِ اژه قادر به حرکت باشند. وی تا 1199 توانست ناوگانی بالغ بر 22 کشتی غول‌پیکر جنگی تشکیل دهد، اما به دلیل رواج رشوه‌خواری و منصب فروشی، در بهبود وضع افسران و کارکنان موفقیتی نیافت (گودوین ، ص 107). 2) ایجادِ دوره آموزشی دریایی با امکانات و پادگانهای ویژه برای تربیت افسران مقتدر و مسلط به شیوه‌های جدید رزمایش (مانور)های دریایی با هیئتی متشکل از بارون دوتوت و کمبل اسکاتلندی و دیگران (شاو؛ گودوین، همانجاها). اما عبدالحمید، به سبب جنگ با کشورهای معارض و به‌ویژه نگرانی از مرزهای ایران و سیاست تهاجمی کریمخان زند به آناطولی شرقی و بصره، آماده حمایت از اصلاحات جزائرلی نبود. فقط وقتی سلیمان‌پاشا حکومت ممالیک را به عراق بازگرداند (1188ـ1189)، نگرانی عثمانیها از ایران به مدت یک قرن بر طرف شد. جنگ طولانی با روسیه، که سبب ضعفِ اقتدار عثمانی شده بود، شروع فعالیتهای جدایی‌خواهانه در مناطقی چون سوریه را در پی داشت. جزائرلی، به پشتوانه تجربه‌اش، مأموریت یافت شورش ظاهرالعُمَر * را سرکوب کند (شاو، ج 1، ص 252ـ254؛ نیز رجوع کنید به شهابی، قسم 1، ص 111؛ ینی، ص 317ـ323، 462ـ464). شیخ ظاهر در آن زمان بر صیدا و عکا دست یافته و، با استفاده از عواید زمینهای تیولی و اجاره‌ای، اقتدار سیاسی کسب کرده بود. جزائرلی به عکا رفت و پس از غلبه بر ظاهر، اموال او را به نفع خزانه عثمانی تصرف کرد (شهابی، قسم 1، ص 111ـ114؛ ینی، ص 464ـ465).در 1192/1778، مذاکرات با روسیه در باره کریمه، به هراس از جنگ دیگری ختم شد و جزائرلی دستور داد که در دریای سیاه رزمایش نظامی صورت گیرد، اما به هدفش نرسید و کشتیهای عثمانی غرق شدند. سرانجام، سلطان عبدالحمید اول با تصویب علما در آینالی قواق/ آینالی‌کاواک، با الحاق کریمه به روسیه و دخالت نکردن در امور آن موافقت کرد (گوگچه، ص50 - 51؛ واصف افندی ، ص 104ـ 105؛ نیز رجوع کنید به آکسان ، ص 184). از آن پس، کاترین دوم (حک : 1175ـ ح 1211/ 1762ـ 1796)، امپراتریس روسیه، کریمه را پایگاهی برای پیشروی به داخل سرزمینهای عثمانی کرد. جزائرلی، که از موفقیتهای روسها آگاهی داشت، برای مقابله با نفوذ روسها، هم‌زمان با توسعه استحکامات، به رزمایش دریایی در اژه و موره (جنوب یونان) و گرید (کرت) نیز اقدام کرد (واصف افندی، ص 214، 205).در رجب 1193، مأموریت سرکوب شورشهای موره (جنوب یونان) به جزائرلی محول شد. او نیز آرناودهای شورشی (آلبانیاییها) را اخراج و از رعایا رفع ظلم کرد و حکومتِ موره به او واگذار شد (جاوید، 1969، همانجا؛ نیز رجوع کنید به د. ا. ترک ، همانجا).جزائرلی سه بار (در 1195، 1199 و 1200) قائم‌مقام صدارت شد و سهم مهمی در اداره کشور داشت (جودت‌پاشا، ج 2، ص 154، ج 3، ص 130، 258، 387ـ 388، سند ش 11ـ 12؛ واصف افندی، ص 231، 314). بار دوم تصدی او به عنوانِ قائم‌مقام، بعد از سقوط رقیبش، خلیل حمیدپاشا، بود که به ناحق شایع شده بود قصد کنار زدن سلطان عبدالحمید را دارد (جودت‌پاشا، ج 3، ص 129ـ132، 261؛ شاو، ج 1، ص 257).در 10 شعبان 1200/ 8 ژوئن 1786، جزائرلی غازی حسن پاشا، با مأموریت بازیابی اقتدار عثمانی در مصر، به اسکندریه رفت و پس از پیروزی اولیه بر حکومت مشترک ابراهیم بیگ و مرادبیگ، که به تشویق فرانسویها داعیه استقلال داشتند، کوشید به اصلاحِ امور مصر بپردازد. وی، یگِن محمدپاشا، والی مصر، را آزاد کرد و هر چند به سبب پیچیدگی اوضاع اجتماعی نتوانست سلسله ممالیک را براندازد، با ایجاد تفرقه میان امرای ممالیک، اقتدار عثمانی را بازگرداند و سرانجام، پس از شش‌ماه اقامت در مصر، به استانبول بازگشت ( رجوع کنید به جودت‌پاشا، ج 3، ص300ـ 308؛ د. ا. ترک ، همانجا؛ هولت ، ص380). ولی پس از بازگشت، مأمور مذاکره با روسها در باب اختلافات دو دولت شد، اما مذاکره‌اش با روسها نتیجه‌ای نبخشید و چون باب عالی تحت نفوذ هوادارانِ جنگ بود، یوسف‌پاشا، به پشتگرمی پروس و انگلیس و فرانسه، در 29 شوال 1201/ 1787 به روسیه اولتیماتوم داد. با رد اولتیماتوم از سوی روسیه، بولگاکوف، سفیر روس، در یدی کوله (قصرِ هفت برج) زندانی شد و دولت عثمانی به فتوای مفتی‌زاده احمد ( رجوع کنید به جودت‌پاشا، ج4، ص253) به روسها اعلام جنگ داد (فرید، ص 361؛ نیز رجوع کنید به والتر، ص329؛ رجوع کنید به گوگچه، ص214). در ابتدای توجه روسها به جانب ایران و داغستان، چون جزائرلی با صدراعظم عثمانی بر سرِ اداره جنگ اختلاف‌نظر داشت، عثمانی حمله گسترده‌ای نکرد (جودت‌پاشا، ج4، ص18ـ 25؛ شاو، ج1، ص 258)، اما اتریش ایالات صرب‌نشین را تصرف نمود و روسیه به فرماندهی پاتیومکین ، قلعه اوزی/ آچاکوف را در اوکراین محاصره کرد. طبقِ فرمانِ حکومتی، جزائرلی مأمور شکستن محاصره آنجا گردید، ولی به‌سبب شیوه‌های جنگی برترِ روسها و نیز کمی عمق آبِ بندرِ آچاکوف، که امکان حرکت کشتیهای عثمانی در آن نبود، شکست خورد (والتر، ص330؛ نیز رجوع کنید به د. ا. ترک، همانجا؛ ایلتر، ص 548ـ549)، سپس در ییلان آداسی بر روسها غلبه یافت، ولی نتوانست از سقوط قلعه مستحکم اوزی (آچاکوف) جلوگیری کند (7 ربیع‌الاول 1203/ 6 دسامبر1788) و به استانبول بازگشت ( د. ترک، ذیل "Pasa, Cezayirli Gazi ("Hasan. با اینکه سقوط آچاکوف، سبب تأثر عمومی و تنزل اعتبار جزائرلی شد، وی تا مرگ عبدالحمید اول و جلوس سلیم سوم (حک : 1203ـ1222) قائم مقام باقی ماند (جودت‌پاشا، ج 4، ص 234؛ د. ا. ترک ، همانجا).سلطان جوان، جزائرلی را از قپودان پاشایی عزل کرد و سرعسکری قلعه اسماعیل واقع در رومانی را به وی داد (جاوید، 1969، ص 43؛ اوزون چارشیلی، ج 2، ص 448). با شکستهای صدراعظم کتخدا حسن‌پاشا (صدارت از 3 رمضان 1203 تا 15 ربیع‌الاول 1204) در فوکشانِ رومانی و بوزائو و بلگراد (1203/1789)، و موفقیت جزائرلی در تاراندن روسها از مقابل قلعه اسماعیل، جزائرلی نزد سلطان عثمانی جایگاه برتری یافت (رجوع کنید به والتر، همانجا؛ شکیب ارسلان، ص 258) و مقارنِ انقلاب کبیر فرانسه و تصویب حقوق بشر، فرمانده کل نیروها (سردارِ اکرم) و نیز صدراعظم شد (ربیع‌الاول 1204/ 3 دسامبر 1789؛ جاوید، 1998، ص 7؛ نیز رجوع کنید به د. ا. ترک، همانجا). دوران صدارت کوتاه وی در شومن/ شوملا بلغارستان گذشت (جاوید، 1998، همانجا) و در 14 رجب 1204/ 30 مارس 1790 در همانجا درگذشت و در تکیه بکتاشی دفن شد (ثریا، ج 2، ص 159). بنا به روایتی ( رجوع کنید به جاوید، 1998، ص250)، وی به قتل رسید، ولی به روایت کتخدا (قائم مقام)، جزائرلی بر اثر سرماخوردگی درگذشت (رجوع کنید به د. ا. ترک ، همانجا). از او، به نسبت مقام و موقعیتش، ثروت اندکی باقی‌ماند؛ چهارهزار آقچه برای همسرش (متوفی 1224). تنها دخترش قبل از جزائرلی، در 1202، درگذشته بود (ثریا، ج 2، ص 160).در باره جزائرلی گفته‌اند که جسور، بسیار شجاع، غیور، مدیر و مدبّر، رازدار و صادق نسبت به دولت، و دادگر و نیکوکار بود ( رجوع کنید به واصف افندی، ص 322ـ323؛ سامی، 1306ـ1316؛ ثریا، همانجاها؛ اوزون چارشیلی، ج 2، ص 447، 450). معاصر وی، واصف افندی، او را به نحوی مبالغه‌آمیز ستوده و گفته است که وی خداترس و بی‌عیب بود ( رجوع کنید به همانجا)؛ اما، دیگر نویسنده معاصر وی، جاوید، در عین ستودن صفات نیک او، به خونریزیهایش اشاره کرده است ( رجوع کنید به 1969، همانجا). جودت‌پاشا (ج 3، ص 259ـ260) قتل نایبِ صیدا را نقطه سیاهی در کارنامه او دانسته است (نیز رجوع کنید به سامی، 1306ـ1316، همانجا).جزائرلی در میان دولتمردان عثمانی شخصیت برجسته‌ای بود، چنانکه در نامه محرمانه شاهزاده سلیم (بعداً سلیم سوم، حک :1203ـ1222/ 1789ـ1807) به لوئی شانزدهم، پادشاه فرانسه (حک : ح 1188ـ1207/ 1774ـ1792)، آمده است: «او را در برابر دشمنانِ دین پست نکنید، زیرا در همه فرنگستان نامش بزرگ است و به خدا او خدمتگزارِ صادق دولت است.» عبدالحمید اول نیز در نامه همایونی از او تقدیر کرده است ( رجوع کنید به د. ا. د. ترک ، همانجا). این موقعیت ممتاز در میان دُوَل بیگانه نیز شناخته شده بود (همانجا).از جزائرلی آثار متعددی باقی‌مانده است، از جمله بیمارستان، تِرسانه * (زرادخانه نیروی دریایی)، چشمه‌هایی در جزیره لِمنی و جزیره چشمه، مسجدجامع مصلح‌الدین و حمامی در ویزه، تکیه‌هایی در شومن، حصاری برای تروا و اسکله‌ای در ینی‌محله (ثریا، ج 2، ص 159؛ جاوید، 1969، همانجا؛ اوزون چارشیلی، ج 2، ص 449ـ450). معروف است که وی شیر درنده‌ای را اهلی کرده بود و آن را مانند گربه‌ای همیشه به همراه داشت ( رجوع کنید به واصف‌افندی، ص 326؛ الدولة العثمانیة، تصویر160). بر مُهرِ او به خط تعلیق این عبارت حک شده بود: «مارآهُ المؤمنونَ حسناً فهو عنداللّهِ حَسَن» ( د. ا. ترک ، همانجا).چاکری یمنی، از عالمان دوره عبدالحمید، کتابی به نامِ غزوات غازی حسن پاشا ، در باره جنگها و شورشهای زمان جزائرلی غازی تألیف کرده که در کتابخانه سلیمانیه موجود است ( د. ا. د. ترک ، ذیل "Cezayirli Gazi Hasan Pasa" ؛ نیز رجوع کنید به اوزون چارشیلی، ج 2، ص 450).منابع: عزیز سامح ایلتر، الاتراک العثمانیون فی افریقیا الشمالیة، ترجمة محمود علی عامر، بیروت 1409/1989؛ محمد ثریا، سجل عثمانی ، استانبول 1308ـ1315/1890ـ1897، چاپ افست انگلستان 1971؛ احمد جاوید، وُردِ مُطَرّا ، در احمد تائب عثمان‌زاده، حدیقة الوزرا، استانبول 1271، چاپ افست فرایبورک 1969؛ احمد جودت‌پاشا، تاریخ جودت، استانبول 1309؛ همان، تعریب عبدالقادر افندی دنا، چاپ عبداللطیف‌بن محمد حمید، بیروت 1420/1999؛ الدولة العثمانیة : تاریخ و حضارة، نقله الی العربیة صالح سعداوی، استانبول: مرکز الابحاث للتاریخ و الفنون و الثقافة الاسلامیة، 1999؛ شمس‌الدین‌بن خالد سامی، قاموس‌الاعلام ، چاپ مهران، استانبول 1306ـ1316/ 1889ـ 1898؛ همو، قاموس ترکی ، چاپ احمد جودت، استانبول 1317؛ شکیب ارسلان، تاریخ الدّولة العثمانیة، چاپ حسن سماحی سویدان، دمشق 1422/2001؛ حیدر احمد شهابی، لبنان فی عهدالامراء الشهابیین، چاپ اسد رستم و فؤاد افرام بستانی، بیروت 1969؛ محمدبک فرید، تاریخ الدولة العلیة العثمانیة، چاپ احسان حقی، بیروت 1408/1988؛ جمال گوگچه، قفقاز و سیاست امپراتوری عثمانی ، ترجمه وهاب ولی، تهران 1373 ش؛ والتر، تاریخ روسیه: از پیدایش تا 1945 ، ترجمه نجفقلی معزّی، تهران 1338 ش؛ جرجی‌ینی، «ظاهرالعمر»، المقتطف ، ج 28، ش 4 و 5 (محرّم و صفر 1321)؛Virginia H. Aksan, An Ottoman statesment in war and peace: Ahmed Resmi Efendi, 1700-1783 , Leiden 1995; Ahmed Cavid, Hadika-i vekayi، , ed. Adnan Baycar, Ankara 1998; Orhan Saik Gokyay, "Osmanli Donanmasi ve kapudan-I derya ile ilgili tesrifat Hakkinda Belgeler", Tarih Enstitusu Dergisi , vol.12, no. 12 (1981-1982); Godfrey Goodwin, The Janissaries , London 1997; Joseph von Hammer-Purgstall, Geschichte des osmanischen Reiches , Graz 1963; P.M. Holt, "The later Ottoman Empire in Egypt and the fertile crescent", in The Cambridge history of Islam , vol. 1A , ed. P.M. Holt, Ann K.S. Lambton, and Bernard Lewis, London: Cambridge University Press, 1980; IA, s.v. "Hasan Pasa, Cezayirli Gazi " (by I. H. Uzuncarsili); Mehmet Zeki Pakalin, Osmanli tarih deyimleri ve terimleri sozlugu , Istanbul 1971-1972; Stanford J. Shaw, History of the Ottoman Empire and modern Turkey , Cambridge 1985; TA , s.v. "Hasan Pasa, Cezayirli Gazi"; TDVIA , s.v. "Cezayirli Gazi Hasan Pasa" (by Mahir Aydin); Ismail Hakki Uzuncarsili, Osmanli tarihi , vol.2, Ankara 1983; Ahmed vasfi Efendi, Mehasinu'l-asar ve hakaiku'l-ahbar , ed. Mucteba Ilgurel, Ankara 1994.
