جَرَش ، گراسا ی قدیم ، شهری در شمال اردن . جرش در َ17 32 عرض شمالی و َ54 35 طول شرقی ، در حدود پنجاه کیلومتری شمال شهر عَمّان / امّان (پایتخت اردن )، قرار دارد. این شهر را نباید با جَرَشِ نزدیک بیت المقدّس و جُرَشِ یمن یکی دانست . جَرَش در دامنه جنوب شرقی کوههای عَجْلون * و در ساحل شرقی رود جَرَش واقع است . رود جرش از ریزابه های راست رود زَرقا، با جهت شرقی ـ غربی ، است که به رود اردن می ریزد و به بحرالمیت (رجوع کنید به بحر لوط * ) منتهی می شود.جرش یکی از هشت شهر بزرگ اردن (رجوع کنید به اسعدی ، ج 1، ص 5) و در تقسیمات سیاسی اردن ، مرکز محافظه ای به همین نام (با جمعیت حدود 000 ، 170 تن در 1383 ش / 2005) است (رجوع کنید به الموسوعة العربیة العالمیة، ج 1، ص 483؛ < فرهنگ جغرافیایی جهان >، ذیل "Jordon" ). ویرانه های شهر گراسای قدیم ، با ستونهای سنگی قرمزرنگ فراوان ، در مغرب شهر جرش قرار دارد (روندو، ص 19ـ20).آب و هوای این ناحیه تحت تأثیر اقلیم مدیترانه ای و بارش سالانه آن بین 350 تا 500 میلیمتر است (ساپن، ص 223؛ نیز رجوع کنید به شحاده، ص 30). استعداد زراعی زمینهای جرش ، نشان می دهد که در کشاورزی پیشینه ای کهن دارد. در اطراف شهر جنگلهایی هست (رجوع کنید به غوانمه ، 1982 ب ، ص 29؛ ویل ، ص 239، پانویس 17) و در نواحی جرش کشت جو رواج دارد (دبّاغ ، ج 1، قسم 1، ص 674).بر اساس آمار 1383 ش /2005، جرش حدود سی هزار تن جمعیت دارد (رجوع کنید به < فرهنگ جغرافیایی جهان >، ذیل ""Jaras ) که ، برخی از آنان چرکسهای مهاجرند که به عربی و قفقازی سخن می گویند (اسعدی ، ج 1، ص 8؛ دبّاغ ، ج 3، قسم 2، ص 472؛ نیز رجوع کنید به ادامه مقاله ). جاده عمّان به نواحی شمالی اردن از جرش می گذرد. این شهر و شهر کهن پِتْرا (رجوع کنید به رقیم *) قطب صنعت گردشگری اردن هستند (رجوع کنید به < کتاب سال جهان اروپا 1999 >، ج 1، ص 2004).بافت جدید و مسکونی در مشرق شهر و بافت قدیم و غیرمسکونی در مغرب شهر قرار دارد. بخش باستانی ، در مغرب شهر، با ستونها و بناهای عظیم آن شبیه شهرهای رومی قرن اول میلادی است ؛ اما، سفالینه هایی که در میدان اصلی شهر و در معبد زئوس پیدا شده است ، تأثیر معماری یونانی (هِلِنی ) قرن دوم پیش از میلاد را نشان می دهد (ویل ، ص 240ـ241). رود جرش ، با جهت شمالی ـ جنوبی ، تقریباً از میان شهر می گذرد و آن را به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم می کند. گرمابه ای در مشرق این رود و در حوزه ساخت و سازهای رومی ، و گرمابه ای در مغرب آن در حوزه ساخت و سازهای مسیحی و اسلامی وجود داشته است . آثاری از چند کلیسا، مثل کلیسای حواریون مسیح و کلیسای شهدا در شمال و کلیسای پروکوپیوس در جنوب شرقی شهر فعلی ، و آثار مسجدی متعلق به دوره امویان (حک : 41ـ132) در مشرق این رود باقی مانده است . ظاهراً همه عناصر عام المنفعه شهری دوره یونانی ـ رومی شهر، در مغرب رود جرش قرار داشته اند که آثار باقیمانده آنها به ترتیب از شمال به جنوب عبارت اند از: چهارراه ستوندار یا میدان شمالی ، گرمابه غربی ، تماشاخانه شمالی ، معبد آرتمیس ، کلیسای ویادوکت، کلیسای جامع سن تئودور، کنیسه یهودیان ، مقر اسقف گنسیوس ، مقبره چند قدیس ، چهار راه ستوندار جنوبی ، کلیسای سن پتر و کلیسای سن پل ، میدان عمومی شهر، معبد زئوس و تماشاخانه جنوبی (رجوع کنید به برقوتی ، ص 218ـ 228). اکثر این اماکن از طریق مسیرهایی که دو طرف آنها ستونهای سنگی قرار داشت ، باهم ارتباط داشتند. از دروازه شمالی تا دروازه جنوبی ، مسیر مستقیم سنگفرشی است که اطراف آن را ستونهای سنگی احاطه کرده است . این مسیر پس از عبور از دروازه جنوبی و گذشتن از کنار میدان بزرگ اسب دوانی به طاق پیروزی می رسد. مسیری که از چهارراه جنوبی به سوی مشرق می رود، پس از قطع رود جرش به مسجد دوره امویان می رسید که گرمابه شرقی نیز تقریباً در جوار آن قرار داشت . از این قسمت به سمت مشرق ، ساخت و سازهای مسکونی دوره های بعدی با سیمایی متفاوت شروع می شود که از شمال به جنوب امتداد دارد. شهر به شکل کثیرالاضلاع نامنظمی است که در اطراف آن آثار برج و باروهای قدیمی وجود دارد. این شهر از جنوب به عمّان و از شمال به عجلون می رسد (همانجا؛ برای اطلاع بیشتر در باره آثار جرش رجوع کنید به الموسوعة العربیة، ذیل مادّه ؛ دَبـّاغ ، ج 3، قسم 2، ص 471ـ 472؛ فیشر، 1342، ص 200ـ203؛ همو، 1351، ص 85 87).از مشاهیر این شهر، نیکوماخوس گراسایی بوده که در حدود سال 100 میلادی می زیسته و به سبب داشتن تألیفات متعدد در ریاضیات و موسیقی به شهرت رسیده بوده است . از او دو اثر به نامهای مدخلی بر حساب و راهنمای علم الحان باقی مانده است ( زندگینامه علمی دانشوران، ذیل "Nicomachus of Gerasa" ). طبری (ج 7، ص 242) نیز از شخصی به نام نَضْربن جرشی نام برده است .پیشینه . بنای شهر به اسکندر مقدونی (حک : 336ـ 323 ق م ) منسوب است (روندو، ص 19). نام آن اولین بار در آثار دوره مَکّابیان (خاندانی یهودی در قرنهای دوم و اول پیش از میلاد) آمده است ( د. اسلام ، چاپ اول ، ذیل مادّه ). اسکندر بین ده شهر از منطقه شامات ــ که پلینی اکبر (پلینیوس ) آنها را دکاپولیس نامیده است مجموعه به هم پیوسته ای ایجاد کرد که یکی از آنها گراسا (در متن : گالاسا ) یا جرش امروزی بوده است . علاوه بر گراسا، گادارا (امّقیس کنونی در شمال اردن ، کنار مرز این کشور با سوریه و فلسطین اشغالی )، گراسا (جَرَش ) در ناحیه سواد، و فیلادلفیا (رَبَتِ بنی عَمّون ، عمان کنونی ؛ اسعدی ، ج 1، ص 10) در ناحیه بَلقاء، نیز جزو دکاپولیس بوده اند (پلینیوس ، ج 2، کتاب 5، ص 277؛ صلیبی ، ص 13؛ نیز رجوع کنید به عطیه اللّه ، ج 1، ص 593ـ594؛ دبّاغ ، ج 1، قسم 1، ص 634ـ 635). بر اساس یافته های باستان شناسان ، جرش شهری تجاری و کاروان رو، با آب و ثروت کافی بوده و نقش مهمی در پذیرش جمعیت و حفظ ائتلاف ده شهر داشته است (ویل ، ص 239).در سال 63ق م ، پومپیوس ، سردار رومی ، طی جنگهای خود وارد دمشق شد و در همان سال به جرش رسید. او دکاپولیس را به ایالت سوریه ، که تازه به وجود آمده بود، ملحق نمود (روندو، همانجا؛ ویل ، ص 237ـ239؛ نیز رجوع کنید به روبر، ذیل "Dإcapole" ).در سال 30 یا 31 ق م ، زلزله ای به قدرت هفت ریشتر، به مرکزیت ریحا (یا جریکو)، در مغرب رود اردن به وقوع پیوست که احتمالاً جرش نیز از این زلزله آسیب دید (رجوع کنید به عیسی ، ص 233).در اوایل قرن دوم میلادی ، هم زمان با حکومت ترایانوس (امپراتور روم ، حک : 98ـ117 میلادی )، جرش شهری ثروتمند با تجارت پررونق بود. اهمیت شهر، در زمان هادریانوس (حک : 117ـ 138 میلادی )، که در توسعه و زیباسازی آن کوشید، حفظ شد به طوری که در دوره وی این شهر را انطاکیه کریسوروآس (نام لاتینی رود بَرَدی &39; *) می نامیدند (ویل ، ص 239). طاق پیروزی بیرون شهر نیز در همین زمان به مناسبت ورود هادریانوس به این شهر بنا شده است (ویل ؛ روندو؛ الموسوعة العربیة، همانجاها؛ دبّاغ ، ج 1، قسم 1، ص 648ـ649).جرش در حدود سال 160 میلادی جزو سرزمینهای اسلامی محسوب می شد. این شهر در قرن سوم میلادی ، پس از ویرانی تَدمُر * ، جزو فلسطین شد و اهمیت خاصی یافت . بسیاری از ویرانه های باشکوه امروزی از آن دوره بازمانده است ( د. اسلام ؛ روندو، همانجاها). جرش در قرن چهارم میلادی از شهرهای قلعه ای بود. در قرن ششم میلادی ، یعنی در دوره امپراتوری روم شرقی ، یازده کلیسا برای ساکنان مسیحی آنجا ساخته شد (روندو، ص 19ـ20؛ نیز رجوع کنید به الموسوعة العربیة، همانجا). در 614 میلادی ، ساسانیان (حک : 438ـ651) آنجا را تصرف کردند و ستونهای وسط میدان اسب دوانی ، که بعداً میدان چوگان شد، از آثار آنهاست (لنکستر هاردینگ ، ص 102).مسلمانان در زمان خلافت عمربن خطّاب (13ـ23)، به فرماندهی شُرَحْبیل بن حَسَنه * ، جرش را با صلح فتح کردند (بلاذری ، ص 159ـ160؛ یاقوت حموی ، ذیل مادّه ). در سده های نخستین اسلامی ، در این شهر زلزله های ویرانگر متعددی رخ داد. بر اساس گزارشها، زمین لرزه های سالهای 38 یا 39، 129 و 239 یا 240، شدیدتر از بقیه بوده اند (رجوع کنید به عیسی ، ص 232ـ233؛ نیز رجوع کنید به ادامه مقاله ).ابن خرداذبه در میانه قرن سوم (ص 78) و ابن فقیه در اواخر این قرن (ص 116)، جرش را «کوره »ای در اردن خوانده اند. ظاهراً در قرنهای دوم و سوم ، سفالگری در جرش متداول بوده ، زیرا قدیم ترین سفالینه یافته شده در جرش ، متعلق به این سده هاست (غوانمه ، 1982 الف ، ص 119).مقدسی در نیمه دوم قرن چهارم ، شام را به شش حوزه تقسیم کرد که یکی از آنها اردن و یکی از شهرهای اردن ، شهر اَذْرِعات (یا دَرْعا * ) و رستاق آن جبل جرش بود (ص 154، 162). در 426، این شهر بار دیگر از زلزله آسیب دید (عیسی ، ص 233). از بناهای اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم جرش ، به قلعه ای متعلق به طُغْتَگین ، اتابک دمشق (حک : 497ـ522)، اشاره کرده اند. بودوئن دوم ، حاکم صلیبی بیت المقدّس (حک : 1118ـ1131)، این قلعه را در 514/ 1121 ویران کرد. اکنون هیچ نشانی از این قلعه باقی نمانده است (رانسیمان ، ج 2، ص 159؛ نیز رجوع کنید به پیک، ج 1، ص 120ـ125). در اوایل سده هفتم ، یاقوت حموی (همانجا) به عظمت جرش در گذشته و ویرانی آن در زمان خود اشاره کرده و در باره چاههای عظیم آنجا، نهری که از میان شهر می گذرد و از کوه نزدیک آن به نام جبل جرش ، که از نام جرش بن عبداللّه گرفته شده ، و آبادیها و روستاها و مزارع خوب آن سخن گفته است .از سده هفتم تا سیزدهم ، اطلاع ویژه ای از وضع شهر در دست نیست ، جز آنکه چند زلزله در سده های دهم تا سیزدهم به این شهر آسیب رسانده است (رجوع کنید به عیسی ، همانجا). در اواسط سده سیزدهم حدود ده تا یازده هزار تن از قبایل چادرنشین ، از جرش تا رود اردن پراکنده بودند و به پرورش گوسفند و بز اشتغال داشتند. بعضی از این قبایل در فصل برداشت محصول ، در جرش اقامت می کردند (جونز، ص 308). در 1295/ 1878، بر اثر سیاستها و برنامه های دولت عثمانی ، مهاجرت چرکسها و چچنها از روسیه به ترکیه و اردن آغاز شد (رجوع کنید به عطیة اللّه ، ج 1، ص 594) و مدتی بعد چرکسها در بعضی از شهرهای منطقه ، از جمله جرش ، ساکن شدند. آنها روستای کوچکی در مشرق رود جرش ساختند که به تدریج بخش بزرگی از شهر قدیم را فراگرفت (جونز، ص 310؛ لنکستر هاردینگ ، ص 103؛ دبّاغ ، ج 4، قسم 2، ص 725). جرش در این زمان ، قضایی از لواء اِربِد * بود (کردعلی ، ج 3، ص 229).در 1337/1918، فیصل اول ، که در 1339/ 1921 به پادشاهی عراق رسید، شهرهای عمّان را تصرف کرد و بدین ترتیب تمامی اردن فعلی ، از جمله جرش که 500،1 تن جمعیت داشت (رجوع کنید به دبّاغ ، ج 3، قسم 2، ص 472)، تحت سلطه او در آمد (علاء جاسم محمد، ص 51 52). در زمان فیصل ، با وجود تلاش برای اداره نواحی اِرْبِد و عجلون به عنوان یک واحد، شیوخ قدرتمند طایفه الکاید جرش ، حکومت جداگانه ای تشکیل دادند (صلیبی ، ص 46).در 1304 ش /1925، بخش قدیمی شهر جرش ، که تا آن زمان کاملاً زیر خاک دفن شده بود، حفاری گردید و آثاری از یونان و روم از آن به دست آمد (روندو، ص 19).در 1325 ش /1946، با استقلال اردن ، جرش نیز یکی از شهرهای این کشور به حساب آمد. در جرش و نواحی پیرامون آن از 1327 ش /1948 و پس از اشغال فلسطین ، درگیریهای پراکنده ای رخ داد، از جمله ، درگیری نظامیان اردنی با مبارزان فلسطینی در تیر 1350/ ژوئیه 1971 (اسعدی ، ج 1، ص 14، 22).منابع : ابن خرداذبه ؛ ابن فقیه ؛ مرتضی اسعدی ، جهان اسلام، تهران 1366ـ1369 ش ؛ بلاذری (بیروت )؛ فردریک جرارد پیک ، تاریخ شرقی الاردن و قبائلها، تعریب بهاءالدین طوقات ، بغداد [? 1934 ]؛ مصطفی مراد دبّاغ ، بلادنا فلسطین ، خلیل ، ج 1، قسم 1 [ 1973 ]، ج 3، قسم 2، 1405/1985، ج 4، قسم 2، 1392/1972؛ طبری ، تاریخ (بیروت )؛ احمد عطیة اللّه ، القاموس الاسلامی ، قاهره 1383 / 1963ـ ؛ علاء جاسم محمد، الملک فیصل الاول : حیاته و دوره السّیاسی فی الثورة العربیة و سوریة و العراق ، 1883ـ1933، بغداد [ 1990 ]؛ یوسف درویش غوانمه ، التاریخ الحضاری لشرقی الاردن فی العصر المملوکی، عمان ، 1982 الف ؛ همو، التاریخ السیاسی لشرقی الاردن فی العصر المملوکی الاول : الممالیک البحریة، عمان 1982 ب ؛ داود ت . فیشر، «آثار جرش الفخمة »، المقتطف، ج 82 ، ش 1 (رمضان 1351)؛ همو، «خرائب جرش »، المقتطف، ج 64، ش 2 (جمادی الا´خره 1342)؛محمد کردعلی ، خطط الشام، بیروت 1389ـ1392/ 1969ـ1972؛ گ . لنکسترهاردینگ ، آثارالاردن، تعریب سلیمان موسی ، عمان 1971؛ مقدسی ؛ الموسوعة العربیة، دمشق : هیئة الموسوعة العربیة ، 1998ـ ، ذیل «جرش » (از علی قیم )؛ الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض : مؤسسه اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع ، 1419/1999؛ یاقوت حموی ؛Asem N. Barghouti, "Urbanization of Palestine and Jordan in Hellenistic and Roman times", in Studies in the history and archaeology of Jordan , ed. Adnan Hadidi, vol.1, Jordan: Department of Antiquities, Amman, 1982; Dictionary of scientific biography , ed. Charles Coulston Gillispie, New York: Charles Scribner&39;s Sons, 1981, s.v. "Nicomachus of Gerasa" (by Leonardo Teran); EI1 , s.v. "Djarash" (by Fr. Buhl ; The Europa world yearbook 1999 , London: Europa Publications, 1999; Zuhair H. Isa, "Earthquake studies of some archaeological sites in Jordan", in Studies in the history and archaeology of Jordan , ibid, vol.2, 1985; Barclay G. Jones, "International relationships in Jordan: persistence and change", in ibid, vol. 2; Jordan ] map, [ scale: 730&39;000, Reading, Eng.: GEOProjects, [n.d.]; Pliny [the Elder,[ Natural history , with an English translation, vol. 2, ed. & tr. H. Rackham, Cambridge, Mass. 1947; Paul Robert, Le petit Robert: des noms propres , Paris 2000; Philippe Rondot, La Jordanie , Paris 1980; Steven Runciman, A history of the Crusades , vol. 2, Middlesex, Eng 1981 ; Kamal Salibi, The modern history of Jordan , London 1998; Jean Sapin, "Prospection geo- archeologique de l&39;Ajlun 1981-82: Example de recherche integrante", in Studies in the history and archaeology of Jordan , ibid, vol.2;Numan Shehadeh,"The climate of Jordan in the past and present", in ibid, vol.2; Ernest Will, "L&39;urbanisation de la Jordanie aux epoques hellenistique et romaine: conditions geographiques et ethniques", in ibid, vol.2; World gazetteer] ,Online .[ Available: http://www. world- gazetteer. com/wg. php?x... [20 May 2005].
