الجرح و التعدیل، از مهم‌ترین کتابها در دانش جرح و تعدیل، تألیف ابن‌ابی‌حاتمِ رازی * (متوفی 327). چارچوب اصلی کتاب بر گرفته از التاریخ الکبیر ابوعبداللّه محمدبن اسماعیل بخاری است (سخاوی، ص220؛ ابن‌ابی‌حاتم، ج 1، مقدمه عبدالرحمان معلمی یمانی، ص ط ـ یا؛ برای آگاهی بیشتر در این باره رجوع کنید به رفعت فوزی عبدالمطلب، ص 185ـ191). بخاری در کتاب خود غالباً به ذکر نام افراد بسنده کرده و به تعدیل یا جرح آنان نپرداخته، ولی ابن‌ابی‌حاتم علاوه بر گردآوری اقوال و آرای عالمان در باب جرح و تعدیل راویان، نام بسیاری از آنان را که در کتاب بخاری نیامده، ذکر کرده است (ابن‌ابی‌حاتم، همانجا). ابن‌ابی‌حاتم در کتاب خود از آرای کسانی همچون شُعبَة بن حَجّاج (متوفی160)، سُفیان ثَوری (متوفی 161)، یحیی‌بن سعید قَطّان (متوفی 194)، عبدالرحمان‌بن مهدی (متوفی 198)، یحیی‌بن مَعین (متوفی 233)، علی‌بن مَدینی (متوفی 234) احمدبن حنبل (متوفی 241)، ابوزُرعه رازی (متوفی 264) و پدرش، ابوحاتم رازی (متوفی 277)، بهره برده است (ابن‌ابی‌حاتم، همان مقدمه، ص یا ـ یب). در مواردی که نقل‌قول باواسطه است، ابن‌ابی‌حاتم سلسله اِسناد خود را تا راوی اول ذکر کرده (برای شماری از این واسطه‌ها رجوع کنید به همان مقدمه، ص یا ـ یج) و در جاهایی به داوری در باره برخی معاصرانش پرداخته است (برای نمونه رجوع کنید به همان، ج 2، ص140، ج 4، ص 194، ج 8، ص 194؛ نیز رجوع کنید به رفعت فوزی عبدالمطلب، ص 351ـ369 که برخی از این موارد را فهرست کرده است). ترتیب کتاب الفبایی است و بر اساس حرف اول نام راویان، و در مواردی که اشخاصِ همنام بسیاری وجود داشته‌اند، بر اساس حرف اول نام پدرشان مرتب شده است (مثلاً رجوع کنید به ابن‌ابی‌حاتم، ج 2، ص 83: باب من یسمّی ابراهیم). در پایان هر نام، یک باب به کسانی اختصاص دارد که نام پدرشان مشخص نیست (مثلاً رجوع کنید به ج 2، ص 149: باب تسمیة ابراهیم الذین لاینْسَبون). در پایان هر حرف، نامهایی که فقط یک مصداق دارند در بابی مستقل ذکر شده‌اند (برای نمونه رجوع کنید به ج 2، ص 343). در بخش پایانی کتاب (ج 9، ص 315 به بعد)، نام افرادی آمده که به نام پدر یا برادرشان یا به کنیه مشهور بوده‌اند، یا اینکه نه نام خودشان مشخص بوده نه نام پدرشان، و نیز نام یک تن ذکر شده که خودش شناخته شده اما پدرش ناشناخته است. با وجود این، نظم کتاب به گونه‌ای نیست که نامها به سهولت قابل دستیابی باشند، ازاین‌رو فهرستهایی برای آن تنظیم شده است، از جمله فهرس الجرح و التعدیل از بَسْیونی زَغلول که در 1408 به همراه خود کتاب در بیروت چاپ شد و فهرستی دیگر از محمدصالح‌بن عبدالعزیز مراد (عطیه و دیگران، ج 2، ص 595).الجرح و التعدیل در بر گیرنده نام بیش از هجده هزار راوی،است، ولی سلمان باشاران(د.ا.د.ترک ، ذیل مادّه) به خطا این رقم را 040 ، 16 ثبت کرده است. ابن‌ابی‌حاتم، به منظور جامعیت بخشیدن به کتاب، افراد بسیاری را، بدون جرح یا تعدیل ایشان، برشمرده است به امید آنکه در آینده حکمی در باره آنان بیابد و بر مطالب کتاب بیفزاید (ج 2، ص 38). برخی این فقدانِ حکم را دالّ بر توثیق راوی دانسته‌اند (رجوع کنید به لکنوی، ص230ـ 248، تعلقیه عبدالفتاح ابوغده).باتوجه به حجم گسترده کتاب و به‌رغم دقت و وسواس مؤلف، اشتباهاتی به آن راه یافته که مصحح کتاب، عبدالرحمان‌بن یحیی معلمی یمانی، برخی از آنها را ذکر کرده است (رجوع کنید به ابن‌ابی‌حاتم، ج 1، مقدمه، ص یز ـ یج). مؤلف در مقدمه کتاب (ج 2، ص 37ـ39) به تبیین درجات راویان و اقسام آنان از نظر جرح و تعدیل پرداخته و حماده (ص 248) این‌گونه تقسیم‌بندی را بدیع دانسته است. به دلیل اهمیت این کتاب، تراجم‌نویسانِ بسیاری از آن مطالبی نقل کرده‌اند که از آن جمله‌اند: خطیب بغدادی (ج 3، ص 313، ج 5، ص 204)، ابن‌ماکولا (ج 1، ص 293، ج 2، ص40، 497)، سمعانی (ج 1، ص 83، 96، ج 5، ص 5)، ابن‌عساکر (ج 5، ص 161، ج 19، ص240)، ابن‌نقطه (ج 2، ص 83، 317، ج 3، ص 223)، مِزّی (ج 1، ص 152)، ذهبی (ج 2، ص 335، ج 3، ص 455) و ابن‌حجر عسقلانی (ج 1، ص 578، ج 8، ص 362).مؤسسه دایرة المعارف العثمانیة در حیدرآباد دکن، الجرح و التعدیل را به همراه تقدمة المعرفة، که دیباچه و مدخلی بر آن محسوب می‌شود و در آن عالمان جرح و تعدیل معرفی شده‌اند، در نُه جلد و در فاصله سالهای 1361 تا 1373/ 1941ـ1953 چاپ کرده است (برای آگاهی از نسخه‌های خطی آن رجوع کنید به سزگین، ج 1، جزء 1، ص 353).منابع: ابن‌ابی‌حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن 1371ـ1373/ 1952ـ1953، چاپ افست بیروت [ بی‌تا. ]؛ ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت 1423/2002؛ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت 1415ـ1421/ 1995ـ2001؛ ابن‌ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف من الاسماء و الکنی و الانساب، چاپ عبدالرحمان‌بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن 1381ـ1406/ 1962ـ1986؛ ابن‌نقطه، تکملة الاکمال، چاپ عبدالقیوم عبدرب النبی، مکه 1408ـ 1418؛ فاروق حماده، المنهج الاسلامی فی الجرح و التعدیل: دراسة منهجیة فی علوم الحدیث، رباط 1409/1989؛ خطیب بغدادی؛ ذهبی؛ رفعت فوزی عبدالمطلب، ابن‌ابی‌حاتم الرازی و اثره فی علوم الحدیث، قاهره 1415/1994؛ محمدبن عبدالرحمان سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمّ التاریخ ، چاپ فرانتس روزنتال، بیروت [ بی‌تا. ]؛ فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج 1، جزء 1، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، ریاض 1403/1983؛ سمعانی؛ محیی‌الدین عطیه، صلاح‌الدین حفنی، و محمد خیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت 1416/1995؛ محمود عبدالحی لکنوی، الرفع و التکمیل فی الجرح و التعدیل ، چاپ عبدالفتاح ابوغده، حلب 1407/ 1987؛ یوسف‌بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی‌اسماء الرجال ، چاپ بشار عواد معروف، بیروت 1422/2002؛TDVIA , s.v. "el-Cerh ve't - Ta ـ dîl (by Selman Basaran).
