جِرجیس، از پیامبران دوره فترت بنا بر برخی قصص اسلامی. قصه جرجیس، که در برخی متون تاریخی و تفسیری و حدیثی مسلمانان با شاخ و برگهای بسیار وارد شده، در واقع مبتنی بر افسانه جورج قدیس، از شهدای مسیحی، است که دیر زمانی پیش از ظهور اسلام پدید آمده بود ( د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل مادّه). در باره جورج قدیس، به جز واقعه شهادتش، اطلاع تاریخی دیگری در دست نیست؛ اما، در جهان مسیحی افسانههایی چون کشتن اژدها به او نسبت داده شده است. همچنین او را حامی بعضی شهرها و کشورهای مسیحی دانستهاند. مطابق روایتی متعلق به قرن ششم میلادی، اصل وی از لُد در فلسطین بوده و پس از شهادت نیز در آنجا دفن شده است (رجوع کنید به ( دایرة المعارف جدید کاتولیک )، ذیل "George, St." ؛ قس یاقوت حموی، ذیل «موصل»، که قبر او را در وسط شهر موصل دانسته است؛ نیز رجوع کنید به د. اسلام ، همانجا).در باره واژه جرجیس در منابع لغوی عربی مطلبی نیامده و لغتنویسان به همین توضیح اکتفا کردهاند که نام پیامبری بوده است (برای نمونه رجوع کنید به جوهری؛ ابنمنظور؛ مرتضی زبیدی، ذیل «جرجس»)؛ اما، با توجه به منشأ قصه و نوع ترکیب واژه، به نظر میرسد مُعرَّبِ جورج باشد (رجوع کنید به د. اسلام، همانجا). در قرآن کریم نیز ذکری از جرجیس به میان نیامده؛ اما، در تفاسیر و تواریخ، از پیامبران دوره فترت پس از عیسی علیهالسلام شمرده شده است (رجوع کنید به مسعودی، ج 1، ص 73؛ سورآبادی، ص 54).منبع اصلی قصه جرجیس در متون تاریخی و حدیثی مسلمانان، وهْببن مُنَبِّه است (رجوع کنید به طبری، ج 2، ص 24؛ مسعودی، همانجا؛ مقدسی، ج 3، ص 134). طبری (ج 2، ص 24ـ36) گستردهترین روایت این قصه را از طریق ابناسحاق نقل کرده است. برطبق روایت طبری، جرجیس از بندگان صالح خداوند و اهل فلسطین بود. وی از جمله کسانی بود که بازماندگان حواریون مسیح را دیده و از آنان اخذ علم کرده و ایمان خود را پنهان داشته بودند. جرجیس شغل بازرگانی داشت و از این طریق به مستمندان کمک میکرد. وی در بذل مال بیدریغ بود، چندانکه گاهی خود تهیدست میشد و سپس به کسب و کار میپرداخت و مال به دست میآورد. در واقع، او برای صدقه دادن کار میکرد وگرنه فقر را دوستتر میداشت. جرجیس، که از فرمانروایی مشرکان بر سرزمین خود احساس ناامنی کرده بود، تصمیم گرفت به نزد داذانه، پادشاه جبار موصل (احتمالاً دیوکلسین، امپراتور روم از 284 تا 305 میلادی)، برود. وی برای جلب رضایت داذانه، که مشرکان را در آن سرزمین بر او مسلط نگرداند، مال فراوان به همراه برد تا به او هدیه بدهد، اما متوجه شد که داذانه بتپرست است و مردم را به سجده کردن بر بتی به نام اِفّلون وا میدارد؛ ازاینرو، مالی را که با خود برده بود، بین مردم تقسیم کرد و او را به ترک بتپرستی دعوت نمود. داذانه هم متقابلاً جرجیس را به بتپرستی خواند و بین آن دو مجادلهای درگرفت و سرانجام پادشاه، جرجیس را مخیر کرد که یا تن به شکنجه دهد یا در مقابل افّلون سجده کند. جرجیس سجده نکرد و از اینرو، چندبار شکنجه و سپس به حبس همراه با شکنجه محکوم شد، اما به کمک فرشتهای نجات یافت و نزد داذانه بازگشت و اینبار داذانه تا سه بار او را به اَشکال گوناگون به قتل رساند و جرجیس هر بار، به امر خدا، زنده شد. در این میان، همسر داذانه، با دیدن حالات جرجیس، ایمان آورد و به همین جرم به دستور داذانه به قتل رسید. در مجموع، 000 ، 34 تن به جرجیس ایمان آوردند که همگی کشته شدند. جرجیس، پس از کشته شدن همسر داذانه، به درگاه خدا دعا کرد و برای خود رفع بلا و مرگ، و برای داذانه و قومش عذاب و نابودی خواست. خدا دعای او را اجابت کرد و بدین ترتیب، مرگ چهارم و ابدی نصیب جرجیس گردید. در مراحل حبس و شکنجه جرجیس، معجزات و کرامات چندی روی داد، از جمله زنده شدن گاو مرده، سبز شدن گیاهان خشکیده، زنده شدن مردگان و شفایافتن نابینا.در منابع بعد از طبری، قصه جرجیس با تغییراتی در برخی جزئیات حوادث و تعبیرات، و گاهی بهطور خلاصه، نقل شده است (رجوع کنید به دینَوَری، ص 45؛ مسعودی؛ مقدسی، همانجاها؛ ثعلبی، ص 386ـ392؛ ابناثیر، ج 1، ص 367ـ 375). مقدسی از جمله کسانی است که این قصه را به اختصار آورده و نحوه بیان وی نشان دهنده شک و تردید او در صحت کل ماجرا است. قصه جرجیس در پارهای از منابع حدیثی شیعه، نظیر قصصالانبیاء قطب راوندی (ص 238ـ240)، بحارالانوار مجلسی (ج 14، ص 445ـ447) و النور المبین فی قصص الانبیاء و المرسلین جزایری (ص 450ـ452) آمده است که با نقل طبری و ثعلبی تفاوتهایی دارد. از جمله اینکه در نقل شیعی این روایت، تعبیر «بَعثَاللّه جرجیس الی ملِکٍ بالشام» (قطب راوندی، ص 238) آمده که نشان میدهد وی را خدا برانگیخته است. همچنین وقتی پادشاه از او میپرسد: «اهل کجایی؟» وی میگوید: «رومیام ولی در فلسطین سکونت دارم» (همانجا) که این نکته در نقل اهل سنّت نیامده است. همچنین در نقل شیعی این قصه (رجوع کنید به همان، ص 239)، جرجیس به چاه انداخته میشود ولی در نقل اهل سنّت (رجوع کنید به طبری، ج 2، ص 31)، به درون مجسمه توخالی گاوی انداخته میشود.در قصصالانبیاء قطب راوندی، که قدیمترین روایت موجودِ شیعی از این قصه است، کل حدیث از ابنبابویه نقل شده، اما چون این قصه در هیچیک از کتابهای موجود ابنبابویه وجود ندارد، به نظر میرسد قطب راوندی قصه را از یکی از کتابهای ابنبابویه، که اینک در دسترس نیست، نقل کرده باشد و این کتاب ظاهراً کتابالنبوة ابنبابویه است که خود او در برخی آثارش (برای نمونه رجوع کنید به ابنبابویه، 1404، ج 2، ص 231؛ همو، 1387، ص 288، 316) به آن اشاره کرده است. احتمالاً مأخذ عمده قطب راوندی در قصصالانبیاء همین کتابالنبوة ابنبابویه بوده است (انصاری قمی، ص 34). منبع اصلی ابنبابویه هم در نقل مطالبی از این دست، ظاهراً کتابالمبتداء ابانبن عثمان بَجَلی، مورخ معروف شیعی، است که در بسیاری از آثارش از او حدیث نقل کرده است (رجوع کنید به رحمتی، ص 64). در هر حال مجلسی (ج 14، ص 447)، پس از ذکر قصه جرجیس، یادآور شده که این قصه در منابع تاریخی مفصّلتر آمده اما چون اعتمادی به سند آن نیست از ذکر آن خودداری کرده است.در احادیث، جرجیس با عنوان «شهید» (ابنعساکر، ج 19، ص 61)، و «سیدالشهدا» (صنعانی، ج 2، ص 150؛ ابنعساکر، ج 64، ص 192) خوانده شده است. پارهای از ویژگیهای جرجیس، از جمله صبر و شکیبایی، تحمل انواع شکنجه و بتشکنی، با ویژگیهای مشابهی در شخصیت حضرت علی علیهالسلام تطبیق داده شده است (رجوع کنید به ابنشهر آشوب، ج 3، ص 47). در برخی از دعاها نیز به نام جرجیس اشاره شده است (برای نمونه رجوع کنید به ابنطاووس، ج 3، ص 142؛ مجلسی، ج 95، ص 363).در برخی اشعار فارسی از شخصیت جرجیس، به عنوان اُسوه پایداری که بارها مورد امتحان الاهی قرار گرفته، یاد شده است (رجوع کنید به سنایی، ص 601؛ مولوی، ج 2، ص 120، ج 3، ص33، 74، ج 4، ص 113، 284). همچنین در یک مَثَلِ مشهور فارسی به جرجیس اشاره شده است (رجوع کنید به دهخدا، ج4، ص1765؛ بهمنیار، ص 517؛ پرتوی آملی، ج 2، ص 1001ـ 1004).منابع: ابناثیر؛ ابنبابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم 1387؛ همو، کتاب من لایحضره الفقیه ، چاپ علیاکبر غفاری، قم 1404؛ ابنشهر آشوب، مناقب آل ابیطالب، نجف 1956؛ ابنطاووس، اقبال الاعمال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم 1414ـ1416؛ ابنعساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت 1415ـ1421/ 1995ـ2001؛ ابنمنظور؛ حسن انصاری قمی، «نسخهای ناقص از کتاب النبوه صدوق»، نشر دانش ، سال 19، ش 3 (پاییز 1381)؛ احمد بهمنیار، داستاننامه بهمنیاری ، بهکوشش فریدون بهمنیار، تهران 1369 ش؛ مهدی پرتوی آملی، ریشههای تاریخی امثال و حکم ، تهران 1369 ش؛ احمدبن محمد ثعلبی، قصصالانبیاء، المسمی عرائس المجالس ، بیروت: المکتبة الثقافیة، [ بیتا. ]؛ نعمتاللّهبن عبداللّه جزایری، النور المبین فی قصص الانبیاء و المرسلین، قم 1404؛ اسماعیلبن حماد جوهری، الصحاح: تاجاللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، قاهره 1376، چاپ افست بیروت 1407؛ علیاکبر دهخدا، امثال و حکم ، تهران 1357 ش؛ احمدبن داوود دینوری، الاخبار الطوال، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره 1960، چاپ افست قم 1368 ش؛ محمدکاظم رحمتی، «بازماندههایی از کتابی کهن در سیره نبوی از عالمی امامی: المبتدا و المبعث و المغازی الوفاة و السقیفة و الردة ابانبن عثمان بجلی»، کتاب ماه دین، سال 8، ش 1ـ2 (آبان و آذر 1383)؛ مجدودبن آدم سنایی، دیوان، چاپ مدرس رضوی، تهران 1380 ش؛ عتیقبن محمد سورآبادی، قصص قرآن مجید، برگرفته از تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری مشهور به سورآبادی، چاپ یحیی مهدوی، تهران 1365 ش؛ عبدالرزاقبن همام صنعانی، تفسیرالقرآن، چاپ مصطفی مسلم محمد، ریاض 1410/1989؛ طبری، تاریخ (بیروت)؛ سعیدبن هبه اللّه قطب راوندی، قصصالانبیاء، چاپ غلامرضا عرفانیان یزدی، مشهد 1409؛ مجلسی؛ محمدبن محمد مرتضی زبیدی، تاجالعروس من جواهرالقاموس، ج 15، چاپ ابراهیم ترزی و دیگران، کویت 1395/1975، چاپ افست بیروت [ بیتا. ]؛ مسعودی، مروج (بیروت)؛ مطهربن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ ، چاپ کلمان هوار، پاریس 1899ـ1919، چاپ افست تهران 1962؛ جلالالدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس، یا، دیوان کبیر، چاپ بدیعالزمان فروزانفر، تهران 1355 ش؛ یاقوت حموی؛EI 2, s.v. "Djirdjīs" (by B. Carra de Vaux); New Catholic Encyclopedia , Detroit: Thomson, 2003, s.v. "George, St." (by E. Hoade).
