8) جراید در قفقاز. نخستین جریدهای که به زبان ترکی آذربایجانی منتشر شده، (اخبار تاتار ) است که ضمیمه روزنامه روسی زبان ( اخبار تفلیس ) بوده است. این ضمیمه در اوایل 1248/ 1832 جانشین ضمیمه فارسی آن، که از اوایل 1246/ 1830 انتشار مییافت، شد (آخوندوف ، 1980، ص 4ـ9؛ ( تاریخ آذربایجان )، چاپ الیارلی، ص 759ـ760؛ رستمووا توحیدی، مقدمه، ص 3؛ اتابکی و رستمووا توحیدی، ص X-IX؛ پروین، ج 1، ص 326). جریده ترکی زبان دیگری نیز در تفلیس، به نام قافقازین بوطَرَفینین خبری (اخبار این سوی قفقاز)، ضمیمه روزنامه هفتگی روسی زبان ( پیک ماورای قفقاز)، چاپ میشد که حدود پنج سال بعد، در 1262/ 1846، توقیف گردید (یوکسل ، ص 94؛ (تاریخ آذربایجان ) ، چاپ الیارلی، ص 759). این جراید را ــ که ناشر فرمانها و احکام و اخبار رسمی دولت روسیه بودند سرآغاز جراید مسلمانان قفقاز به شمار نیاوردهاند، بلکه این مقام را به جریده اکینچی (کشاورز) دادهاند، که به همت حسنبیگ ملکوف (ملکزاده) زردابی (1258ـ 1325/ 1842ـ1907)، در 1292/ 1875 منتشر شد ( د. آ. ، ج 4، ص 155، سرلوحه ش [ 1 ] ) و پس از انتشار شماره بیستم سال سوم (3 شوال 1294/ 29 سپتامبر 1877) توقیف گردید (اشوینتوخوفسکی، 1995، ص30؛ ( تاریخ آذربایجان )، چاپ اسماعیلوف، ج 4، ص 335؛ رستمووا ـ توحیدی، مقدمه، ص 4؛ آخوندوف، 1980، ص 83 به بعد). در حقیقت، اکینچی (متن تمام 56 شماره آن، به مناسبت صدمین سال انتشار ــ که در 1354 ش/ 1975 در جمهوری آذربایجان جشن گرفته شد رجوع کنید به اکینچی، مقدمه میراحمدوف، ص 3 در 1358 ش/1979 با الفبای سیریلی به چاپ رسید) نیای واقعی مطبوعات مسلمانان سراسر روسیه به شمار آمده است ( د.اسلام ، چاپ دوم، ذیل da.IV Djari). زردابی و جریدهاش، اکینچی ، مناسبات متقابل گستردهای با روشنفکران و مطبوعات ایرانی داشتند (رجوع کنید بهرئیسنیا، 1374 ش، ج 1، ص 287ـ295، ج 2، ص 897 898).در حدود دو سال و نیم پس از توقیف اکینچی ، جریده ضیاء در اواخر 1296/1879 به همت سعید اُنسیزاده در تفلیس منتشر شد و پس از یک سال به ضیای قافقاسیا تغییر نام داد و انتشارش تا رمضان 1301/ ژوئن 1884 ادامه یافت (آخوندوف، 1980، ص 113ـ134). همزمان با انتشار ضیای قافقاسیا ، جلال انسیزاده، که گویا با برادر بزرگ خود اختلاف سلیقه داشته و ظاهراً نوگراتر از او بوده است (رجوع کنید به همان، ص 134ـ 135؛ (تاریخ آذربایجان ) ، چاپ اسماعیلوف، ج 4، ص 338)، روزنامه ـ مجله کشکول را در فاصله سالهای 1300 تا 1308/ 1883ـ1891 در تفلیس منتشر کرد (آخوندوف، 1980، ص 136). در هر دو جریده به مسائل ایران توجه خاصی میشد و گزارشها و مقالات و مطالب بسیاری به زبان فارسی در آن درج میگردید؛ حتی چند شماره از کشکول سراسر به زبان فارسی منتشر شده است (رئیسنیا، 1374 ش، ج 1، ص 296ـ 300؛ پروین، ج 1، ص 327ـ331). انتشار کشکول ، در نتیجه مهاجرت اجباری برادران انسیزاده به ترکیه بر اثر متهم شدن به داشتن تمایلات پانترکیستی از طرف دولت تزاری، متوقف گردید (یوکسل، ص 97ـ 98).پس از توقف انتشار کشکول ، دستگاه ممیزی تزاری از 1308/1891 تا سالها بعد به هیچ جریده ترکی زبانی در قفقاز اجازه انتشار نداد (همان، ص 99) تا اینکه در 1321/1903 محمدآقا شاه تختینسکی مجوز نشر روزنامه شرق روس را گرفت و نخستین شماره آن را در اول محرّم 1321/ 30 مارس 1903 در چاپخانهای که در تفلیس تأسیس کرده بود چاپ و منتشر کرد (حبیب بیگلی ، 1997، ص 247). این روزنامه، که ابتدا یک روز در میان ( د. آ. ، ج 10، ص 511) و سپس هر روز (تقیزاده، ص 39) منتشر میشد، نخستین روزنامه یومیه ترکی زبان قفقاز بود. سیدحسن تقیزاده * ــ که در 1322/1904 از اداره شرق روس بازدید کرده و با تختینسکی و همکارانش آشنا شده بود احتمال داده است که شرق روس اولین روزنامه یومیه در مشرق (ایران و قفقازیه) و مثل روزنامههای اروپایی بوده باشد (همان، ص 39 به بعد). اداره شرق روس بعدها به باکو انتقال داده شد تا آنکه در اواخر 1322/ اوایل 1905 به علت مشکلاتی از انتشار بازماند (میراحمدوف، ص 398؛ حبیببیگلی، 1992، ص 31).انقلاب مشروطه در روسیه و صدور بیانیه 17 اکتبر 1905، که آزادی برای تمام مردم روسیه را بشارت میداد، زمینه مساعدی برای انتشار جراید مسلمانان روسیه با انواع گرایشهای سیاسی، از جناح راست محافظهکار گرفته تا جناح چپ سوسیالیست، فراهم آورد. مسلمانان ساکن روسیه از 1905/ 1323 تا انقلاب فوریه 1917/ جمادیالاولی 1335، در حدود 159 روزنامه و نشریه ادواری منتشر کردند که از آن میان بیش از 61 جریده به زبان ترکی آذری بود و شهر باکو در این دوره، عمدهترین مرکز انتشار مطبوعات متعلق به مسلمانان روسیه شد (رجوع کنید به اشوینتوخوفسکی، 1999، ص105؛ ( تاریخ آذربایجان) ، چاپ اسماعیلوف، ج 5، ص 228؛ د. اسلام ، همانجا).نخستین جریده مهم این دوره، حیات بود که از ربیعالا´خر 1323 تا رجب 1324/ ژوئن 1905 ـ سپتامبر 1906، 325 شماره آن منتشر شد. صاحب امتیاز آن حاجی زینالعابدین تقییف، مدیر آن علیمردانبیک توپچیباشوف، و سردبیر آن احمدآقایف [ آقااوغلوی بعدی ] بود. شماری از نویسندگان دارای تمایلات سیاسی گوناگون و نیز علیبیگ حسینزاده، هاشمبیگ وزیروف، حسنبیگ زردابی، عبدالرحیم بیگ حقْوِردییف، جلیل محمد قلیزاده، علیاکبر طاهرزاده صابر، فریدونبیگ کوچَرلی ، و نریمان نریمانوف در آن مطلب مینوشتند. احمدآقایف، پس از انتشار 101 شماره، به علت اعمال نفوذ حاجزینالعابدین تقییف و داشتن اختلافنظر با توپچی باشوف، از سردبیری کنارهگیری کرد و علیبیگ حسینزاده جای او را گرفت (میراحمدوف، ص 409ـ411؛ ( تاریخ آذربایجان )، چاپ اسماعیلوف، ج 5، ص 229؛ د.آ. ، ج10، ص 190؛ د.ا.ترک ، ج 7، ص 385).احمدآقایف پس از کنارهگیری از حیات ، سردبیری جریده روزانه ارشاد را، که از شوال 1323/ دسامبر 1905 با حمایت مالی عیسی آشوربیگلی منتشر میشد، بر عهده گرفت و تا واپسین شماره آن، که در جمادیالاولی 1326/ ژوئن 1908 انتشار یافت، در همان مقام باقی ماند. نویسندگان نوگرایی چون نریمانف، افندییف، رسولزاده، عزیز حاجیبگوف، علیاکبر صابر از همکاران قلمی وی در آن روزنامه بودند (یوکسل، ص 101ـ102؛ د.آ. ، ج 4، ص 526). ارشاد یک ضمیمه فارسی هفتگی نیز داشت که مدیرش محمدصادق ادیبالممالک بود (رئیسنیا، 1374 ش، ج 2، ص900؛ پروین، ج 2، ص 456ـ 457). آقایف پس از تعطیل شدن ارشاد ، جریده ترقی را که ادامه ارشاد بود، با حمایت مالی مرتضی مختاروف، انتشار داد و چون مدتی بعد ناگزیر از مهاجرت به ترکیه شد، اداره آن را به عزیز حاجیبگوف واگذار کرد و روزنامه پس از انتشار شماره 434 در شوال 1327/ اکتبر 1909، تعطیل شد (( تاریخ آذربایجان )، چاپ اسماعیلوف، ج 5، ص230؛ د.آ. ، ج 9، ص 256).حلقههای بعدی زنجیره جرایدی که آقایف راه انداخته بود، پس از ترقی ، با جراید حقیقت ، گونَش (آفتاب)، ینیحقیقت (حقیقت نو)، اقبال و ینیاقبال (اقبال نو) تا انقلاب فوریه 1917 ادامه یافت (یوکسل، ص 104ـ106، 108ـ109؛ د.آ. ، ج 4، ص369، ج5، ص113، 117، ج 6، ص 123، ج 10، ص187). شاخه دیگر جدا شده از جریده حیات ، سلسله جراید محافظهکار و دارای گرایشهای پاناسلامیستی و پانترکیستی تازه حیات ، اتفاق ، صدا ، صدای وطن ، صدای حق ، صدای قفقاز بود که همه پیاپی به مدیریت و صاحب امتیازی هاشمبیگ وزیروف انتشار یافتند (یوکسل، ص 104ـ 105، 107ـ 108؛ رستمووا ـ توحیدی، ش 65، 125، 128ـ129، 132، 225، 276، 281). پس از تعطیل شدن حیات ، انتشار مجله فیوضات با سرمایه تقییف و به مدیریت علیبیگ حسینزاده از رمضان 1324/ اکتبر 1906 آغاز و طی یک سال 32 شماره از آن منتشر شد. این نشریه دارای گرایشهای پانترکیستی، حتی عثمانیخواهی، بود و به زبانی نزدیک به زبان ترکی عثمانی نوشته میشد و یک ترک عثمانی هم عضو هیئت تحریریهاش بود (یوکسل، ص 115ـ 116؛ میراحمدوف، ص 411ـ 413).شاخه دیگری از جراید این دوره، روزنامههایی چون همت ، تکامل ، یولْداش (رفیق)، دعوت ـ قوچ (که به زبانهای ترکی و عربی منتشر میشد) بودند که همه آنها در فاصله سالهای 1323 تا 1325/ 1905ـ1907 منتشر شدند. همت ، زحمت صداسی (صدای زحمتکشان)، آل بایراق (بیرق سرخ)، برق عدالت (ترجمان حزب عدالت ایران)، که همگی در 1335/1917 منتشر شدند، گرایش چپ و سوسیال دموکراتیک داشتند (( تاریخ آذربایجان) ، چاپ اسماعیلوف، ج 5، همانجا؛ یوکسل، ص 102ـ104، 112ـ113). گروهی از روزنامهها و مجلات نیز چون ملانصرالدین ، بهلول ، زنبور ، مرآت ، آری (زنبور)، کلنیت ، لکلک ، طوطی ، مزهلی (بامزه)، بابا امیر ، تارتان ـ پارتان (چرندوپرند)، و مشعل ویژه طنز و فکاهی بودند. هفتهنامه ملانصرالدین * در رأس همه آنها قرار داشت و در دوره طولانی انتشار خود (1324ـ 1350 ( =1310 ش ) / 1906ـ1931) تأثیر بارزی بر روزنامهنگاری و ادبیات قفقاز و سرزمینهای همجوار آن گذاشت (آخوندوف، 1968، جاهای متعدد؛ در باره تأثیر آن در طنز سیاسی ایران رجوع کنید بههمان، ص 312ـ335؛ رئیسنیا، 1357 ش، ص 106 به بعد؛ ملانصرالدین ، مقدمه میراحمدوف، ص 13ـ14). از مجموعه 748 شماره ملانصرالدین ، 340 شماره آن تا 1336/1918 در تفلیس، چهارصد شمارهاش در فاصله 1301 تا 1310 ش/ 1922ـ1931 در باکو ( د.آ. ، ج 7، ص 37) و هشت شماره آن در اواخر 1299 و اوایل 1300 ش در تبریز منتشر شد (محمدقلیزاده، ص 92ـ107؛ سردارینیا، ص 163 به بعد). افزون بر ملانصرالدین و فیوضات ، مجلاتی نیز در سالهای پیش از 1336/ 1918 در قفقاز به زبان ترکی عثمانی به چاپ رسیدند که مجلههای تربیتی دبستان ، رهبر ، بهار (1324ـ1325/ 1906ـ1907) و مکتب (1329ـ 1338/ 1911ـ1920) از آن جملهاند (یوکسل، ص 115، 118). پس از کشمکشهایی که به تأسیس جمهوری آذربایجان و حکومت تحت نفود حزب مساوات (رجب 1336 ـ شعبان 1338/ مه 1918 ـ آوریل 1920) انجامید، تعدادی از جراید ملیگرا و وابسته به حزب مذکور، چون آذربایجان ، مساوات ، و استقلال ، در باکو انتشار یافتند. روزنامه آچیقسوز (حرف بیپرده) هم که در 1333ـ1336/ 1915ـ 1918 انتشار مییافت، از مروّجان خط مشی حزب مذکور بود (همان، ص 109ـ110، 120ـ121). پس از تأسیس جمهوری شوروی آذربایجان در 1299 ش/1920، اگرچه شمارگان مطبوعات افزایش یافت، با پایان یافتن انتشار مطبوعات مستقل، مطبوعات محکوم به پیروی از سیاستهای حزب کمونیست شوروی شدند تا اینکه با فروپاشی اتحاد شوروی و باز شدن فضای سیاسی، مطبوعات دارای گرایشهای مختلف سیاسی، از دهه 1370 ش/ 1990 امکان رشد و توسعه یافتند (اشوینتوخوفسکی، 1999، ص 105ـ106).منابع: ناصرالدین پروین، تاریخ روزنامهنگاری ایرانیان و دیگر پارسینویسان ، تهران، ج 1، 1377 ش، ج 2، 1379 ش؛ حسن تقیزاده، زندگی طوفانی: خاطرات سیدحسن تقیزاده ، چاپ ایرج افشار، تهران 1372 ش؛ سولماز رستمووا ـ توحیدی، آذربایجان دوری مطبوعاتی: بیبلیوقرافیا، 1990ـ1875 ، باکو 1993؛ رحیم رئیسنیا، ایران و عثمانی در آستانه قرن بیستم ، تبریز 1374 ش؛ همو، عُزیر و دو انقلاب ، تهران 1357 ش؛ صمد سردارینیا، ملانصرالدین در تبریز: به مناسبت یکصد و بیستوپنجمین سالگرد تولد جلیل محمدقلیزاده ، تبریز 1371 ش؛Nazim Akhundov, Azarbayjan Satira (Zhurnallarl, Baku 1968; idem, Sanadlarin diliila , Baku 1980; Akinchi , ed. Turan Hasanzada, Baku: Azarbayjan Dovlat Nashriyyati,1979; Touraj Atabaki and Solmaz Rustamova-Towhidi, Baku documents , London 1995; Azarbayjan Savet Ensiklopediyast, Baku 1976-1984; Azarbayjan tarikhi , ed. M. A. Ismayilov et al., Baku: Elm Nashriyyati, vol.4, 2000, vol.5, 2001; Azarbayjan tarikhi , ed. Suleyman Alyarli, Baku 1996; EI 2 , s.v. "Djarida. IV: Muslim press of Russia and the Soviet Union" (by Ch. Quelquejay); Isa Habibbayli, Jalil Mammadquluzada: Muhiti va muasirlar' , Baku 1997; idem, XX . asr Azarbayjan yazichilarl, Baku 1992; IA , s.v. "Matbuat. II.3: Azerbaycan Turkleri" (by R. Rahmeti Arat); Hamida Mammadquluzada, Mirza Jalil Haqqinda khatiralarim , Baku 1981; A. Mir Ahmadov, "Matbuat", in Azarbayjan adabiyyatl tarikhi , vol.2, ed. Samad Vurqun, Mirza Ibrahimov, and M. Arif Dadashzade, Baku 1960; Molla Nasraddin , ed. Turan Hasanzada, Baku:Elm Nashriyyati, 1988, Izzat Rustamov, Hasanbay Zardabi , Baku 1969; Tadeusz Swietochowski, Historical dictionary of Azerbaljan , London 1999; idem, Russia and AzerbalJan: a borderland in transition , New York 1995; Ibrahim Yuksel, Azerbaycan'da fikir hayatl ve basln , Istanbul: Acar yayinlari, [n.d.].
