7) جراید در آسیای مرکزی. مطبوعات در آسیای مرکزی دیرتر از مناطق مسلمان‌نشین روسیه شکل گرفت (دولت، ص 201). برخی از مطبوعاتی که، پیش از تأسیس مطبوعات مستقل و ملی در این سرزمینها، به آنجا راه یافتند و خوانندگانی داشتند، عبارت بودند از: روزنامه‌های حبل‌المتین، چهره‌نما و پرورش (در مصر) و سراج‌الاخبار (در کابل) که همگی فارسی بودند و روزنامه‌های ترکی، ارشاد (در باکو)، ملانصرالدین (در تفلیس)، ترجمان ، وقت ، ییلدیز (هر سه از تاتارستان)، و صراط المستقیم (استانبول؛ کارر دانکاس ، ص 79، 85، 88، 102؛ خالد، ص 110، 121؛ کریموف، ص 25؛ مسلمانیان قبادیانی، ص 41؛ حائری، ص 309، صدرضیا، تعلیقات شکوری، ص 331ـ 342). این روزنامه‌ها کم‌وبیش در آسیای مرکزی خوانده می‌شدند و بر افکار اثر می‌گذاشتند و حتی برخی از روشنفکران، برای استفاده از مطبوعات تاتاری، به آموختن زبان تاتاری می‌پرداختند. طرفداران «اصول جدید» هم، که جراید را از عوامل ترقی و سرچشمه آگاهی و روشنگری می‌دانستند، از مروّجان مطبوعات در آسیای مرکزی بودند و نخستین جراید مستقل آن منطقه نیز به همت آنان انتشار یافت.عبدالرشیدخان مُنَوَّرقاری (متوفی 1311 ش/ 1931)، از رهبران جدیدیه در آسیای مرکزی پس از انقلاب 1905/1323، برای انتشار روزنامه‌ای به‌نام خورشید از حکومت تقاضای مجوز کرد، اما به‌بهانه اینکه روسی نمی‌دانست، تقاضایش رد شد (دولت، ص 205). در همین سال، گروهی از تاتارهای هوادار اصول جدید روزنامه ( مدیریت ترقی آسیای مرکزی ) (اورتا آزیانینگ امورگذارلیگی ـ ترقی ) را در تاشکند منتشر کردند که پس از انتشار هشت شماره تعطیل گردید. فرمانداری کل ترکستان گفته بود در صورتی به آن اجازه انتشار می‌دهد که یک روس، به نام ایوان گریگوریف، مدیر مسئول آن شود (همانجا). گریگوریف به سوسیالیسم معتدل تمایل داشت. اکثر مطالب این روزنامه، مقالات و مطالب روزنامه‌های روسی بود که مترجم بازنشسته‌ای به‌نام محمدجان آیدروف آنها را به نثری ثقیل ترجمه می‌کرد (خالد، ص 121ـ122).در 1324/ 1906، تاتاری به نام سعید اسماعیل عابدی (گابیتوف) ، از اعضای سازمان تانغیجیلر (فجریون) وابسته به حزب سوسیالیست انقلابی ، روزنامه ترقی را منتشر کرد (دولت، همانجا). این روزنامه که مشترکاتی با روزنامه پیشین داشت، از نظر سیاسی تندروتر و از نظر نثر روان‌تر بود. افزون بر چند مسلمان، چند روس، از جمله دو خاورشناس به‌نامهای ویاتکین و نالیوکین (کارر دانکاس، ص 79؛ حائری، همانجا) عضو تحریریه روزنامه ترقی بودند. مسئولان روزنامه می‌کوشیدند مردم آسیای مرکزی را با آرمانهای نو سیاسی آشنا کنند. بسیاری از مطالب و مقالات ترقی از مطبوعات روسی ترجمه می‌شد. اصلاح‌طلبانی هم که با آن همکاری می‌کردند، از ستونهای آن برای طرح انتقادهای خود از نابسامانیهای جامعه استفاده می‌کردند. لحن تند روزنامه و انتقادهایش از دیوان سالاری، موجب شد که پس از انتشار نوزدهمین شماره توقیف گردد (خالد، ص 122). کارر دانکاس (همانجا) آن را ترجمان مطبوعاتی «جدیدیها» ــ که به آرمانهای سوسیالیستهای انقلابی نیز گرایش داشتند معرفی کرده است.سه هفته پس از توقیف ترقی (خالد، ص 122)، منوّرقاری، روزنامه خورشید را ــ که تقاضای انتشارش پیشتر رد شده بود با همکاری محمود بهبودی و چند جدیدی دیگر، در 1324/ 1906 منتشر کرد (دولت، همانجا). در سرلوحه آن نوشته شده بود: «ارگان مسلمانان که دو یا سه بار در هفته به زبان ترکی [ ازبکی ] منتشر می‌شود و ارگانی است علمی ـ ادبی و سیاسی ـ اجتماعی» (کارر دانکاس، همانجا). خورشید هم کم‌وبیش همان لحن تند ترقی را داشت و از طرح صریح موضوعات سیاسی پرهیز نمی‌کرد، چنان که چند مقاله در باره بی‌ثباتی سیاست روسیه و حوادث سیاسی ایران و مصر و هند، با رویکردی ضد استعماری، نوشت و بدین واسطه خشم مقامات تزاری را برانگیخت، به طوری که پس از انتشار شماره دهم، آن را از ادامه انتشار باز داشتند (خالد، ص 122ـ123).جدیدانی چون منوّرقاری، عبداللّه اولانی ، و احمدجان بیکتمیر ، که به سیاست حکومت پی برده بودند، برای آنکه غافلگیر نشوند، روزنامه‌هایی چون آسیا و حقیقت (پس از چند شماره به شهرت تغییر نام یافت) را، که جواز نشرشان را قبلاً گرفته بودند، یکی پس از دیگری منتشر کردند. شهرت ، که از نظر مشی و حتی هیئت تحریریه ادامه خورشید به شمار می‌آمد، از 1325/ اواخر 1907 منتشر شد؛ اما، پس از انتشار شماره دهم، در 1326/1908 توقیف گردید (رجوع کنید به دولت؛ کارر دانکاس، همانجاها). از آسیا هم بیشتر از پنج شماره منتشر نشد (کارر دانکاس، همانجا). در همین دوره، جریده تجار نیز به‌همت میرسیدعظیم‌بای، یکی از ثروتمندان تاشکند، در همین شهر منتشر گردید. این جریده، که هفته‌ای دو یا سه بار منتشر می‌شد و در سرلوحه‌اش تصریح می‌کرد که «به‌زبان مسلمانان» منتشر می‌شود، می‌کوشید مقامات تزاری را متوجه ضرورت تحول ساختاری جامعه در آسیای مرکزی کند (همانجا؛ عاشورف، ص 24). عظیم‌بای در یکی از مقالات خود، که در شماره رجب 1325/ اوت 1907 به‌چاپ رسید، نوشته است که هدف ما، بر خلاف ترقی و خورشید، مخالفت با حکومت نیست، اما بر آنیم به‌طریقی دوستان و حامیان دولت روسیه باشیم که آسیبی به مذهب نرسد (خالد، ص 123). وی با وجود تحمل هزینه انتشار 37 شماره، به‌علت ناکامی در جلب خواننده، ناگزیر در صفر 1326/ مارس 1908 آن را تعطیل کرد (همانجا). با تعطیل شدن تجار ، که مقارن بود با فروکش کردن موجهای انقلاب 1905/ 1323، فترتی چند ساله در کار انتشار جراید مستقل در آسیای مرکزی پدید آمد (دولت، ص 206).نخستین جریده مستقلی که پس از این دوره انتشار یافت، سمرقند بود که از جمادی‌الاولی 1331/ آوریل 1913 به همت بهبودی، هر دو هفته یکبار در شهر سمرقند (به زبان ازبکی و برخی مقالات به فارسی و روسی) منتشر می‌گردید. از این جریده جمعاً 45 شماره منتشر شد و جدیدیهای بسیاری، چون علیزاده، با آن همکاری قلمی داشتند، شمارگانش بین چهارصد تا ششصد نسخه بود (دولت، همانجا؛ عاشورف، ص 25). سمرقند ، پس از پنج ماه جای خود را به مجله آئینه داد (خالد، همانجا؛ رجوع کنید به بهبودی * ). صدای ترکستان جریده دیگری بود که با همکاری منوّرقاری و عبیداللّه خواجه‌یف و چند جدیدی دیگر، که برای نشر آن شرکت سهامی تشکیل داده بودند (خالد، ص 124)، از 1332/ 1914 آغاز به انتشار کرد و پس از 67 شماره، به‌علت مشکلات مالی، در 1335/ 1917 از انتشار بازماند (دولت، همانجا). صدای فرغانه جریده‌ای سیاسی، ادبی، اقتصادی و تجاری و از ناشران افکار نهضت جدیدها بود که هم‌زمان با صدای ترکستان و با همکاری عابدجان محمودوف و علی مظاهری در خوقند منتشر شد و پس از انتشار 123 شماره، به‌علت مشکلات مالی، در 1333/ 1915 تعطیل گردید. بیشتر مقالات آن به زبان ازبکی و برخی نیز به فارسی و عربی بود (همانجا؛ خالد، ص 102، 124، 150ـ151). محمودوف، پس از تعطیل شدن صدای فرغانه ، تیریک سوز (سخن زنده) را در خوقند منتشر کرد؛ اما این روزنامه هم چندان نپایید (دولت، همانجا). از روزنامه‌ای به نام تلگرام خبرلری (اخبار تلگرام) نیز بیش از سی شماره منتشر نشد (همانجا).در امارت بخارا ــ که در دوره تزاری، تحت‌الحمایه روسیه و دارای نوعی خودمختاری بود انتشار بخارای شریف به عنوان نخستین روزنامه فارسی تاجیکی در 10 ربیع‌الاول 1330/ 11 مارس 1912 آغاز شد (صدرضیا، مقدمه شکوری، ص 7). این جریده ناشر افکار جدیدیهای بخارا بود و مقدمات انتشارش با تلاشهای جمعیت مخفی «تربیه اطفال» (رجوع کنید به «جدیدها * ، نهضت») فراهم می‌آمد و در چاپخانه لوین یهودی در کاگان (بخارای نو) در نزدیکی شهر بخارا منتشر می‌شد (رجوع کنید به بخارای شریف * ).چهار ماه پس از آغاز انتشار بخارای شریف ، در ربیع‌الا´خر 1330/ مارس 1912، تصمیم گرفته شد که روزنامه دیگری برای ازبکهای آسیای مرکزی نیز به زبان ترکی ازبکی به نام توران ، در کنار بخارای شریف ، منتشر شود. آغاز انتشار این روزنامه، که دو شماره در هفته منتشر می‌شد، شعبان 1330/ ژوئیه 1912 بود. این دو نشریه دارای مشی همانندی بودند و سرانجام، با همدستی امیربخارا و «ایلچی‌خانه روس»، در صفر 1331/ ژانویه 1913، اولی پس از انتشار 153 شماره و دومی پس از انتشار 49 شماره تعطیل شدند (همان، ص 76ـ77؛ کارر دانکاس، ص 101ـ102؛ خالد، ص 123).مجله‌هایی نیز به زبان ازبکی منتشر شده است که عبارت‌اند از: آئینه ، که در شوال 1331/ اوت 1913 به‌مدیریت بهبودی و همکاران جدیدی‌اش در روزنامه سمرقند (که تعطیل شده بود)، با هدف تشویق مردم به آموختن علم و فرهنگ، در 24 تا 32 صفحه به صورت هفتگی در سمرقند منتشر گردید و پس از انتشار 136 شماره، در شعبان 1333/ ژوئن 1915 تعطیل شد. آئینه نخستین مجله آسیای مرکزی بود که در حدود هشت سال پس از انتشار نخستین روزنامه مستقل به زبان ازبکی، منتشر گردید (دولت، ص 206ـ207). در آن اشعار عینی و مقالاتی نیز به فارسی درج می‌شد (عاشورف، ص 15). فروش آن کم، و شمار مشترکانش در پایان سال نخست، 234 نفر بود و پس از آن هم شمارگانش افزایش چندانی نیافت (خالد، ص 123ـ124).دومین مجله به زبان ازبکی، دهقان بود که فرمانداری کل ترکستان از ربیع‌الاول 1333 تا 1335/ ژانویه 1915ـ1917، به‌مدیرمسئولی نوویکوف روسی، در تاشکند منتشر می‌کرد. این مجله، همان‌گونه که از نامش برمی‌آید، غالباً در بردارنده مقالات و مطالبی در باره کشاورزی بود (دولت، ص 207).الاصلاح ، که مجله‌ای دینی بود، از ربیع‌الاول 1333 تا 1336/ ژانویه 1915ـ 1918 به‌همت ملاعبدالرحمان صالح، پانزده روز یک بار، به‌زبانهای ازبکی و فارسی در تاشکند منتشر می‌شد (همانجا). این مجله، که گروه کوچکی از علما با آن همکاری می‌کردند، علاقه‌ای به اصول جدید در تعلیم و تربیت و «جدیدیه» نشان نمی‌داد (قانلی‌دره، ص 154). توجه اصلی آن بر تهذیب مذهب از حشو و زوائد بسته شده به آن، با توسل به سنّت، بود (رجوع کنید به خالد، ص100).از هر کدام از مجلات شرقی و یورت (وطن) هم چند شماره در 1334/1916 منتشر گردید.پس از انقلاب فوریه 1917/ ربیع‌الا´خر 1335، در آسیای مرکزی هم، مانند جاهای دیگر، بر شمار مطبوعات افزوده شد، چنانکه در 1335/1917 این جراید منتشر شدند: ترک‌ایلی (خلق ترک)، در سمرقند، که ناشر افکار «شورای مرکزی مسلمان در ترکستان و فرقه عدم مرکزیت ترک» در ترکستان بود؛ حریت ، که عبدالرئوف فطرت * یکی از اداره‌کنندگانش بود؛ نجات که به‌جای ( روزنامه ولایت ترکستان ) و تحت اداره منوّرقاری منتشر می‌شد؛ توران ، که ناشر افکار «جمعیت ترقی‌پرور توران» بود (رجوع کنید به بخش 9)؛ اولوغ ترکستان (ترکستان بزرگ)، که در مطبوعات ترکستان جایگاه خاصی داشت، به زبان قازانی ـ ازبکی؛ شورای اسلامی ، که در پی نزدیک کردن اقوام مسلمان و ترک به‌همدیگر بود؛ فرغانه صحیفه‌سی (صحیفه فرغانه)، و جانشین آن فرغانه نداسی (ندای فرغانه)، در نمنگان؛ رونق الاسلام ، ناشر افکار دموکراتهای مسلمان، در خوقند؛ و ایل بایراقی (پرچم خلق)، به زبان تاتاری قازانی ـ ازبکی، در خوقند، که پس از اعلان خودمختاری ترکستان، ترجمان حکومت آن شد ( د.ا.ترک ، ج 7، ص 389ـ390).در سالهای بعد هم مطبوعاتی، اغلب با گرایشهای نظامِ در حال استقرار شوروی، منتشر شدند که نامهایشان معمولاً گویای مواضعشان است، از قبیل محنت کشلر تاووشی (فریاد رنج‌کشان) و اشتراکیون (سمرقند 1336/ 1918)؛ فرغانه ، و ترک سوزو (سخن ترک؛ هر دو در سمرقند در 1337/ 1919)؛ ترکستان فقراسی (فقرای ترکستان) و صدای فقرا ، از انتشارات شعبه سیاسی ارتش ترکستان (هر دو در 1338/ 1920)؛ آزاد بخارا ، روزنامه رسمی جمهوریت خلق بخارا (1338/ 1920)؛ قیزیل بایراق (پرچم سرخ) که جانشین اولوغ ترکستان شد و از جراید روزانه مهم این دوره بود؛ خبرچی (بخارا 1300 ش/ 1921)؛ ترکستان (تاشکند 1301 ش/1922)؛ بین‌الملل (تاشکند 1302 ش/1923)؛ ینگی‌یول (راه‌نو) و قیزیل اؤزبکستان (ازبکستان سرخ) روزنامه رسمی ازبکستان (تاشکند 1303 ش/ 1924؛ همانجا).اهمّ مجلات منتشر شده در دوره مورد بحث عبارت‌اند از: حریت (خوقند 1336/1917)؛ اظهارالحق ، به فارسی و ازبکی (تاشکند 1337/1918)؛ شعله انقلاب ، به زبانهای فارسی و ازبکی در سمرقند، عاشورف، ص26؛ حائری، ص 327ـ 328)؛ قیزیل یول (راه سرخ؛ تاشکند 1300 ش/1921)؛ قیزیل خوارزم (خیوه 1301 ش/1922)؛ اوچقون (جرقه) و نشر معارف و محنت کشلر اخباری (اخبار محنت‌کشان؛ بخارا 1302 ش/ 1923)؛ طایاق (دگنک؛ سمرقند 1339/ 1920)، مشرب (سمرقند 1303 ش/1924) و مشتوم (مشت؛ تاشکند) که هر سه فکاهی بودند ( د. ا. ترک ، ج 7، ص 390).فارسی تاجیکی. انتشار جراید فارسی تاجیکی سالها پیش از تأسیس جمهوری شوروی تاجیکستان (1308 ش/1929) و حتی پیش از تأسیس جمهوری شوروی خودمختار تاجیکستان در ترکیب جمهوری شوروی ازبکستان (ربیع‌الاول 1343/ اکتبر 1924؛ رجوع کنید بهد. تاجیکی ، ج 7، ص 394) آغاز شد.بعد از بخارای شریف * ، که نخستین جریده فارسی تاجیکی به‌شمار آمده است، شعله انقلاب، دومین جریده به فارسی، تاجیکی، ناشر افکار حزب کمونیست ترکستان بود، که به‌صورت هفتگی از رجب 1338/ آوریل 1919 در سمرقند انتشار یافت، ولی پس از انتشار 91 شماره در آذر 1300/ دسامبر 1921 تعطیل شد ( د. تاجیکی ، ج 8 ، ص 179). سومین روزنامه تاجیکی، به‌نام آواز تاجیک کَمْبَغَل (تنگدست)، در آستانه تأسیس جمهوری خودمختار تاجیکستان در 3 شهریور 1303/ 25 اوت 1924، در سمرقند منتشر می‌شد. با این روزنامه ــ که از شماره دهم واژه «کمبغل» از عنوان آن حذف گردید و بعدها نامش بارها تغییر یافت و پس از استقلال تاجیکستان بار دیگر آواز تاجیک نامیده شد ادیبان نام‌آور تاجیک، چون صدرالدین عینی، ابوالقاسم لاهوتی * ، غفوروف و تورسون‌زاده * ، همکاری می‌کردند (همان، ج 5، ص 283ـ284؛ ( دایره‌المعارف ادبیات و هنر تاجیک ) ، ج 2، ص 491ـ 492). آواز شرق نخستین روزنامه دوشنبه بود که شماره اولش در مرداد 1303/ اوت 1924 ــ احتمالاً پس‌از تأسیس اولین‌چاپخانه در دوشنبه در همان سال ( د. تاجیکی ، ج 7، ص 412؛ عاشورف، ص 29ـ 30) انتشار یافت و در اواخر همان سال هم تعطیل شد ( د. تاجیکی ، ج5، ص284). نخستین شماره عید تاجیک ، در 24 اسفند 1303/ 15 مارس 1925 (مقارن با عید نوروز و چند ماه پس از تأسیس جمهوری خودمختار) منتشر گردید. این نشریه از شماره دوم بیداری تاجیک ، از آبان 1307/ اکتبر 1928 تاجیکستان سرخ ، و از 1334 ش/ 1955 تاجیکستان ساوتی (تاجیکستان شوروی) نامیده شد و پس از استقلال جمهوریت نام گرفت (همان، ج 7، ص428؛ عاشورف،همانجا). وزارت معارف‌تاجیکستان دو مجله منتشر کرد: دانش و آموزگار ، و رهبر دانش . شماره اول مجله دانش و آموزگار در اسفند 1304/ مارس 1926 منتشر و پس از کمتر از یک سال، تعطیل شد. این مجله سیاسی، اجتماعی، تربیتی، علمی و انتقادی، و مدیرمسئولش قاسم دیلمی بود ( د.تاجیکی ، ج2، ص324). رهبر دانش هم ــ که شماره نخستش دانش و بینش نام داشت از 1306 تا 1311 ش/ 1927ـ1932 انتشار یافت. سردبیر آن م. موسوی و مدیرمسئولش ر. مناف‌زاده بود و صدرالدین عینی و لاهوتی با آن همکاری می‌کردند (همان، ج6، ص228؛ عاشورف، ص111ـ 112). مجله ماهانه برای ادبیات سوسیالیستی هم سخنگوی کانون نویسندگان تاجیک بود که از مرداد 1311/ اوت 1932 آغاز به انتشار کرد و در 1316ش/1938 شرق سرخ نامیده شد. بیشتر نویسندگان معروف تاجیک چون کوهزاد و تورسون‌زاده با آن همکاری می‌کردند؛ این مجله پس از استقلال تاجیکستان صدای شرق نام گرفت ( د. ترجیکی ، ج 1، ص 379؛ عاشورف، ص 119ـ 120).قزاقی. نخستین جریده قزاقی سیرکه بود که عبدالرشید ابراهیموف در 1325/ 1907 تنها یک شماره از آن را به صورت پیوستی برای نشریه الفت ، در پترزبورگ، به کمک روشنفکران قزاق منتشر کرد (دولت، ص 201). سپس قزاق گزتی (روزنامه قزاق) در ترویتسک، و دالا (صحرا) در اومسک انتشار یافتند که پیش از آنکه تأثیری در میان قزاقها بگذارند، توقیف گردیدند. از جریده قزاقستان نیز، پس از توقیفی چند ماهه، در فاصله سالهای 1329 تا 1331/ 1911ـ1913 چهارده شماره منتشر شد (همان، ص 201ـ202) از 1332 تا 1336/ 1914 تا 1918 روزنامه قزاق ، به‌همت مصطفی اورازف و سردبیری احمد بای تورسونوف (تورسون‌زاده) و با همکاری نویسندگان معروفی چون موغجان جومابایف (جمعه‌بایف)، علی‌خان بوکیخانوف و میریعقوب دولتوف در اورنبورگ به‌چاپ می‌رسید. شمارگان آن، در پرتو درج اشعار و مطالب و مقالات شایان توجه، در اندک مدتی به سه‌هزار و، چندی بعد به هشت‌هزار نسخه رسید (همان، ص 202). بوکیخانوف که نگران نفوذ فزاینده تاتارها در جامعه قزاقها بود، با انتقاد از جریان تاتارگرایی، بر احساسات دشمنی با تاتارها، که منجر به طرد شماری از ملایان تاتار از ازبکستان شد، دامن زد. وی، در مقابل، مبلّغِ فراگیری تمدنِ روس بر اساس «قزاقیت» بود (همانجا). روزنامه‌ای نیمه‌تاتاری ـ نیمه قزاقی به‌نام ایشمی دالاسی در پتروپاولوفسک منتشر شد که در همان سال توقیف گردید. جریده‌ای هفتگی به‌نام آلاش نیز در محرّم 1335/ نوامبر 1916 در تاشکند آغاز به انتشار کرد که تا اوایل 1336/ اواخر 1917 دوام آورد (همانجا). مجله‌ای به‌نام آی ـ کاپ در 1329/1911 در ترویتسک منتشر شد و پس از انتشار 88 شماره، در ذیحجه 1334/ اکتبر 1916 وادار به‌تعطیل گردید. این مجله تأثیر بسزایی در توسعه و تکامل زبان ادبی قزاقی داشته است. در آی ـ کاپ ، قطعاتی از سروده‌های فردوسی ترجمه و منتشر می‌شد (همانجا).سقوط نظام‌تزاری در 1917، بر شمار مطبوعات قزاقستان و قرقیزستان افزود. بیرلیک تووی را در ماههای بعد از انقلاب، دموکراتهای ملی تحت رهبری سیاسی م. چوقای، در تاشکند منتشر کردند. شماری از ملی‌گرایان با این نشریه همکاری می‌کردند. اوران را دفتر سیاسی مسلمان در خان اورداسی و جریده هفتگی اوچ‌جز را سوسیالیستهای ملی در قیزیل‌یار در 1335/ 1917 منتشر کردند. جریده هفتگی قزاق‌مونگو را سوسیالیستها در اورنبورگ انتشار دادند. مجلات جاس آلاچ در سالهای انقلاب در تاشکند، و قیزیل قزاقستان در 1300 ش/1921 و جاس قزاق در 1302 ش/1923، هر دو، در اورنبورگ منتشر شدند ( د.ا.ترک ، ج 7، ص 391).ترکمنی. تا 1335/1917 در ترکمنستان فقط دو روزنامه منتشر شد: مجموعه ماورای بحرخزر ، که به‌همت یک تاتار قازانی به‌نام سیدمهدی قاسموف در 1326/1908 در عشق‌آباد منتشر شد و پس از انتشار چهارده شماره تعطیل گردید؛ و ( روزنامه ماورای بحر خزر) که از 1333/ 1915 به‌صورت نشریه سه زبانه ترکمنی و فارسی و روسی منتشر شد (دولت، ص 207). پس از انقلاب 1917، قیزیل شرق (شرق سرخ) در قطار شرق ــ که برای تبلیغ اهداف حزب کمونیست به آسیای مرکزی فرستاده شده بود به زبانهای تاتاری قازانی، قزاقی، ازبکی، فارسی و ترکمنی انتشار یافت. روزنامه‌های رسمی ترکمنستان (ترکمنستانِ رسمی) در 1301 ش/1922 و دایمان (دهگان) در 1304 ش/1925 منتشر شدند.مجلات ترکمنی ــ که تعدادشان، مانند روزنامه‌های منتشر شده به آن زبان، بسیار کم بود غالباً پس از سقوط نظام‌تزاری در 1917، انتشار یافتند. از آن میان، ماهنامه ترکمن ایلی (خلق ترکمن؛ تاشکند 1301 ش/1922)، ماهانه ادبی و تاریخی یش اویگور (اویغور جوان؛ عشق‌آباد 1302 ش/ 1923) و مجله فکاهی توقماق (تخماق) از انتشارات روزنامه ترکمنستان (عشق‌آباد 1304 ش/ 1925)، شایان ذکرند ( د.ا.ترک ، ج 7، ص 392).منابع: عبدالهادی حائری، «مفهوم نوین آزادیهای سیاسی و اجتماعی در نوشته‌های پارسی آسیای میانه»، فصلنامه مطالعات تاریخی ، سال 1، ش 3 (پاییز 1368)؛ محمد شریفجان مخدوم صدرضیا، روزنامه صدرضیاء وقایع‌نگاری تحولات سیاسی ـ اجتماعی بخارای شریف طی نیمه پایانی امارت خانات منغیت ، تحقیق و پژوهش محمدجان شکوری، تهران 1382 ش؛ دوران عاشورف، فرهنگ روزنامه‌ها و مجله‌های تاجیکستان ، دوشنبه 1999؛ صدرالدین عینی، تاریخ انقلاب فکری در بخارا ، تهران 1381 ش؛ رحیم مسلمانیان قبادیانی، ستاره‌های پامیر: آشنایی باتنی چند از ادیبان معاصر تاجیک ، تهران 1383 ش؛Helen Carrere d'Encausse, Islam and the Russian empire: reform and revolution in Central Asia , tr. Quintin Hoare, London 1988; Nadir Devlet, Rusya terklerinin milli mucadele tarihi 1905-1917 , Ankara 1999; Ensiklopediyayi adabiyat va san ـ ati Tajik , vol. 2, Dushanbe 1989; Ensiklopediyayi Savetii Tajik , Dushanbe 1978-1988; IA , s.v. "Matbuat. II: Turkler" (b R. Rahmeti Arat); Ahmet Kanlidere, "Sovet ve turk tarih yaziciliginda Rusya musulmanlarinin dusunce tarihi", Turkiye arastlrmalarl literatur dergisi , vol.2, no.1 (2004); N. Karimov, "XX asr bashlaridagi tarikhii vaziiat va jadidchilik harakatining vujudga Kelishi", in Jadidchilik: islahat, yanqilanish, mustaqillik va taraqqlyat uchun kurash , ed. D. A. Alimova etal., Tashkant: Tashkent University,1999; Adeeb Khalid, The politics of Muslim cultural reform: Jadidism in Central Asia , Berkeley 1998.
