جراید، این مقاله مشتمل است بر:1) کلیات2) ایران3) قلمرو عثمانی4) ترکیه5) جهان عرب زبان6) افغانستان7) آسیای مرکزی8) قفقاز9) مسلمانان روسیه و تاتارستان10) هند و پاکستان11) آسیای جنوب شرقی12) چین و ژاپن13) جراید هوسایی14) افریقای شرقی15) افریقای جنوبی1) کلیات. جریده واژه‌ای عربی در اصل به معنای برگ [ (ابن‌منظور، ذیل «جرد») ]، و اصطلاحی رایج در عربی و فارسی امروز برای روزنامه است. استفاده از این اصطلاح را به احمد فارِس شِدیاق * (ادیب و روزنامه‌نگار لبنانی) منسوب می‌کنند [ رجوع کنید به: (طرّازی، ج 1، جزء 1، ص 7) ]. از اوایل سده دوازدهم/ هجدهم، در بار عثمانی به مطبوعات اروپا توجه نشان داد و گزیده‌هایی از روزنامه‌های اروپا برای اطلاع دربار ترجمه می‌شد (گزارش بروس از قسطنطنیه در 1194/1780، به نقل تسینکایزن ، ج 6، ص 290ـ291). سرانجام، یک دفتر مطبوعاتی تشکیل شد که در سراسر سده سیزدهم و پس از آن، به دولت عثمانی خدمت کرد.نخستین روزنامه‌ها در خاورمیانه به زبان فرانسه بودند و تحت نظر مقامات فرانسوی منتشر می‌شدند. در دهه 1204/ 1790، چاپخانه فرانسویها در قسطنطنیه، به چاپ خبرنامه‌ها، اطلاعیه‌ها و دیگر بیانیه‌های سفارت فرانسه می‌پرداخت. در 1209/ 1795، ورنیناک ، سفیر فرانسه، گزارش داد که هر هفته، پس از دریافت نامه از اروپا، خبرنامه‌ای شش تا هشت صفحه‌ای، در قطع وزیری، منتشر می‌کند تا فرانسویها از قوانین و رویدادهای جدید آگاه شوند. این خبرنامه در سراسر شرق طالع توزیع می‌شد. سال بعد، خبرنامه ورنیناک زیر نظر جانشینش، اوبر دوبایه، به روزنامه‌ای با عنوان ( روزنامه فرانسوی قسطنطنیه ) تبدیل شد که نخستین روزنامه‌ای بود که در خاورمیانه منتشر می‌گردید. این روزنامه، به قطع وزیری در چهار و گاه شش صفحه، حدود دو سال، به صورت ماهنامه اما نامنظم، از طرف سفارت فرانسه منتشر می‌شد. در ربیع الا´خر 1213/ سپتامبر 1798، پس از لشکرکشی فرانسه به مصر، مقامات ترک کارکنان فرانسوی را بازداشت و نشریه را توقیف کردند. محل چاپ نشریه در 1217/ 1802 به فرانسویان بازگردانده شد. بعدها از آنجا برای چاپ و تکثیر بیانیه‌های نظامی استفاده شد، اما نشریه ظاهراً انتشار نیافت.در زمان لشکرکشی ناپلئون بناپارت به مصر (1213ـ1216/ 1798ـ 1801)، دو دستگاه چاپ نیز همراه او بود: یکی در تملک مارک اورل چاپخانه‌دار بود و فقط حروف لاتینی داشت و دیگری با مسئولیت ژ. مارسل ، شرق‌شناس، در تملک دولت و به حروف فرانسوی، عربی و یونانی مجهز بود. با استفاده از دستگاه اول، نخستین شماره ( پیک مصر ) در 29 ربیع‌الاول 1213/ 10 سپتامبر 1798 در قاهره منتشر شد. این نشریه، که پنج روز یک بار انتشار می‌یافت، حاوی اخبار محلی، اطلاعیه‌ها، اعلانات و برخی اخبار اروپا بود. یک ماه بعد، در 20 ربیع‌الا´خر 1213/ اول اکتبر 1798، همان ناشر به‌انتشار فصلنامه‌ای به نام ( دهه مصر ) پرداخت که در آن، صورت جلسات «انستیتو مصر» و مقالاتی منتشر می‌شد که به این انجمن علمی می‌رسید. پس از بازگشت ناپلئون به فرانسه، مارک اورل نیز بازگشت و در نتیجه، «چاپخانه شرق و فرانسه» ، متعلق به مارسل، چاپ دو نشریه را برعهده گرفت. 116 شماره ( پیک مصر ) ، هریک در چهار صفحه قطع رحلی، و سه جلد ( دهه مصر) از منابع بسیار مهم تاریخی‌اند. چاپخانه مارسل عمدتاً به چاپ اطلاعیه‌های رسمی، اعلانها و بیانیه‌ها به زبان عربی می‌پرداخت؛ اما، پس از قتل کلبر، فرمانده لشکر فرانسویان (22 محرّم 1215/ 16 ژوئن 1800)، به‌چاپ نخستین روزنامه عربی، التنبیه، نیز پرداخت که عمر کوتاهی داشت ( رجوع کنید به: چارلز ـ رو، ص 138 به بعد؛ کانیوه، 1909؛ رنو، ص 249).اولین جریده مراکش، با عنوان ( افریقای آزاد )، را جامعه میهن‌پرستان شهر به‌صورت هفته‌نامه، در 17 رجب 1235/ اول مه 1820 در سَبْتَه ، واقع در انتهای کشور مغرب، منتشر کردند. این نشریه، پس از شش شماره، در 23 شعبان/ 5 ژوئن همان سال تعطیل شد (فراندو لائوز، ص 23).در 1240/ 1824، شارل تریکون فرانسوی ماهنامه ( ازمیری ) را به زبان فرانسه در ازمیر تأسیس کرد. این نشریه، پس از رفع برخی مشکلاتش با مقامات ترک و فرانسوی، با مدیریت جدیدی تجدید سازمان یافت و به صورت هفتگی و با نام ( ناظر شرق ) در چهار صفحه رحلی منتشر شد و مخاطبان آن عمدتاً عوامل بازرگانی خارجی بودند. در 1243/ 1827، الکساندر بلاک ، وکیل اهل مارسی و شخصی مشهور در شرق طالع، مالکیت بخشی از نشریه را، که خود از نویسندگان دائمی آن بود، به دست آورد و سردبیر آن شد. این نشریه، که بعدها ( پیک ازمیر) نامیده شد، نقش مهمی در تحولات سیاسی آن زمان داشت و چند بار سردبیر آن، به‌سبب مقالات صریحش، به ویژه در دفاع از مواضع عثمانی برضد شورشیان یونانی، با قدرتهای بزرگ درگیر شد (لاگارد، 1948، ص 271ـ 276؛ همو، 1950، ص 103ـ144؛ نزهت، ص 10ـ 28؛ امین، ص 28ـ29؛ وایت، ص 218ـ222). در تاریخ لطفی (ج 3، ص 98 به بعد)، از تلاش روسها برای بستن این نشریه، گزارشی به زبان ترکی وجود دارد. لطفی، به‌نقل از سفیر کبیر روسیه، می‌گوید: «روزنامه‌نگاران فرانسه و انگلیس می‌توانند آرای خود را آزادانه، حتی علیه شاهان خود، بیان کنند، به‌گونه‌ای که بارها، به‌سبب این روزنامه‌نگاران، فرانسه و انگلیس با یکدیگر جنگیده‌اند. خدا را شکر که ممالک محروسه از این امور برکنار ماند تا اینکه کمی پیش، مردی در ازمیر روزنامه‌ای منتشر کرد. خوب است جلو او را بگیریم...» (ج 3، ص 100؛ قس امین، ص 28).در 1236/ 1821، محمدعلی پاشا (حک : 1220ـ1264)، والی مصر و مؤسس خاندان خدیوهای مصر، دستور انتشار روزنامه‌ای را در مصر صادر کرد که مقرر بود هر روز در اختیار او قرار گیرد و حاوی اطلاعات رسمی، اداری و اقتصادی باشد؛ اما، نخستین شماره این نشریه ادواری، احتمالاً، در 12 جمادی‌الاولی 1244/ 20 نوامبر 1828 در قاهره منتشر شد (شماره‌های پیش از 1256/1840 آن نگهداری نشده‌اند). این نشریه، که الوقایع المصریه نام داشت، ترجمان دولت مصر در زمان محمدعلی‌پاشا شد. الوقایع المصریه ، که ابتدا به عربی و به صورت هفتگی منتشر می‌شد، بعدها برای چند ماه به ترکی و عربی و سرانجام به عربی انتشار یافت. این نشریه سپس سه بار در هفته منتشر شد که یک شماره آن نیز به زبان فرانسه بود. الوقایع المصریه تنها نشریه‌ادواری مصر در زمان حکومت محمدعلی پاشا بود. این نشریه در زمان خدیواسماعیل پاشا (حک : 1280ـ1296) روزانه شد و علاوه بر فرمانها و احکام و قوانین، موضوعات محلی و خارجی جدید، دارای سرمقاله و گاهی تصویر نیز بود. این نشریه در 1298/1881، که محمدعبده * سردبیر آن بود، مهم‌ترین و پرطرفدارترین روزنامه آن روزگار شد.این روزنامه در دوران اشغال انگلیس در 1299/1882 به شکل سابقش بازگشت و صرفاً حاوی اطلاعیه‌ها و اخباری در باره فعالیتهای دولت شد. در 1308 ش/ 1929 نیز هنوز در فهرست نشریات رسمی قرار داشت.سلطان عثمانی در این مورد نیز، نظیر بسیاری موارد دیگر، سریعاً به مبارزطلبی پاشای مصر پاسخ داد. در 1247/1831، بلاک به استانبول فرا خوانده شد تا ( دیده‌بان عثمانی) یا نشریه رسمی دولت عثمانی را به زبان فرانسه منتشر سازد. در اول جمادی‌الاولی 1247/ 8 اکتبر 1831، نخستین شماره روزنامه تقویم وقایع به زبان ترکی منتشر شد. این روزنامه را تکامل طبیعی تاریخ‌نگاریهای درباری خوانده و گفته‌اند که هدف از انتشار آن، تشریح و معرفی ماهیت واقعی رویدادها بوده است. هدف دیگر، دادن اطلاعات مفید در باره تجارت و علم و هنر بوده است. برخلاف نشریه ( دیده‌بان )، که بخشی از آن به اخبار و تفسیرهای مختلف اختصاص می‌یافت، تقویم وقایع منحصر به درج بیانیه‌های رسمی بود. این نشریه در دفتری به نام تقویم‌خانه عامره چاپ می‌شد که نخستین رئیس آن محمد اَسعَد اَفَندی * ، مورخ دربار، بود (در باره او رجوع کنید به: بابینگر، ص 354ـ356). پنج هزار نسخه از این نشریه میان مقامات و بزرگان و سفارتخانه‌های خارجی پخش می‌شد. آغاز شدن خدمات پستی در 1250/1834، به توزیع این نشریه کمک بسیار کرد. در فاصله سالهای 1248 تا 1254/1832ـ 1838، سالانه سی شماره آن انتشار یافت. پس از این تاریخ، این نشریه، البته با وقفه‌هایی، به‌صورت هفتگی منتشر شد. آخرین شماره آن در 2 آبان 1301/ 4 نوامبر 1922 منتشر شد و سپس این نشریه، به رسمی جریده (بعدها رسمی گزته ) آنکارا، ترجمان رسمی دولت ترکیه، بدل شد (لطفی، ج 3، ص 156ـ160؛ نزهت، ص 30ـ 35؛ امین، ص 29ـ32).نخستین نشریه غیررسمی به زبان ترکی، هفته‌نامه جریده حوادث بود که ویلیام چرچیل انگلیسی در 1256/ 1840 آن را تأسیس کرد و پس از مرگ وی (1281/1864)، پسرش انتشار آن را ادامه داد. این نشریه، که ظاهرش شبیه تقویم وقایع بود، موضوع تجاری داشت و بیشتر به‌چاپ آگهی می‌پرداخت. با وجود این، مقالات و گزارشهای بسیاری، غالباً به صورت دنباله‌دار، در آن منتشر می‌شد و به این ترتیب، برای عده‌ای از اهل قلم، فرصت کارآموزی در زمینه روزنامه‌نگاری فراهم می‌آورد (در باره برخی مقالات منتشر شده در جریده حوادث رجوع کنید به: مقالات ابن‌الامین محمود کمال در ترک تاریخی انجمنی مجموعه‌سی ، ص 96ـ97). در جنگ کریمه (1269ـ 1272/ 1853ـ1856) نیازها و فرصتهای تازه‌ای مطرح شد. چرچیل برای روزنامه‌های انگلیسی از جبهه جنگ گزارش تهیه می‌کرد و گزارشهای او در ضمیمه‌های ویژه‌ای از جریده حوادث نیز به زبان ترکی منتشر می‌شد که کارکرد تازه‌ای از مطبوعات را به خوانندگان ترک زبان نشان می‌داد.دیگر نشریه رسمی ترکی، وقایع طِبیه نام داشت که ماهنامه‌ای پزشکی بود و نخستین بار در 1266/1850، هم به زبان ترکی هم به فرانسه، منتشر شد.در 1271/ 1855 رِزق‌اللّه حَسّون، که به لندن پناهنده شده بود، دومین روزنامه عربی به‌نام مرآه‌الاحوال را در بیروت منتشر کرد [ قس طرّازی، ج 2، جزء 4، ص 358 ]. همچنین خلیل‌خوری در بیروت نشریه السلطانه را در 1273/ 1857 و حدیقه‌الاخبار را در 14 جمادی‌الاولی 1274/ اول ژانویه 1858 به عربی و سپس به زبان فرانسه نیز منتشر کرد. هدف اصلی از انتشار حدیقه‌الاخبار، که دولت ترک از آن حمایت می‌کرد، آشنا کردن خارجیهای پرشمار ساکن بیروت با دیدگاههای باب عالی بود.سال 1276/1860 با دو نوآوری مهم در استانبول همراه بود: نخست، تأسیس روزنامه عربی الجوائب، که اقدامات پیشین در این زمینه در قیاس با آن فاقد نظم و هدف بود. انتشار این نشریه ادواری را احمد فارس شدیاق لبنانی در ذیقعده 1276/ ژوئن 1860 در قسطنطنیه آغاز کرد و دولت ترک کاملاً از وی حمایت نمود. در الجوائب، که بنیانگذارش تازه به اسلام گرویده بود، از آرمان اسلام دفاع می‌شد. هر چند روزنامه حدیقه الاخبار را می‌توان پدر روزنامه‌های عربی دانست، که نقش بسیاری در غنای زبان عربی داشته است، الجوائب بزرگ‌ترین روزنامه عربی‌زبان قرن سیزدهم/ نوزدهم به شمار می‌رود که در قاهره، بیروت، دمشق، عراق و غرب افریقا توزیع می‌شد. این نشریه در حدود 1297/ 1880 به اوج اعتبار رسید؛ اما، پس از مرگ احمد فارس در 1301/ 1884، پسر او، سالم، نتوانست کیفیت آن را حفظ کند. از 1288 تا 1298/ 1871ـ 1881، شدیاق مقالات ادبی و تاریخی روزنامه‌اش را با عنوان کنز الرقائب فی منتخبات الجوائب، در هفت جلد منتشر کرد که از اسناد بسیار مهم به شمار می‌رود.دومین نوآوری در 1276/1860، انتشار هفته نامه ترجمان احوال بود که نخستین نشریه خصوصی بود که شخصی ترک آن را منتشر می‌کرد. بنیانگذار این نشریه چاپان‌زاده آگاه اَفَندی، یکی از مقامات ارشد دفتر ترجمه باب عالی، و سردبیر آن ابراهیم شناسی * بود. چرچیل، برای رقابت با ترجمان احوال، نشریه خود، روزنامه جریده حوادث، را پنج بار در هفته منتشر ساخت. رقابت شدیدی میان این دو نشریه در گرفت تا اینکه کار برای ترجمان به‌تدریج سخت شد و این نشریه، به‌سبب چاپ مقاله‌ای، احتمالاً نوشته ضیاءپاشا، برای دو هفته توقیف شد. این نخستین بار بود که دولت، روزنامه‌ای را در ترکیه توقیف می‌کرد.در این بخش، خلاصه‌ای از نخستین اقدامات برای تأسیس نشریه در جهان اسلام گزارش شد. خارجیها در ظهور روزنامه‌نگاری و هدایت نشریات در کشورهای اسلامی سهم درخور توجهی داشتند، اما از حدود 1276/1860 دوره تازه‌ای در فعالیتهای روزنامه نگاری کشورهای اسلامی آغاز شد، به‌طوری که می‌توان تاریخ مطبوعات آنها را جداگانه و باتوجه به زبان نشریه، گزارش کرد.منابع: [ ابن‌منظور؛ فیلیب دی طرّازی، تاریخ‌الصحافه‌العربیه ، بیروت 1913ـ1933 ]؛ احمد لطفی، تاریخ؛Franz Babinger, Die Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre Werke , Leiden 1927; R. G. Canivet, "L'imprimerie de l'expedition d'Egypte", BIE, 3(1909); F. Charles- Roux , Bonaparte, gouverneur dEgypte, 4 Paris [n. d.]; Ahmed Emin, The development of modern Turkey as measured by its press , New York 1914; V. Ferrando la Hoz, Apuntes para la historia de la Imprenta en el Norte de Marruecos , Tetuan 1949; L. Lagarde, "Note sur les journaux fran µ ais de Constantinople a lepoque revolutionnaire", JA. CCXXXVI (1948); idem. "Note sur les journaux francais de Smyrne a lepoque de Mahmoud II", JA , CCXXXVIII, (1950); Selim Nuzhet, Turk gazeteciligi 1831-1931 , Istanbul 1931, Reinaud, "De la Gazette arabe et turque imprimee en Egypte", JA , VIII (Sep.1831); Charles White, Three years in Constantinople , vol.2, London 1845; J. W. Zinkeisen, Geschichte des osmanischen Reiches , vol.6, Gotha 1859.
