دقیقی سلیمانبن بنین بن خلف بن عوض

دقیقی، سلیمانبن بنین‌بن خلف‌بن عوض، ادیب و نحوی مصری در قرن ششم و هفتم. لقبش تقی‌الدین و کنیه‌اش ابوعبدالغنی بوده‌است (سیوطی، ج 1، ص 597). از زندگی او اطلاع چندانی دردست نیست و در منابع به تاریخ ولادت او اشاره‌ای نشده‌است.دقیقی نزد ابومحمد عبداللّه‌بن برّی (متوفی 582؛ ←ابن‌برّی*) نحو آموخت و از او روایت می‌کرد (همانجا؛ خوانساری، ج 4، ص 88ـ89). دقیقی خلیق و مهربان بود و شاگردان بسیاری تربیت کرد (مدرس تبریزی، ج 2، ص 224). او به یاقوت حموی (متوفی 626)، منذری (متوفی 656) و ضیاءالدین محمدبن اسماعیل مقدسی (متوفی 643) اجازه روایت کتابهایش را داده‌بود (یاقوت حموی، ج 3، ص 1386؛ سیوطی، همانجا؛ خوانساری، ج 4، ص 89). وی در 613 یا 614 از دنیا رفت (یاقوت حموی، ج 3، ص 1387؛ سیوطی، همانجا).دقیقی وام‌دار آرای علمای بزرگ نحوِ بصره و بغداد و کوفه بود، چرا که علمای نحوِ مصر در آغاز یا بی‌واسطه از دانشمندان بزرگِ نحو علم می‌اندوختند یا به‌واسطة شاگردان ایشان به فراگیری نحو و علوم دیگر اهتمام می‌ورزیدند. به‌نظر می‌رسد ابن‌برّی، استادِ نحوِ دقیقی، بسیار متأثر از آرای سیبویه* و ابوعلی فارسی* بوده‌است و گاهی در مسائل مورد اختلاف، به‌طور گزینشی آرای علمای مکاتب پیشین نحوی را می‌پذیرفته‌است. سلیمان دقیقی نیز همانند استاد خود از این قاعده مستثنا نیست. او شرحی به نام لُباب‌الألباب فی شرح الکتاب بر کتاب سیبویه نوشته و در کتاب دیگری به نام کتاب اِعراب العمل فی شرح ابیات الجمل به شرح ابیات کتاب الجُمل زجّاجی* پرداخته‌است (← شوقی‌ضیف، ص 338ـ339؛ سیّدی، ص 156ـ157).دقیقی آثاری در حوزه‌های مختلف نگاشته‌است، تا آنجا که در منابع گوناگون، نام 34 عنوان از کتابهایش را ذکر کرده‌اند. برخی از کتابهای او در ادبیات و نحو و لغت عبارت‌اند از: اعجاز الایجاز فی المعانی و الألغاز؛ انوارالازهار فی معانی‌الأشعار؛ التنبیه علی الفرق و التشبیه؛ فوائدالآداب و قواعد الاعراب؛ و اتّفاق المبانی و افتراق المعانی، که یحیی جبر، از شاگردان بروکلمان، آن را در قاهره در قالب رسالة کارشناسی ارشد خود تصحیح کرده‌است (← بروکلمان، قسم 3، ص 304، پانویس). برخی از آثار دقیقی در حوزه عروض عبارت‌اند از: أحکام الشوافی فی إحکام القوافی، الجمل الکافی فی حُلَلِ القوافی، الرَّوض الأریض فی اوزان‌القریض، و الوافی فی علم‌القوافی.برخی از دیگر آثار او در سایر علوم عبارت‌اند از: آلات الجهاد فی أدوات الصّافنات الجیاد، بذل الاستطاعة فی الکرم و الشجاعة، و الأفلاک السوائر فی انفکاک الدوائر (← یاقوت حموی، ج 3، ص 1386ـ1387؛ سیوطی؛ خوانساری، همانجاها؛ بغدادی، ایضاح، ج 1، ستون 22، 69، 98ـ99، 137، ج 2، ستون 181؛ همو، هدیه، ج 1، ستون 398ـ399؛ بروکلمان، همانجا؛ برای آگاهی از سایر آثار ← یاقوت حموی؛ سیوطی، همانجاها).منابع: کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، قسم 3، نقله الی العربیة سید یعقوب بکر و رمضان عبدالتواب، ]قاهره[ 1993؛ اسماعیل بغدادی، ایضاح‌المکنون، ج 1ـ2، در حاجی‌خلیفه، ج 3ـ4؛ همو، هدیة‌العارفین، ج 1، در همان، ج 5؛ خوانساری؛ حسین سیّدی، رویکرد زبان‌شناختی به نحو عربی، مشهد 1387ش؛ عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، بغیة‌الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره 1384؛ شوقی‌ضیف، المدارس النحویة، قاهره ?] 1968[؛ محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة‌الادب، تهران 1369ش؛ یاقوت حموی، معجم‌الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت 1993.