دقوقی عبدالمنعم ← مثنوی معنوی

دقوقی، عبدالمنعم ← مثنوی معنویNNNNدقیقی، ابومنصور محمدبن احمد، شاعر فارسی‌سرای قرن چهارم. او در لباب‌الالباب عوفی، قدیم‌ترین تذکره‌ای که شرح‌حال دقیقی در آن ذکر شده، طوسی (← ج 2، ص 11) اما در مجمع‌الفصحای هدایت (ج 1، بخش 2، ص 641) به‌صورت دقیقی‌مروی معرفی شده‌است و برخی نیز وی را بلخی و سمرقندی دانسته‌اند (همانجا). تقی‌زاده (متوفی 1348ش؛ ص 16) احتمال نسبت او به طوس را ضعیف و به دلایل زبانی و اطلاعاتی که از اشعار دقیقی به‌دست می‌آید و نیز اینکه او مداح امیران چَغانیان، برنشاندگان سامانیان در منطقه چغانیان، بوده، وی را به‌احتمال قوی از اهالی سمرقند یا حوالی آن دانسته‌است.سال تولد و مرگ دقیقی به‌درستی معلوم نیست، اما وی در اشعارش (ص 104، 106) از شهیدبلخی (متوفی 325) و رودکی (متوفی 329) به گونه‌ای یاد کرده که نشان‌دهندة فاصلة زمانی اندک وی با آنان است (نیز ← تقی‌زاده، همانجا). همچنین دقیقی مداح امیررضی ابوالقاسم نوح‌بن منصور سامانی (ﺣﮑ : 366ـ387) بوده‌است (← ادامة مقاله). به گفتة فردوسی (دفتر1، ص 13) هنگام آغاز نظم شاهنامه، حدود 370، دقیقی در جوانی به سبب بدخویی به دست غلامش کشته شده، بنابراین احتمالاً زمان مرگ وی حدود سالهای 365 تا 370 است و سخن هدایت در مجمع‌الفصحا (همانجا) که مرگ دقیقی را در 341 ذکر کرده، درست به‌نظر نمی‌رسد. به‌گمان تقی‌زاده (همانجا) دقیقی میان سالهای 330 و 370 می‌زیسته و گویا در 367 یا 368، اوایل سلطنت نوح‌بن منصور، کشته شدهاست.ابیاتی از دقیقی به جای‌مانده که در آنها، برگزیدن دین زردشتی (← ص 108) و نیز از بر خواندن ایارده و خرده اوستا (ص 132) را یادآور شده و آرزو کرده‌است که زند را زردشتوار از برخواند (← ص 103). اینکه او از تمام شاهنامه نثر ابومنصوری تنها بخش ظهور زردشت و پادشاهی گشتاسب را برای نظم برگزیده، باعث شده‌است که برخی او را زردشتی بدانند (← تقی‌زاده، ص 15ـ16؛ صفا، ج 1، ص 409)؛ اما نام دقیقی و نام پدرش مطابق نام مسلمانان است و ابیاتی نیز از او نقل شده که دلالت بر مسلمان‌بودن وی دارد (← ص 103، 114). براین‌اساس به‌نظر محمد معین در مزدیسنا و ادب پارسی (ج 2، ص 31) دقیقی به ظاهر مسلمان و در باطن متمایل به دین زردشت بوده‌است.دقیقی شاعری مداح بوده و به تبحر او در این فن در کتاب چهار مقاله نظامی عروضی (ص 39) نیز اشاره شده‌است. او از امیران سامانی، امیرسدید ابوصالح منصوربن نوح سامانی (ﺣﮑ : 350ـ366) و امیررضی ابوالقاسم نوح‌بن منصور را مدح گفته (عوفی، ج 2، ص 12)، اما به‌عنوان مداح امیران چغانیان مشهور بوده (← امیرمعزی، ص 523) و از آنان امیرابوسعید محمدبن مظفر را ستودهاست (عوفی، ج 2، ص 11). وی پیش از فرخی سیستانی (متوفی 429) مداح امیرابوالمظفر فخرالدوله احمدبن محمد چغانی، ممدوح فرخی، بوده‌است (← فرخی سیستانی، ص 179). شخصی به نام میربونصر نیز از ممدوحان او بوده و دقیقی دو بیت مرثیه نیز برای او سروده که در تاریخ بیهقی (ص 481) نقل گردیده و ممکن است وی ابونصر علی چغانی، از دیگر امرای چغانیان، باشد. هدایت در مجمع الفصحا (همانجا) ابومنصور ناصرالدین سبکتکین (ﺣﮑ : 366ـ387) و محمود غزنوی (ﺣﮑ : 389ـ421) را نیز از ممدوحان دقیقی ذکر کردهاست که درست به نظر نمی‌رسد.سروده‌های دقیقی رزمی و بزمی است. شعر رزمی او گشتاسب‌نامه، در هزار بیت، داستان ظهور زردشت و پادشاهی گشتاسب است و از روی شاهنامه ابومنصوری* به فرمان نوح‌بن منصور به نظم آورده شده‌است (← امین احمد رازی، ج 3، ص 1578؛ هدایت، همانجا؛ نیز ← گشتاسب‌نامه*). این نوع شعر دقیقی در مقام قیاس با اشعار بزمی او درجة نازل‌تری دارد و به گفتة فردوسی (دفتر5، ص 175ـ176)، دقیقی در ستایش شهریاران و سرودن اشعار بزمی توانا بوده اما در نقل داستان از نثر به نظم نوآوری نداشته‌است و وسعت دید و قدرت وصف و هنر داستان‌پردازی که لازمة اشعار حماسی است، در گشتاسب‌نامة او دیده نمی‌شود.اشعار دقیقی در بین شاعران و نویسندگان ایران مشهور بوده و شعرای پس از او، برخی از آنها را تضمین کرده‌اند (برای نمونه ← امیرمعزی، ص 591ـ592؛ ادیب صابر، ص 62) و از دیرباز ادبا در کتابهای فنون شعر به آنها استشهاد و استناد کرده‌اند (برای نمونه ← رادویانی، ص 27، 29، 133؛ رشیدالدین وطواط، ص 38؛ شمس قیس، ص 160، 238، 285). نسخه‌های دیوان او را به سرزمینهای دور می‌برده‌اند، چنان‌که در تبریز قطران (متوفی 465) دیوان دقیقی را نزد ناصرخسرو آورده و مشکلاتش را از وی پرسیده‌است (← ناصرخسرو، ص 9).از اشعار بزمی دقیقی، اعم از قصیده و غزل و مفردات حدود 160 بیت در دست است که در کتابهای گوناگون درج گردیده (← دقیقی، مقدمة دبیرسیاقی، ص 15ـ25) و در فرهنگهای لغت قدیم، نظیر لغت فرس اسدی و صحاح الفرس نخجوانی و فرهنگهای سُروری و رشیدی و جهانگیری، حدود 140 بیت از ابیات او به‌عنوان شاهد ذکر شده‌است (← دقیقی، ص 111ـ136).منابع : صابربن اسماعیل ادیب صابر، دیوان، چاپ محمدعلی ناصح، تهران ]1343ش[؛ محمدبن عبدالملک امیرمعزی، دیوان، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران 1318ش؛ امین احمد رازی، تذکرة هفت اقلیم، چاپ محمدرضا طاهری (حسرت)، تهران 1378ش؛ بیهقی؛ حسن تقی‌زاده، «مشاهیر شعرای ایران: دقیقی»، کاوه، سال 5، ش 4ـ5 (غره رمضان 1338)؛ محمدبن احمد دقیقی، دقیقی و اشعار او، گردآوردة محمد دبیرسیاقی، تهران 1342ش؛ محمدبن عمر رادویانی، ترجمان‌البلاغه، چاپ احمد آتش، استانبول 1949، چاپ افست تهران 1362ش؛ محمدبن محمد رشیدالدین وطواط، حدایق‌السحر فی دقایق الشعر، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران 1362ش؛ محمدبن قیس شمس‌قیس، کتاب المعجم فی معاییر اشعارالعجم، تصحیح محمدبن عبدالوهاب قزوینی، چاپ مدرس رضوی، تهران ?] 1338ش[؛ ذبیح‌اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، تهران 1363ـ1370ش؛ عوفی؛ علی‌بن جولوغ فرخی سیستانی، دیوان، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران 1371ش؛ ابوالقاسم فردوسی، شاهنامه، دفتر 1 و 5، چاپ جلال خالقی‌مطلق، تهران 1388ش؛ محمد معین، مزدیسنا و ادب پارسی، تهران 1338ـ 1363ش؛ ناصرخسرو، سفرنامة حکیم ناصرخسرو قبادیانی‌مروزی، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران 1363ش؛ احمدبن عمر نظامی عروضی، کتاب چهارمقاله، چاپ محمدبن عبدالوهاب قزوینی، لیدن 1327/ 1909، چاپ افست تهران ]بی‌تا.[؛ رضاقلی‌بن محمدهادی هدایت، مجمع‌الفصحا، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1336ـ1340ش.