دفتردار صاری محمدپاشا

دفتردار صاری محمدپاشا، از دولتمردان و مورخان عثمانی در دهه‌های نخستین قرن دوازدهم. او به صاری (زرد، بور)، حاجی، الحاج و بقال‌زاده ملقب بود. پس از گذراندن دورة تعلیمات ابتدایی، در 1082 وارد قلم (دایره، دفتر) روزنامچة اول (بخشی از ادارة مالیه عثمانی ← پاکالین ، ذیل "Ruznamçe-i evvel") در باب‌عالی* شد. اصول مالی را از قلیچ علی‌افندی، سرپرست آنجا، فراگرفت و در 1114 رئیس دایرة منشی‌گری و دفترداری (← همان، ذیل "Mektupçu", "Defterdar") شد (← ثریا، ج 4، ص 212؛ اوزون‌چارشیلی ، ج 4، بخش 2، ص 597؛ د.ا.د.ترک، ذیل مادّه).صاری‌محمدافندی (بعداً پاشا*) در دورة صدارت رامی‌محمدپاشا*، که خود سابقة کاتبی و آشنایی با او را داشت، در 1114 به دفترداری منصوب شد. با بروز شورش مشهور به واقعة ادرنه که به خلع سلطان‌مصطفی دوم و جلوس احمد سوم در اوایل جمادی‌الاولی 1115 منجر شد (← شاو، ج 1، ص 227ـ228)، شورشیان محسن‌زاده عبداللّه‌افندی را به دفترداری گماردند و صاری‌محمدافندی چندی مخفی شد. چون دفتردار جدید از عهدة تدارک پول لازم برای پرداخت حقوق برخی تشکیلات ینی‌چری برنیامد، سران شورش با دادن وعدة امان، محمدافندی را برای بار دوم به دفترداری منصوب کردند و او به سرعت مبلغ لازم را تهیه و توزیع کرد (اوزون‌چارشیلی، ج 4، بخش 2، ص 598). پس از آن، محمدافندی پنج بار دیگر هم به دفترداری رسید و عزل شد (میدان لاروس ، ذیل "Defterỉ Mehmed Paşa Bakkalzade"). او که به احاطه در مسائل مالی شهره بود، در این میان مأموریتهای دیگری نیز یافت؛ از جمله در 1121 به حکومت ولایت سِلانیک منصوب گردید (د.ترک، ذیل "Mehmed Paşa, Sarı Bakkaloğlu Defterdar"). به‌دنبال معاهدة پروت* (← شاو، ج 1، ص 229ـ230؛ چنار ، ص 298ـ299)، که در 1123/ 1711 بین عثمانی و روسیه بسته شده‌بود، محمدافندی در 1125/ 1713 در رأس هیئتی مأمور تثبیت مرز بین دو کشور شد (← ثریا، ج 4، ص 213؛ اوزون‌چارشیلی، ج 4، بخش 2، ص 598ـ599؛ د.ترک، همانجا). او در جریان لشکرکشی به ناحیة موره و اتریش در 1127/ 1715 (← دانشمند ، ج 4، ص 8)، مأمور انتقال غلّات از آغریبوز (از جزایر دریای اژه) به ارتش بود و در جنگ عثمانی و اتریش در 1128/ 1716 شرکت داشت (د.ا.د.ترک، همانجا).پس از کشته‌شدن صدراعظم داماد علی‌پاشا، صاری محمدافندی که جزو لایق‌ترین دولتمردان بود، امید داشت که به جانشینی وی منصوب گردد، لیکن ابراهیم‌افندیِ موقوفاتی (بعداً دامادْ ابراهیم‌پاشا) نظر سلطان را در ارسال مهر صدارت به محمدافندی تغییر داد و به‌جای وی، خلیل‌پاشای پیر به صدارت و سردار اکرمی رسید. سلطان به محمدافندی هم‌رتبه وزارت و لقب پاشا* داد و ضمن گماردن وی به دستیاری صدراعظم، مخفیانه به اطلاعش رساند که مهر صدارت را به او خواهد سپرد. از سوی دیگر، ابراهیم‌افندی که بیش از پیش به سلطان نزدیک شده‌بود، وی را از صدور حکم صدارت به محمدپاشا بازمی‌داشت. محمدپاشا هم‌که انتظار طولانی برای کسب صدارت بی‌تاب و بی‌ملاحظه‌اش کرده‌بود، آشکارا مهر صدارت را درخواست و از بدقولی سلطان شکایت کرد. سرانجام، او را از ارتش کنار گذاشتند و پس از مصادره اموالش، او را در قلعه قواله (در ولایت سلانیک) زندانی کردند. محمدپاشا در اواخر ربیع‌الاول 1129 در همانجا کشته و سرش به استانبول فرستاده شد (← ثریا، همانجا؛ اوزون‌چارشیلی، ج 4، بخش 2، ص 599ـ601؛ د.ترک، ذیل "Defterỉ Mehmet Paşa", "Mehmed Paşa").دفتردار صاری‌محمدپاشا دو اثر تألیف کرده‌است: زبدة وقایعات یا زبدة‌الوقایع (← ثریا، همانجا)، و نصایح‌الوزراء و الامراء(د.ا.د.ترک، همانجا). زبدة‌الوقایع که در 1126 و 1127 نوشته‌شده، وقایع‌نامه‌ای است مشتمل بر حوادث سالهای 1067 تا 1115. در این اثر، نویسنده گرچه از منابع مختلف تاریخی استفاده کرده، خود شاهد اکثر وقایع بوده‌است (قس بابینگر ، ص 271ـ272، که مؤلف این اثر را دامادمحمدپاشای دفتردار دانسته‌است).نصایح‌الوزراء و الامراء اثری است از نوع سیاست‌نامه، مشتمل بر رهنمودهایی برای دولتمردان، که با آیات و احادیث آراسته شده‌است. این اثر که دربردارندة اطلاعاتی دربارة ساختار حکومت عثمانی است، نگاهی انتقادی به اوضاع حکومت در قرن دوازدهم دارد (← د.ا.د.ترک، همانجا). تعلیمات‌نامه منسوب به دامادعلی‌پاشا درحقیقت خلاصة نصایح‌الوزراء و الامراء است که به ترکی جدید (با الفبای لاتین) در 1348ش/ 1969 در آنکارا و در 1366ش/ 1987 در استانبول تحریر و منتشر شده‌است (همانجا).منابع : محمد ثریا، سجل عثمانی، استانبول 1308ـ1315/ 1890ـ 1897، چاپ افست انگلستان 1971؛Franz Babinger, Osmanl tarih yazarlar ve eserleri, tr. Coşkun Üçok, Ankara 1982; Hüseyin çınar, "Osmanlılar ve dünya (1600-1800)", in Tarih el kitab: Selçuklular'dan bugüne, ed. Ahmet Nezihi Turan, Ankara: Grafiker Yayınları, 2004; İsmail Hami Danişmend, İzahl Osmanltarihi kronolojisi, İstanbul 1971-1972; Meydan Larousse: büyük lûgat ve ansiklopedi, İstanbul: Meydan Yayınevi, 1990-1991; Mehmet Zeki Pakalın, Osmanl tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü,İstanbul 1971-1972; Stanford J. Shaw, History of the Ottoman empire and modern Turkey, Cambridge 1985; TA, s.vv. "Mehmed Paşa, Sarı Bakkaloğlu Defterdar" (by İ. Parmaksızoğlu), "Defterỉ Mehmet Paşa"; TDVİA, s.v. "Defterdar Sarı Mehmed Paşa" (by Abdülkadir Özcan); İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanl tarihi, vol.4, pt.2, Ankara 2003.