دفتر خاقانی

دفتر خاقانی، دفتری که در آن اطلاعات املاک خصوصی، اراضی تیمار، زعامت، اراضی خاصه، شهرها، روستاها، گورستانها، مؤدیان مالیات، منابع درآمد افراد، انواع مالیاتها و موقوفه‌های قلمرو دولت عثمانی به‌طور دقیق ثبت می‌شد (← پاکالین ، ذیل "Defter-i Hakani"؛ اوزون چارشیلی ، ص 96ـ97؛ د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه). دفتر خاقانی را که دفتر تحریر یا دفتر تحریر اسناد نیز خوانده می‌شد (چاکار ، ص 1؛ جوش‌گل ، ص87)، به دو شکل مفصّل و اجمال تنظیم می‌کردند. در دفاتر مفصّل اطلاعات منابع درآمد با تمام جزئیات نوشته می‌شد، اما در دفاتر اجمال فقط اطلاعات اراضی تیمار را ثبت می‌کردند (← اوزون چارشیلی، همانجا؛ چاکار، ص2). نسخ اصلی دفاتر خاقانی در پایتخت و یک نسخه رونوشت از آنها نیز در ایالتها نگهداری می‌شد.در تشکیلات دیوانی دولتهای اسلامی دفاتر گوناگون وجود داشت. دفتر ثبت اراضی یکی از انواع دفاتر بود. در دیوانهای مرکزی و ولایات عباسیان، غزنویان، سلجوقیان بزرگ، خوارزمشاهیان و ایلخانان، در کنار دفاتر مالی و لشکری دفاتر ثبت اراضی نیز وجود داشت که دفتر قانون (یا دفتر قوانین) نامیده می‌شد. از منابع چنین برمی‌آید که در دورة حکومت سلجوقیان آسیای صغیر و بیگها نیز دفاتر ثبت اراضی وجود داشته‌است (برای نمونه ← تاریخ آل‌سلجوق در آناطولی، ص 101، 119؛ استرآبادی، ص 385، 465؛ نیز ← د.اسلام، چاپ دوم، ج2، ص 81).زمان تأسیس دفتر خاقانی در تشکیلات اداری عثمانیها معلوم نیست، هرچند در بعضی از منابع قرن دهم اشاراتی هست مبنی‌بر اینکه دفاتر خاقانی از نیمة دوم قرن هشتم در تشکیلات دیوانی عثمانی وجود داشته‌است (← اوزون چارشیلی، ص 102؛ یوروک ، ص 625ـ 626). اما قدیم‌ترین دفتر خاقانیِ به‌جا مانده از تشکیلات دیوانی عثمانی متعلق به دورة سلطنت سلطان‌مراد دوم* (ﺣﮑ : 824 ـ854) است. در این دفتر که به تاریخ 835 تنظیم شده، اطلاعات اراضی، نفوس و مالیات سنجق آروانید (آلبانی امروزی) ثبت و ضبط شده‌است (← اینالجق ، 1954).اکنون در آرشیو عثمانی در نخست‌وزیری (باشباقانلق عثمانلی آرشیوی*) 1094 جلد دفتر خاقانی وجود دارد که در فاصله سالهای 835 ـ1300 تنظیم شده‌اند. از این تعداد سی دفتر، مستقیم یا غیرمستقیم، درباره جغرافیا و شهرهای ایران است. از این تعداد سیزده دفتر که در فاصلة سالهای 1137ـ1142 تنظیم شده، مربوط به پس از سقوط صفویه و سلطة عثمانیها بر آذربایجان و جنوب‌غربی ایران است (← اوزگودنلی، ص 83 ـ107). این دفاتر حاوی اطلاعات ارزشمندی دربارة مناسبات ایران و عثمانی است. همچنین در چندین دفتر خاقانی مربوط به آناطولی مرکزی و شرقی که در فاصلة قرنهای هشتم تا نهم تنظیم شده‌اند، دربارة طوایف ترکمانی که به قلمرو صفویه کوچ کرده یا با آنان مناسباتی داشته یا در شکل‌گیری و توسعة حکومت صفویه سهمی داشته‌اند، اطلاعات ارزشمندی وجود دارد (همانجا). دفاتر خاقانی، هم مفصّل و هم اجمال، همراه دفاتر جاری و روزنامچه در دفترخانه (دفترخانة عامره) نگهداری می‌شدند (← اردوغان، 2010، 193ـ194؛ ایلخان ، ص 29ـ30). امور راجع به این‌گونه دفاتر در دفترخانة عامره انجام می‌شد. زمان تأسیس و شکل‌گیری دفترخانه معلوم نیست. از منابع مختلف چنین برمی‌آید که دفترخانه از همان نخستین دورة شکل‌گیری حکومت عثمانی بخشی از تشکیلات دفترخانة همایونی بوده‌است. در دورة سلطنت سلطان‌محمد فاتح* (ﺣﮑ : 855 ـ886) دفترخانه به تشکیلات مستقلی تبدیل شد. چون دفاتر خاقانی حاوی اطلاعات مهمی دربارة اراضی، مالیاتها و تیمارهای سپاهیان بود، دفترخانه همچون خزانة دولت به‌شدت حفاظت می‌شد (← د.ا.د.ترک، ذیل «دفترخانه»).از قانون‌نامة سلطان‌محمد فاتح چنین برمی‌آید که گشودن و بستن دفترخانه تنها با مهر پادشاه که در اختیار وزیر اعظم قرار داشت، و با حضور دفتردار میسر بود (← قانون‌نامه آل‌عثمان ، ص 18؛ نیز ← اوزون چارشیلی، ص 95). افزون‌بر دفاتر خاقانی، دفتر روزنامجه* و دفتر در دست و همچنین اوراق و اسناد آنها در دفترخانه محافظت و نگهداری می‌شدند (اردوغان، 2011، ص 235). دفاتر هر ایالت در صندوقهای همان ایالت قرار داده‌می‌شد. این صندوقها در درون مخزنی با چهار در آهنی نگهداری می‌شدند (← د.ا.د.ترک، همانجا). هرگونه تصحیح و تغییر در دفاتر خاقانی فقط به دستور وزیر اعظم و از طرف شخص نشانچی انجام می‌شد (اوزون چارشیلی، ص 99). دفترخانه نیز به موازات توسعة نظام تیمارداری و دستگاه دیوانسالاری در قرن دهم توسعه یافت و خود به تشکیلات مستقلی تبدیل شد، به‌گونه‌ای که شمار کارگزاران دفترخانه که در اوایل قرن دهم ده تا پانزده تن بود در 985 به چهل‌تن و در 1030 به 85 تا 90 تن افزایش یافت (د.ا.د.ترک، همانجا).شمار کارگزاران دفترخانه در اواسط قرن یازدهم به 53 تن کاهش یافت، اما در اواخر قرن یازدهم بار دیگر به صدتن افزایش یافت (همانجا). دفاتر موجود در دفترخانه فقط در سفرهایی که خود پادشاه حضور داشت همراه وی حمل می‌شد. اما از 1001 به‌بعد در سفرها و لشکرکشیهای وزیر اعظم نیز، این دفاتر همراه وی حمل می‌شد. هنگام لشکرکشیها و مسافرتها این دفاتر در «چادر دفترخانه» حفاظت می‌شد (همانجا).دفترخانه، دفترخانة عامره یا دفترخانة خاقانی را صاحب‌منصبی به نام امینِ دفتر (دفترْامینی) اداره می‌کرد (← اوزون چارشیلی، ص 85 ؛ ایلخان، ص 29). ابتدا دفترامینی همراه نشانچی کار می‌کرد، اما پس از قرن دهم با کاهش اهمیت مقام نشانچی، موقعیت و اهمیت مقام دفترامینی افزون‌تر از مقام نشانچی شد (← اوزون چارشیلی، ص 99). کیسه‌دار (معاون دفترامینی) کاتب، شاگرد (معاون کاتب) و ملازم از صاحب‌منصبانی بودند که در دفترخانه زیردست دفترامینی کار می‌کردند (← همان، ص 96). عزل و نصب این صاحب‌منصبان به درخواست دفترامینی انجام می‌گرفت. دفترامینیها پس از ترفیع، به مقام دفترداری یا نشانچی ارتقا می‌یافتند. در 1288 دفترخانه به نظارت دفتر خاقانی تغییر نام داد. به تبع آن دفترامینی نیز به ناظر دفتر خاقانی تبدیل شد (← همان، ص 96، پانویس 1؛ د.ا.د.ترک، ذیل «دفتر امینی»).منابع : عزیزبن اردشیر استرآبادی، بزم و رزم، با مقدمة ترکی محمدفؤاد کوپریلی، استانبول 1928؛ تاریخ آل‌سلجوق در آناطولی، چاپ نادره جلالی، تهران: دفتر نشر میراث مکتوب، 1377ش؛Enver çakar, "313 numaralı Timar ruznâmçe defteri ve bu defterde Haleb vilayeti ile ilgili bazı tespitler", Frat Üniversitesi sosyal bilimeler dergisi, XI, no.1 (2001); Metin M. Coşgel, "Ottoman tax registeres (tahrir defterleri)", Historical methods, vol.37, no.2 (spring 2004); EI2, s.vv. "Daftar" (by B. Lewis); "Daftar-i Khākānī" (by Ö. L. Barkan); Emine Erdoğan, "Derdest defterlerinin kaynak değeri üzerine bir deneme: 493 numaralı Ayntâb derdest defteri'nin analizi", Bilgi, no. 56 (kış 2011); idem, "Osmanlı dönemi Balkan tarihine dair önemli bir kaynak: derdest defterleri", Akademik bakş, vol.4, no.7 (kış 2010); Mehmet Mehdi İlhan, "An overview of the Ottoman archival documents and chronicles", Tarih araştrmalar dergisi, XXVII, no.44 (2008); Halil İnalcık, Suret-i defter-i sancak-Arvanid, Ankara 1954; Kānûnnâme-i Âl-i Osman: tahlil ve karşlaştrmal metin, ed. Abdülkadir Özcan, İstanbul: Kitabevi, 2003; Osman Gazi Özgüdenli, "Osmanlı İran'ı I: batı İran ve Azerbaycan tarihi hakkında Osmanlı tahrir kayıtları: coğrafỉ ve idarỉ taksimat", Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi tarih araştrmalar dergisi, XXII 34 (2003); Mehmet Zeki Pakalın, Osmanl tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü, İstanbul 1971-1972; TDVİA, s.vv. "Defter emini", "Defterhâne" (by Erhan Afyoncu); İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanl devletinin merkez ve bahriye teşkilat, Ankara 1988; Doğan Yörük, "XVI. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı imparatorluğu'nda yaşayan gayrimüslimlerin nüfusu", S. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü dergisi, no. XVII (2007).