دفاع مشروع ← دفاعNNNNدفتر (جمع: دفاتر)، نام دستهای از اوراق معمولاً صحافیشده برای ثبت اطلاعات مالی و اداری در دیوانسالاری اسلامی. واژة دفتر از ریشة یونانی Diphthera، بهمعنای «پوست حیوان»، گرفته شدهاست. در سدة پنجم پیش از میلاد، به طومارهای پاپیروس نیز Diphthera میگفتند؛ این کلمه، که در منابع یونان قدیم گاه در مورد بایگانی امپراتوری پرس ]= ایران[ نیز بهکار میرفت، بعدها وارد زبان پهلوی، و از آنجا نیز وارد زبان عربی شد (← مکنزی ؛ د.اسلام، چاپ دوم، ذیل واژه).دفاتر مکتوب، بهمعنای ورقهای منفرد یا اوراق پیوسته، در منابع اسلامی با واژة کتاب کمابیش مترادف تلقی شده و از همین روست که در زبان فارسی اصطلاحی چون دفترچة دخلوخرج به گستردگی بهصورت کتابچة دخلوخرج هم بهکار رفتهاست (← دخلوخرج*، کتابچه).در سدههای نخستین اسلامی، از پوست حیوانات، استخوان و برگ درختان بهعنوان نوشتافزار استفاده میشد. در دورة خلیفة دوم (ﺣﮑ : 13ـ23)، با تأسیس نخستین دیوان عالی در مدینه، ثبت حقوق و حضور و غیاب سربازان آغاز شد. در سالهای نخست پس از فتوح، دفاتر دیوانی در ایران را کاتبان ایرانی و به فارسی مینوشتند. بخشی از این دفاتر دیوانی در زمان حَجّاج به قلم صالحبن عبدالرحمان به عربی ترجمه شد (← بلاذری، ص 294؛ نیز← د.اسلام، همانجا).در زمان نخستین خلیفة عباسی ابوالعباس سفاح (ﺣﮑ : 132ـ136)، وزیر او خالدبن برمک بهجای ورقهای منفرد که ظاهراً از پوست بود، از دفترهای پوستی استفاده کرد (← جهشیاری، ص 59؛ ابوهلال عسکری، ص 233؛ مَقریزی، ج 1، ص 245). در زمان هارونالرشید (ﺣﮑ : 170ـ193)، وزیر او، جعفربن یحیی برمکی، استفاده از کاغذ را متداول کرد. از آن زمان بهبعد کاربرد کاغذ در جهان اسلام به مرور افزایش یافت (← مقریزی، همانجا).محمدبن احمد خوارزمی، که در قرن چهارم در خدمت سامانیان بود، ظاهراً قدیمترین نویسندهای است که در اثر خود، مفاتیحالعلوم، اطلاعات مهمی دربارة انواع دفتر در امور اداری دول اسلامی و شیوة نگارش آنها بهدست دادهاست. دفاتر مورد بحث در این اثر را میتوان به دو گروه مالی و نظامی تقسیم کرد. نمونههایی از دفاتر مالی عبارت است از: قانون الخراج که جبایت (=جمعآوری) خراج* براساس نوشتههای این دفتر صورت میگرفت؛ اوارج معرب اداره که در آن مبلغ خراج مقرر هر کس و نیز مقدار پرداختی او ثبت میشد؛ روزنامَج که در آن گزارش دخلوخرج روزانه نوشته میشد؛ خَتْمه که گزارش دخلوخرج و نیز موجودی خزانه بهصورت ماهیانه در آنها ضبط میشد؛ الختمةالجامعة حاوی دخلوخرج سالیانه؛ تأریج، پیشنویس اسناد مالی مختلف؛ بَراة/ برات، قبض یا رسیدی که به مالیاتدهندگان داده میشد؛ و الموافقةوالجَماعة که حاوی صورتحساب کاملی بود که کارگزاران به مقامات مافوق تحویل میدادند. از بین دفاتر نظامی نیز میتوان اینها را نام برد : الجَریدَةالسَوداء که در آن نام، نسب، نژاد، مشخصات جسمانی و حقوق سربازان تحت فرمان هر فرمانده ثبت میشد؛ رَجْعَه که حاوی مقدار حقوق سربازان خارج از مرکز بود و الرَجْعةالجامعة که دفتر حساب نیازمندیهای سپاه بود و از سوی رئیس دیوان جیش (سپاه) نوشته میشد (← خوارزمی، ص 54ـ56).در منابع تاریخی نیز اطلاعات مهمی دربارة دفاتر هست. به نوشتة گردیزی (ص 315)، در زمان عَمرولیث صفاری پرداخت مواجب و دادن جنگافزارهای مورد نیاز سپاهیان، براساس فهرست اسامی آنان که در دفاتر دیوان عارض (عَرض) ثبت شدهبود، صورت میگرفت. گردیزی (ص 419) به دفاتری اشاره کرده که در آنها اطلاعات اراضی مزروعی نواحی مختلف و میزان خراج آنها ثبت میشدهاست. در دورة سلجوقیان نیز، در پایتخت، دفاتر مختلفی برای ثبت اطلاعات مالی و نظامی وجود داشت که از جمله آنها میتوان به دفتر حساب و قوانین، دفتر روزنامج، دفتر جامگی، دستور اوارجه، جامعالحساب و دفتر عرض ]حشم/ سپاه[ اشاره کرد (← قمی، ص 63، 89؛ رشیدالدین فضلالله، 1960، ج 2، جزء5، ص 107).فخر مدبر (متوفی 604؛ ص 38ـ39) توصیه کردهاست که برای جلوگیری از خطا و سوءاستفادههای احتمالی، دفاتر به تناوب با یکدیگر مقابله شوند. بنابر آنچه وی آوردهاست، معلوم میشود که شیوة دفترداری در حکومت غوریان هند و اخلاف بعدی آنها اهمیت بسیار داشتهاست (← ص 25، 27، 30).دفترداری در دوران سلجوقیان ]روم[ در آناطولی نیز ادامه داشتهاست. به نوشتة کریمالدین محمود آقسرایی (متوفی بین 723ـ733؛ ص 64) برای اینکه وزیر، صاحب فخرالدین علی، بهسهولت بتواند دفاتر دیوانی را بخواند، این دفاتر را در 657 از عربی به فارسی ترجمه کردند. از بین دفاتر دیوانی، دفاتر مربوط به پیشهوران، اراضی و املاک جالب توجهاند. ضبط مرتب فهرست اراضی در آسیای صغیر، پس از سلجوقیان نیز ادامه یافت. بنابه آنچه استرآبادی در بزم و رزم (تألیف اواخر قرن هشتم) آورده، مناطق تازه فتحشده در زمان کوتاهی و بهطور مرتب در دفاتر دیوانی ثبت میشد (← ص 385، 465).دفترداری در نظام اداری عثمانی در آناطولی با گستردگی بیشتری ادامه یافت. امروزه در بایگانی بخش عثمانی نخستوزیری در استانبول حدود 000،350 دفتر هست که نشان میدهد در دیوانسالاری عثمانی غیر از اوراق منفرد، از دفاتر مختلف در زمینههای بسیار متعدد استفاده میشدهاست. در میان آنها، قدیمترین دفتری که اصل آن موجود است دفتر تحریر موسوم به دفتر خاقانی* به تاریخ 835 در دورة مراد دوم است که در آن اطلاعات اراضی، املاک و جمعیت سنجق آلبانی ثبت شدهاست. پس از این، قدیمترین دفاتر، دفاتر محاسبه، دفاتر محاسبة کلی، دفاتر مواجب، دفاتر مقاطعه، دفاتر روزنامچه خزانه و دفاتر محاسبة اوقاف از دورة سلطانمحمد فاتح (ﺣﮑ : 855ـ886) است (آیدین و گونآلان ، ص 26). در دولت عثمانی در قرن دهم انواع دفاتر جدید به این دفاتر افزوده شد.در دورة ایلخانان مغول برای آموزش مکاتبات رسمی، محاسبه و اصول دفترداری به کاتبان، آثاری نوشته شد. بر پایة برخی از این آثار، مهمترین انواع دفاتر مالی در بین ایلخانان اینها بودهاست :1) دفتر روزنامچه یا دفتر تعلیق که احکام دیوانی و جزئیات هزینهها و درآمدهای روزانه در آنها ثبت میشد. 2) دفتر اوارجه که مکتوبات دفاتر روزنامچه براساس ولایات و نیز نوع آنها تقسیم و در این دفاتر ثبت میشدند. 3) دفتر توجیهات (یا دفتر وجوب) که در آنها مصارف قیدشده در دفاتر روزنامچه براساس نوع آنها، تقسیم و ثبت میشدند. 4) دفتر قانون که انواع عایدات ولایات و گمرکها در آنها قید میشد. این دفاتر به دو نوع تقسیم میشدند: دفتر مال یا دفتر قانون اموال که اطلاعات مفصّلی دربارة عایدات مالیاتی ولایات در آنها نوشته میشد، و دفتر مأخوذ (دفتر قانون قرار مأخوذ، دفتر ضَریبه) که مالیات گمرکات در آنها قید میشد. 5) دفتر خرج مقرر دیوان، که عایدات و هزینههای مقرر در ابتدای هر سال در آنها ثبت میشد و اگر در آخر سال باقیماندهای داشت، برای مصارف بعدی قید میشد. 6)دفتر مفرد (مفردات) که فقط مبالغ عایدات و هزینههای قیدشده در دفاتر مقرر برحسب ولایات و شهرها در آنها قید میشد. اگر این مبالغ بهجای دفتر در طومار نوشته میشد، به آن مفاوضه میگفتند. 7) دفتر جامع (دفتر جامعالحساب): این دفاتر در آخر سال تنظیم میشد و در آن انواع درآمد دولت و محل مصرف آنها قید میشد که به آن دفتر تاریخ نیز میگفتند. به خلاصة این دفتر که به رؤیت حکمران میرسید، در مغولی جانکقی، و در زمان تیموریان در هرات مجموع گفته میشد.8) دفتر تحویلات که در آن مبلغ وجوه تحویلی به خزانة دولت، نام تحویلگیرنده یا تحویلدار و نیز محل تأمین آن ثبت میشد (← شمسمنشی، ج 2، ص 125ـ132، 141ـ146؛ آملی، ج 1، ص 323ـ327؛ مازندرانی، ص 80 ـ172).در زمان ایلخانان، به جز این دفاتر که در مرکز حکومت نوشته میشد، در خارج از مرکز نیز مأموران رسمی دفاتر مختلفی تنظیم میکردند. رشیدالدین فضلالله در تاریخ مبارک غازانی (ص 257ـ267) متن فرمانی را آورده که در آن، غازانخان امر کرده که صورت آن فرمان در دفاتر موجود در ایالات نیز درج شود. همچنین، صورتهایی از دفاتر مربوط به اقطاعات که در دیوان اعلا نگهداری میشد، در اختیار سرهنگها، سرجوخهها و ملتزمان در ایالات بود. هدف از این کار نیز جلوگیری از هرگونه تحریف یا تخریب این دفاتر بود. جز اینها، دفاتر مختلف دیگری نیز وجود داشت که حاوی نام مأموران رسمی در دولت ایلخانی بود.از نوشتههای رشیدالدین فضلالله معلوم میشود که در زمان غازانخان، در ضمن اصلاحات اداری گسترده او، درخصوص دفاتر ثبت نیز اصلاحات بسیار مهمی صورت گرفته بود؛ چنانکه مقرر شدهبود احکام و فرمانهای صادره از مرکز، پیش از صدور به رؤیت حکمران برسد و صورتی از فرمان رؤیتشده، عیناً در دفتری منعکس شود. همچنین، لازم بود تاریخی که فرمان به رؤیت حکمران رسیده و نام شخصی که آن را به رؤیت رساندهاست و نام کاتب آن و مواردی از این قبیل در آن دفتر قید و یک نسخه از آن نیز در آخر سال وارد دفتر دیگری شود (1358، ص 292). به جز اینها، دفتر دیگری تنظیم شدهبود که عواید و هزینههای دولت در مرکز و ایالات در آن ثبت میشد. به نوشتة رشیدالدین فضلالله (1358، ص 253، 258) به هر ولایت کاتبانی رسمی فرستاده میشدند تا نوع اراضی را در همة روستاها بررسی و آنها را بسته به اینکه زمین ملکی یا کشاورزی یا اوقافیاند، ثبت کنند. درنتیجه، زمینهایی که بدون هر دعوایی، تکلیفشان معلوم بود همراه نام متصرفشان در دفتر قانون یا دفاتر ولایت ثبت میشدند (اوزگودنلی ، 2009، ص 263ـ266).یکی دیگر از نوآوریهای زمان غازانخان درخصوص دفاتر، ایجاد بایگانی دولتی برای نگهداری از اسناد رسمی بود. در شنب غازان ادارهای به نام «بیتالقانون» تشکیل شد که ظاهراً ماهیت بایگانی دولتی یا «دفترخانه» داشته و در آنجا اسناد مهم مربوط به اراضی و دفاتر قانون نگهداری میشدهاست (← رشیدالدین فضلالله، 1358، ص 211). بنابر نوشتة وصّاف الحضره (ص 401)، برخی از دفاتر «دفترخانه» سیار بودند و در سفرها، همراه مأموران دولت و حکمران حمل میشدند. در این دوره در دیوان بزرگ یا همان دیوان وزارت، صاحبمنصبی باعنوان دفتردارِ دیوان بزرگ رئیس کل مربوط به دفاتر بودهاست (← «وقفنامه سه دیه در کاشان»، ص 122، 130، 133).پس از دورة ایلخانی، بهویژه در عصر صفوی، نیز نظام اداری گستردهای درخصوص دفترداری و حفاظت از دفاتر در مرکز حکومت دایر بودهاست (← میرزارفیعا، ص 505ـ506، 523، 544، 583). دفاتر در «دفترخانة همایون» و تحت نظارت «داروغة دفترخانه» و «دفتردار» نگهداری میشد که از زیردستان «ناظر دفترخانه» بودند که نُه کاتب (محرر) داشت و همگی به «مستوفیالممالک» وابسته بودند (← همان، ص 545، 566، 619؛ نصیری، ص 49ـ50، 53ـ54؛ میرزاسمیعا، ص 36).حفظ و نگهداری و مرتبکردن دفاتر دفترخانه، مراقبت از آنها و جلوگیری از گزند موش و حشرات به آنها یا محافظت از آنها در مقابل رطوبت، همگی برعهدة دفتردار بود. همچنین، بازکردن دفاتر در هر صبح، پیش از ورود کارکنان به محل، جمعکردن دفاتر در هر غروب و در جای خود قرار دادن آنها و در پایان هر سال، قرار دادن دفتر آن سال در انبار و حفظ آنها در آنجا نیز از وظایف دفتردار بود (← نصیری، ص 62ـ65؛ میرزاسمیعا، ص 43؛ دربارة دورة عثمانی ← دفتردار*).قفلکردن «دفترخانة همایون» برعهدة «کلیددار»، نگهبانی از آنجا و اجرای اوامر صادره برعهدة «عزبباشی» و «عَزَبان» و نظافت و بهداشت آنجا برعهدة «فرّاشان» بود. اینها همگی تحت نظر «داروغة دفترخانه» کار میکردند (← نصیری، ص 63؛ میرزارفیعا، ص 566، 619). عباراتی چون «ثبت دفتر خالصه شد»، «ثبت دفتر توجیهیه دیوان اعلا شد»، «ثبت دفتر نظارت شد» و «نوشته شد» نیز که در ظهر برخی از فرمانهای دورة صفوی درج شدهاست، نشان میدهد که پس از گذشتن این فرمانها از مراحل و اقدامات مختلف در بخشهای گوناگون اداری و مالی، صورتی از آنها در دفاتر دیگری هم ثبت میشدند (← بوسه، ص 89 ـ92). نظام دفترداری بهشیوة صفوی، در ایران در دورههای افشار، زندیه و قاجار نیز ادامه یافت (← رجبزاده، ج 3، ص 94ـ98).کاربرد دفاتر در نظام دفترداری در جانب غربی جهان اسلام، خاصه در مصر نیز گسترده و پرتنوع بودهاست. ابنصیرفی (متوفی 542)، نیز که از کاتبان دیوان رسائل در دولت فاطمی بود، در کتابش، القانون فی دیوانالرسائل، درخصوص دفاتر استفاده شده در امور اداری در زمان فاطمیان اطلاعات مهمی آوردهاست. به نوشتة او، در برخی از دفاتر موجود در دیوان رسائل، القاب و جملههای دعایی مناسبِ هر صاحبمنصب و چگونگی خطاب کردنِ متولیان امور در نامهها و فرمانهای رسمی ثبت میشد. کاتب این دیوان همچنین از یادداشتهایی نیز با نام تذاکر/ تذاکیر برای سهولت دسترسی به محتویات دفترها استفاده میکرد (← ابنصیرفی، ص 30ـ34). از نوشتهها و گزارشهای تاریخی و فرهنگی دورههای فاطمیان و ایوبیان و ممالیک برمیآید که از دفاتری که در زمان فاطمیان در مصر نوشته شدهبود، تا زمان سلطان مملوکی برقوق (ﺣﮑ : 1382ـ1389 و 1390ـ1399) استفاده شدهاست (بیورکمن ، ص 39). این نشان میدهد که محافظت از دفاتر بسیار اهمیت داشتهاست. بااینحال، هر از گاه، جنگها، آتشسوزیها، طوفان، باران، تگرگ و دیگر بلایای طبیعی موجب تخریب یا مفقودشدن دفاتر میشد. کریمالدین محمود آقسرایی که در نظام دیوانسالاری سلجوقی دورة ایلخانیان خدمت میکرد و مسئول دفاتر متعلق به خزانه بود، از یکی از اینگونه حوادث طبیعی سخن گفتهاست که در آن دفاتر خزانه از بین رفت (← ص 230ـ 231). همین امر نشان میدهد که چرا عمده دفاتر دول اسلامی گذشته تا امروز نماندهاست. از همینرو، شمار معدود دفترهای بهجامانده، حتی از دورههای متأخرتر اسلامی، اهمیتی خاص دارد. از این جمله میتوان به سیزده دفتر تحریر (دفتر خاقانی) از سدههای دهم ـ دوازدهم در دولت صفویان اشاره کرد. این دفاتر که حاوی اطلاعاتی در باب اراضی و جمعیت بخش غربی ایران در دورة سلطه عثمانیان است، امروزه در بخش عثمانی بایگانی نخستوزیری در استانبول نگهداری میشود. این دفترها قدیمترین نمونة دفاتر باقیمانده مربوط به سرزمین ایران است، که اطلاعات بسیار مهمی در زمینة تاریخ اجتماعی، اقتصادی و دینی بخش غربی ایران در بردارد (اوزگودنلی، 2003، ص 83 ـ107).منابع : محمودبن محمد آقسرایی، تاریخ سلاجقه، یا، مسامرةالاخبار و مسایرةالاخیار، چاپ عثمان توران، آنکارا 1944، چاپ افست تهران 1362ش؛ شمسالدین محمدبن محمود آملی، نفائس الفنون فی عرایس العیون، ج 1، چاپ ابوالحسن شعرانی، تهران 1377؛ ابنصیرفی، القانون فی دیوانالرسائل و الاشارة الی من نال الوزارة، چاپ ایمن فؤاد سید، قاهره 1410/ 1990؛ ابوهلال عسکری، الاوائل، چاپ عبدالرزاق غالب مهدی، بیروت 1417/ 1997؛ عزیزبن اردشیر استرآبادی، بزم و رزم، با مقدمة ترکی محمد فؤاد کوپریلی، استانبول 1928؛ بلاذری (بیروت)؛ محمدبن عبدوس جهشیاری، کتاب الوزراء و الکّتاب، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، وعبدالحفیظ شلبی، قاهره 1357/ 1938؛ محمدبن احمد خوارزمی، کتاب مفاتیحالعلوم، چاپ فان فلوتن، لیدن 1895، چاپ افست 1968؛ هاشم رجبزاده، «دفترخانه همایونِ اعلی»، کتاب پاز، ش 3 (آذر1370)؛ رشیدالدین فضلالله، جامع التواریخ، ج 2، جزء 5: ذکرتاریخ آلسلجوق، چاپ احمد آتش، آنکارا 1960؛ همو، کتاب تاریخ مبارک غازانی: داستان غازانخان، چاپ کارل یان، لندن 1358/1940؛ محمدبن هندوشاه شمسمنشی، دستورالکاتب فی تعیینالمراتب، چاپ عبدالکریم علیزاده، مسکو 1964ـ1976؛ محمدبن منصور فخر مدبر، آئین کشورداری: شش باب بازیافته از آداب الحرب و الشجاعة، چاپ محمد سرور مولائی، ]تهران [1354ش؛ نجمالدین ابوالرجاء قمی، تاریخالوزراء، چاپ محمدتقی دانشپژوه، تهران 1363ش؛ عبدالحی بنضحاک گردیزی، تاریخ گردیزی، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران 1363ش؛ عبداللهبن محمد مازندرانی، رساله فلکیه در علم سیاقت، چاپ والتر هینتس، ویسبادن 1331ش؛ احمدبن علی مَقریزی، المواعظ والاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، چاپ ایمن فؤاد سید، لندن 1422ـ1425/ 2002ـ2004؛ میرزارفیعا، دستورالملوک، چاپ ایرج افشار، در دفتر تاریخ، ج 1، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1380ش؛ میرزاسمیعا، تذکرةالملوک، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران 1368ش؛ علینقی نصیری، القاب و مواجب دوره سلاطین صفویه، چاپ یوسف رحیملو، مشهد 1372ش؛ عبداللهبن فضلالله وصّافالحضره، تاریخ وصّاف، چاپ سنگی بمبئی 1269، چاپ افست ]تهران[ 1338ش؛ «وقفنامه سه دیه در کاشان»، چاپ ایرج افشار، فرهنگ ایران زمین، ج 4 (1335ش)؛Bilgin Aydın and Rıfat Günalan, XV-XVI. yüzyllarda Osmanl maliyesi ve defter sistemi, İstanbul 2008; Walther Björkman, Beiträge zur Geschichte der Staatskanzlei im islamischen Ägypten, Hamburg 1928; Heribert Busse, Untersuchungen zum islamischen Kanzleiwesen: an Hand turkmenischer und safawidischer Urkunden, Cairo 1959; EI2, s.v. "Daftar", (by B. Lewis); David Neil MacKenzie, A concise Pahlavi dictionary, London 1990; Osman Gazi Özgüdenli, Moğol İrannda gelenek ve değişim: Gâzân han ve reformlar (1295-1304), İstanbul 2009; idem, "Osmanlı İran'ı I: batı İran ve Azerbaycan tarihi hakkında Osmanlı tahrỉr kayıtları: coğrafỉ ve idarỉ taksimat", Ankara üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi tarih araştırmalar dergisi, XXII/34 (2003).