دشت آزادگان ← سوسنگرد؛ میسان؛ هویزه

دشت‌آزادگان ← سوسنگرد؛ مَیسان؛ هویزهNNNNدشت ارژن، دشت، دریاچه و بخشی در شهرستان شیراز.1) دشت. این دشت به طول حدود دوازده کیلومتر و عرض حدود پنج کیلومتر در دهستان دشت ارژن واقع است و از شمال‌شرقی و مشرق به کوه‌مره/ کوهمَرّه، از مغرب به کوه چنگ و از جنوب به کوه پیرزن محدود می‌شود (صفی‌نژاد، ص 64). این دشت به‌سبب وجود درختان بادام کوهی دشت ارژن نامیده شده‌است (← مصطفوی، ص 421). ارژن نوعی درخت بادام کوهی دارای میوه بسیار تلخ با کاربرد دارویی است و از چوب آن عصا تهیه می‌شود (یاقوت حموی، ذیل «ارْزَن»؛ برهان، ذیل «ارژن»).دشت ارژن که در بخش جنوب‌غربی رشته‌کوه زاگرس واقع شده (بهروزی‌راد، ص 414)، دارای آب و هوای معتدل و ارتفاع آن از سطح دریا 800،1 متر است (مظاهری، ص 15). از مهم‌ترین کوههای این دشت، مَرخَنی، بَدُرَک، مَحشولی، مُرِشَکَک، پَهن‌بیل و کُتل (← همان، ص 47ـ51) و رود عمدة این ناحیه قره‌آقاج است که از کوههای انار و خانی‌یک دهستان کوهمره سرچشمه می‌گیرد (جعفری، ج 2، ص 452). برخی از چشمه‌های معروف این دشت عبارت‌اند از: چشمة سلمان، کنار قدمگاه سلمان فارسی؛ کِسَکْ، در مرکز دشت و در جوار قبرستان قدیمی؛ گُوگَکی و گُلَک (← مظاهری، ص 53ـ57).2) دریاچه. دریاچة فصلی کم‌عمقی در جنوب دشت ارژن. این دریاچه آب شیرین در مغرب شهر شیراز، کنار جادة اصلی شیراز ـ بوشهر و نزدیک آبادی دشت ارژن واقع است و آب آن از رود قره‌آقاج و چشمه‌هایی چون سلمان تأمین می‌شود. طول دریاچه حدود 5ر7 کیلومتر و مساحت آن 18 کیلومترمربع است و در ارتفاع 950،1 متری از سطح خلیج‌فارس قرار دارد (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان فارس، ص 4؛ بهروزی‌راد، ص 415؛ مظاهری، ص 65). دریاچة فصلی دشت ارژن به‌نوشتة جغرافی‌دانان قرن چهارم با طول ده فرسنگ و عرض هشت فرسنگ، از دریاچه‌های معروف فارس بود و ماهی شیراز از آنجا تأمین می‌شد (← حدودالعالم، ص 16؛ ابن‌حوقل، ص 277؛ جیهانی، ص 114). گزارشهای جغرافی‌نویسان بعدی از کاهش وسعت این دریاچه حکایت دارد (← ابن‌بلخی، ص 154؛ حمداللّه مستوفی، ص 135). کرزن در زمستان 1306 از این دشت عبور کرده و با اظهار تعجب از گزارشهای گذشتگان از وسعت این دریاچه، آن را مردابی وصف کرده که حاکی از خشک‌شدن تدریجی آن است (← ج 2، ص200).تالاب ارژن، که حمداللّه ‌مستوفی (همانجا) نیز از آن یاد کرده، از نوع تالابهای دائمی است که به مساحت 200،6 هکتار در 15 کیلومتری دریاچة پریشان* قرار دارد. این تالاب در 1341ش، به‌سبب دارا بودن پوشش گیاهی و جانوری بسیار متنوع، به‌عنوان تالاب بین‌المللی انتخاب شد. همچنین تالاب ارژن و نواحی اطراف آن به وسعت 000، 191 هکتار در اول بهمن 1351 پارک بین‌المللی شد (بهروزی‌راد، ص 414ـ415)، اما براثر مخالفت و مقاومت ساکنان محلی (← مظاهری، ص 18ـ27) در 1353ش، وسعت پارک به 000، 91 و سپس به 000،65 هکتار کاهش یافت و به پارک ملی بدل شد و در همین سال، یونسکو آنجا را یکی از منابع زیست‌کره اعلام کرد. از 1361ش، این منطقه با عنوان منطقة حفاظت‌شده ارژن و پریشان به وسعت 279، 59 حفاظت می‌شود. این تالاب در مجموعه ذخایر برگزیدة انسان و کره مسکونِ سازمان ملل نیز به ثبت رسیده‌است(بهروزی‌راد، ص414؛ زنده‌دل، ص 77؛ درویش‌صفت، ص71).پوشش جانوری و گیاهی مرغزارهای اطراف دریاچه بسیار متنوع است و جنگلهای بلوط آن از نظر حفاظت خاک، تأمین آب زیرزمینی و تعادل آب‌وهوای محیط اهمیت بسیاری دارند. محدودة میانکُتَل این دشت به مساحت هفت هزار هکتار منطقه نگهداری گوزن زرد، از گونه‌های در حال انقراض، است (بهروزی‌راد، ص 417، 420). دشت ارژن زیستگاه حیوانات و پرندگان گوناگون به‌ویژه شیر ایرانی بوده و در گذشته شکار شیر در آنجا رواج داشته‌است. عضدالدوله دیلمی (ﺣﮑ : 338ـ372) از جمله شاهانی است که برای شکار شیر به آنجا رفته بوده‌است (← ابن‌بلخی؛ یاقوت حموی، همانجاها؛ نیز ← کرزن، ج 2، ص201). این شکارگاه که تا اواخر دورة قاجار مورد توجه شاهان بود، در دهة چهل به دلیل قطع بیش از حد درختان و شکار بی‌رویّه به صحرایی بدل شده بود که جز بوته‌های کوتاه چیزی در آن دیده‌نمی‌شد (← صفی‌نژاد، ص66ـ67؛ مظاهری، ص18).3) بخش. این بخش با مرکزیت خانِه‌زِنْیان در مغرب شهرستان شیراز واقع و دارای سه دهستان دشت ارژن، به مرکزیت چهل‌چشمه، کوهمرّه سُرخی، به مرکزیت ریچی، و قره‌چمن، به مرکزیت خانه‌زنیان است (← ایران. وزارت کشور، 1385ش، ذیل «استان فارس»). دشت ارژن در مسیر دو شهر کازرون* و شیراز قرار داشت (غفاری کاشانی، ص 84 ، 730؛فسائی، ج 1، ص 569، 590، 598). ظاهراً نخستین بار در سدة هشتم نام قریة دشت ارزن (ارژن) در معرفی همین جاده آمده‌است (← حمداللّه مستوفی، ص 187).جغرافی‌نویسان متقدم، ناحیة دشت ارژن (ارْزَن، ارژنه و ارجن) را جزو کورة شاپور و در دو مرحله‌ای شیراز دانسته‌اند (← اصطخری، ص 122؛ مقدسی، ص 456؛ ابن‌بلخی، ص 163؛ نیز ← خورموجی، ص100؛ فسائی، ج 2، ص1500). این دشت در دورة قاجار تابع کازرون بود (← فسائی، ج 2، ص 1437) و در 1339ش، به مرکزیت آبادی دشت ارژن، یکی از دهستانهای بخش کوهمرّه و در شهرستان کازرون از استان هفتم (فارس) به‌شمار می‌آمد (← رزم‌آرا، ج 7، ص 101). در 16 تیر 1370 بخش ارژن در شهرستان شیراز تشکیل شد (ایران. وزارت کشور، 1382ش، ذیل «استان فارس»).در سرشماری 1385ش، جمعیت بخش ارژن 166،23تن بوده که 901،4 تن از این جمعیت ساکن دهستان دشت ارژن بودند (← مرکز آمار ایران، 1385ش، ذیل «استان فارس»). ایلهای قشقایی و ممسنی و طوایف مستقل کوهمرّه جَروق، کوهمرّه نودان، کوهمرّه سرخی و طایفة مستقل محلی گراش در این ناحیه ییلاق و قشلاق دارند (← همو، 1378ش، ص108ـ 109).نویسندگان متأخر محلی، سلمان فارسی* را به قریة دشت ارژن منسوب داشته‌اند (← فسائی، ج 1، ص 742، ج 2، ص 1437؛ فرصت شیرازی، ج 2، ص 440؛ مظاهری، ص 43ـ 44). فرصت‌شیرازی (همانجا) از برخی از عقاید عامیانه در باب قدمگاه سلمان فارسی و گرفتار شدن وی در چنگ شیر و نجات وی به دست امام‌علی علیه‌السلام مطالبی آورده‌است. همچنین آورده‌اند سلمان فارسی در آن دشت و بلوک کازرون قبیله و عشیره‌ای داشت که به سلمانی مشهور بودند (← فسائی، ج 2، ص 1437؛ فرصت شیرازی، همانجا).دشت ارژن به‌سبب نزدیکی به جادة اصلی شیراز ـ کازرون و نیز منطقة تاریخی نیشاپور و غار شاپور در جذب گردشگر اهمیت ویژه‌ای دارد (زنده‌دل، همانجا). به‌جز دریاچه و تالاب، جاذبه‌های طبیعی و تاریخی دیگر این دشت عبارت‌اند از : قدمگاه سلمان فارسی، در جوار قبرستان قدیمی دشت ارژن؛ آبشار درّه‌خونی، در مغرب دشت ارژن؛ منطقة ییلاقی نُهسَره، در جنوب‌غربی دشت ارژن و در مجاورت دریاچة ارژن که محل نگهداری گوزن زرد است؛ آبشار شوراب (چُرُو) در جنوب دشت؛ و غار حلال و حرام، در پشت قدمگاه سلمان فارسی (← مظاهری، ص 119ـ122).منابع : ابن‌بلخی؛ ابن‌حوقل؛ اصطخری؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری: آذر 1385، ]تهران 1385ش[؛ همو، نشریة تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1382ش؛ محمدحسین‌بن خلف برهان، برهان قاطع، چاپ محمد معین، تهران 1361ش؛ بهروز بهروزی‌راد، تالاب‌های ایران، تهران 1387ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، تهران 1368ـ1379ش؛ ابوالقاسم‌بن احمد جیهانی، اشکال‌العالم، ترجمة علی‌بن عبدالسلام کاتب، چاپ فیروز منصوری، ]مشهد[ 1368ش؛ حدودالعالم؛ حمداللّه مستوفی، نزهة‌القلوب؛ محمدجعفربن محمدعلی خورموجی، نزهت‌الاخبار : تاریخ و جغرافیای فارس، چاپ علی آل‌داود، تهران 1380ش؛ علی‌اصغر درویش‌صفت، اطلس مناطق حفاظت‌شده ایران، طرح : معاونت محیط زیست و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست، تهران 1385ش؛ رزم‌آرا؛ حسن زنده‌دل، راهنمای دریاچه‌های ایران، تهران 1387ش؛ سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان فارس، آمارنامه استان فارس 1379، ]شیراز[ 1380ش؛ جواد صفی‌نژاد، «دشت ارژن: شکارگاه تاریخی»، شکار و طبیعت، ش 47 (مهر 1342)؛ ابوالحسن غفاریکاشانی، گلشن مراد، چاپ غلامرضا طباطبائی‌مجد، تهران 1369ش؛ محمدنصیربن جعفر فرصت‌شیرازی، آثار عجم، چاپ منصور رستگارفسائی، تهران 1377ش؛ حسن‌بن حسن فسائی، فارسنامة ناصری، چاپ منصور رستگارفسائی، تهران 1367ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده :1377 جمعیت عشایری دهستانها، کل کشور، تهران 1378ش؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1385: نتایج تفصیلی کل کشور، 1385ش.Retrieved Apr.3, 2012, from http://www.sci.org.ir/portal/faces/public/census85/census85.natayej/census85.rawdata;محمدتقی مصطفوی، اقلیم پارس، تهران 1343ش؛ نوذر مظاهری، سرزمین سبز ارژن، شیراز 1384ش؛ مقدسی؛ یاقوت حموی؛George N. Curzon, Persia and the Persian question, London 1892.