دسوقی محمدبن احمد

دَسوقی، محمدبن احمد، فقیه مالکی، ادیب و متکلم قرن دوازدهم و سیزدهم. وی در دَسوق، شهری در مصر، به‌دنیا آمد. تاریخ ولادتش مشخص نیست. مقدمات علوم را در زادگاهش فراگرفت و سپس به قاهره رفت. علوم قرآنی را از محمد منیر و علومی چون هندسه، هیئت، ریاضیات و حکمت را از محمدبن اسماعیل نفراوی، محمدبن موسی جناجی و حسن جَبَرتی آموخت. همچنین فقه مالکی و برخی از علوم معقول را نزد احمد صعیدی و احمدبن محمد دَردیر* و فقه حنفی را نزد حسن جبرتی فراگرفت (جبرتی، ج 3، ص 497؛ بغدادی، ج 2، ستون 357؛ علی‌پاشا مبارک، ج 11، ص 21).دسوقی پس از تکمیل تحصیلات به تألیف و تدریس در الازهر پرداخت و مُقرئ شد. حسن‌بن محمدعطار*، احمدبن محمد صاوی* خلوتی، ابراهیم‌بن عبدالغفار دسوقی و عبداللّه صعیدی از شاگردان او بودند (جبرتی، همانجا؛ یوسف الیان سرکیس، ج 1، ستون 875 ـ876 ، ج 2، ستون 1336ـ1337؛ مخلوف، ص 362، 364؛ دسوقی، مقدمة خلیل ابراهیم خلیل، ج 1، ص 9).دسوقی را فقیهی توانا و دقیق و فصیح و ماهر در علوم گوناگون دانسته و حسن‌خلق، تواضع، زهد و بردباری وی را ستوده‌اند. دسوقی در 1230 وفات یافت و در قاهره به خاک سپرده شد (← جبرتی، ج 3، ص 496ـ497؛ جرجی زیدان، ج 4، ص 256؛ بغدادی، همانجا؛ مخلوف، ص 362).آثار مکتوب دسوقی غالباً به‌صورت شرح یا حاشیه بر آثار پیشین است. حاشیه بر الشرح‌الکبیر احمدبن محمد دردیر از مهم‌ترین آثار او به‌شمار می‌آید که خود شرح مختصر خلیل اثر خلیل‌بن اسحاق* در فقه مالکی است. این حاشیه که حاوی آرای بسیاری از فقهای مالکی است، همراه تقریرات محمد علیش مالکی در قاهره به چاپ رسیده و بارها تجدیدچاپ شده‌است (← یوسف الیان سرکیس، ج 1، ستون 836 ؛ عایده ابراهیم نصیر، ص 92؛ علی‌پاشا مبارک؛ جرجی زیدان، همانجاها).دیگر اثر فقهی دسوقی ــ که چاپ شده ــ الحدودالفقهیة در فقه مالکی است. محمدبن انصاری رصّاع آن را با نام الهدایة‌الکافیة‌الشافیة لبیان حقائق‌الامام ابن‌عرفه الوافیة شرح کرده، که چاپ شده‌است (← یوسف الیان سرکیس، ج 1، ستون 876 ، 939؛ زرکلی، ج 6، ص 17). عایده ابراهیم نصیر (ص 13) التجریدالشافی علی تهذیب‌المنطق الکافی را از آثار دسوقی شمرده که در 1328 در قاهره به طبع رسیده‌است.شماری از آثار مشهور دسوقی، حاشیه بر برخی آثار ادبی است: حاشیه تفصیلی و شرح‌گونه او بر مغنی‌اللبیب ابن‌هشام* مصری (متوفی 761) در علم نحو که بارها در مصر و ایران چاپ شده‌است؛ حاشیه بر مختصرالمعانی که شرح سعدالدین تفتازانی* (متوفی 792) است بر تلخیص المفتاح* خطیب قزوینی* (متوفی 739) در علم معانی و بیان؛ حاشیه بر شرح ابوالقاسم لیثی سمرقندی بر الرسالة‌العضدیة قاضی عضدالدین ایجی* (متوفی 756) دربارة علم وضع که در 1322 در قاهره چاپ شده است (← یوسف الیان سرکیس، ج 1، ستون 876 ؛ دسوقی، همانجا؛ عایده ابراهیم نصیر، ص 191).دیگر آثار دسوقی عبارت‌اند از: حاشیه بر شرح امّالبراهین محمدبن یوسف سنوسی* (متوفی 895) مشهور به العقیدة الصغری دربارة عقاید که بارها چاپ شده‌است؛ حاشیه بر عقیدة ‌اهل التوحید سنوسی مشهور به العقیدة‌الکبری؛ حاشیه بر شرح قصیدة‌البردة جلال‌الدین محمد محلّی* (متوفی 864)؛ حاشیه بر تحریرالقواعد المنطقیة قطب‌الدین رازی* (متوفی 766 یا 776) در منطق، که در قاهره به چاپ رسیده‌است (← بغدادی، ج 2، ستون 163، 357؛ یوسف الیان سرکیس؛ زرکلی، همانجاها؛ عایده ابراهیم نصیر، ص 13، 65).منابع : اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج 2، در حاجی‌خلیفه، ج 6؛ عبدالرحمان جبرتی، تاریخ عجائب‌الآثار فی‌التراجم والاخبار، بیروت : دارالفارس، ]بی‌تا.[؛ جرجی زیدان، کتاب تاریخ آداب‌اللغة‌العربیة، مصر 1911ـ1914؛ محمدبن احمد دسوقی، حاشیة‌الدسوقی علی مختصر السعد، چاپ خلیل ابراهیم خلیل، بیروت 1423/2002؛ خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت 1989؛ عایده ابراهیم نصیر، الکتب‌العربیة التی نشرت فی مصر: بین عامی 1900ـ 1925، قاهره 1983؛ علی‌پاشا مبارک، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر والقاهرة و مدنها و بلادها القدیمة والشهیرة، بولاق 1306، چاپ افست قاهره 1425ـ 1426/ 2004ـ2005؛ محمدبن محمد مخلوف، شجرة‌النورالزکیة فی طبقات المالکیة، قاهره 1349ـ1350، چاپ افست بیروت ]بی‌تا.[؛ یوسف الیان سرکیس، معجم‌المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره 1346/1928، چاپ افست قم 1410.