دستورالملوک

معرف

کتابی به فارسی دربارة تشکیلات دیوانی صفویان، تألیف محمدرفیع انصاری مشهور به میرزارفیعا
متن
دستورالملوک، کتابی به فارسی دربارة تشکیلات دیوانی صفویان، تألیف محمدرفیع انصاری مشهور به میرزارفیعا. میرزارفیعا پسر میرزایحیی، منشی‌الممالک، بود. او در 1122، در زمان شاه‌سلطان‌حسین صفوی، کلانتر اصفهان و در 1126 صاحب رقمِ (شخصی که با اوامر یا فرمانهای شاه یا وزرا دربارة امور اداری دیوانی سروکار داشت) فتحعلی‌خان داغستانی، وزیر اعظم و سپس مستوفی‌الممالک شاه‌سلطان‌حسین، شد و در 1135 به مقام مستوفی‌الممالکی دربار محمود افغان* رسید (میرزارفیعا، ترجمة انگلیسی،مقدمة فلور ، ص XV).دستورالملوک، به نوشتة مؤلف (چاپ افشار، ص 490)، در دورة شاه‌سلطان‌حسین صفوی* و به دستور وی، دربارة قواعد و ضوابط صاحب‌منصبان صفوی نوشته شدهاست. ظاهراً تاریخ تألیف کتاب بین سالهای 1135 تا 1137 بوده‌است (میرزارفیعا، چاپ مارچینکوفسکی، مقدمة منصور صفت‌گل، ص 107). چون مؤلف در مقدمة اثر (چاپ افشار، ص 489) از خلفای راشدین ستایش کرده، می‌توان نتیجه گرفت که وی کتاب را در دورة شاه‌سلطان‌حسین تألیف کرده و ادامه یا تصحیح آن هم‌زمان با روی‌کار آمدن محمود افغان بوده‌است؛ اما به نظر دانش‌پژوه (1344ش، ص 420ـ421) دستورالملوک بخشنامه‌مانندی بوده که در آغاز دورة صفوی نوشته شده و در هر دوره، از آن رونویسی و دیباچه آن به نام پادشاه وقت می‌شده‌است (قس میرزارفیعا، ترجمة انگلیسی، همانجا، که نوشتن این اثر را در زمان حکومت اشرف افغان* می‌داند).بنابر نوشتة مؤلف (چاپ افشار، ص490)، این اثر در پانزده باب و یک خاتمه تنظیم شده، اما فقط هفت باب آن در دست است. برای نخستین‌بار، محمدتقی دانش‌پژوه شش بابِ دستورالملوک را، براساس نسخة خطی کتابخانة سریزدی مدرسة عبدالرحیم‌خان در یزد، در 1347ش در دو شماره از مجلة دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران (ش 16 و17) منتشر کرد. دانش‌پژوه یک بار هم آن را، در مقایسه با تذکرة‌الملوک میرزا سمیعا، در 1347ش در همان مجله (ش 15) به چاپ رساند. نخستین چاپ دستورالملوک افتادگیها و اشتباهاتی در متن داشت (← میرزارفیعا، چاپ افشار، مقدمه، ص 477ـ478). از این‌رو، ایرج افشار این متن را، براساس نسخة اصلی و تطبیق آن با تصحیح دانش‌پژوه، بار دیگر در 1380ش در دفتر تاریخ چاپ کرد. او اوراقی از بخش گمشده را پیدا و ضمیمه تصحیح خویش کرد. این اوراق با عنوان فصل سیم آغاز می‌شوند، که در آنها مشاغلی چون ساروقچی‌باشی تا سگبان‌باشی معرفی شدهاست. در ضمن، او باب هفتم این اثر، «در بیان شغل و رسوم محرران دفترخانه همایون اعلی»، مشتمل بر شش فصل را پیدا و منتشر کردهاست.بابهای دستورالملوک چند فصل و تقسیم‌بندیهای جزئی‌تری از قبیل نوع، مقاله و مقصد دارند و به این شرح‌اند: باب یکم، «در ذکر و بیان شغل ملاباشی و علمای دارالسلطنه اصفهان». باب دوم، «عنوان منصب امرای عظام که لقب عالیجاه مخصوص ایشان است»، شامل پانزده فصل. باب سوم، «در بیان شغل هریک از مقربان بساط که لفظ مقرب‌الخاقان و عالیجاه مختص ایشان است»، شامل سه مقاله. در مقالة یکم و دوم، خواجه‌سرایان سیاه و خواجه‌سرایان سفید و در مقالة سوم، مقربان پادشاه معرفی شده‌اند. باب چهارم، «شغل جمعی از عمال و وزرا و کلانتران و غیرهم که لقب مقرب‌الخاقان و مقرب‌الحضره نداشتند»، شامل شانزده فصل. باب پنجم، «مقربان دارای لقب مقرب‌الحضره»، با شیوة تقسیم‌بندی متفاوت، در چند مقاله و هر یک در چند فصل، که از مقالة چهارم به بعد، تقسیم‌بندی کوچک‌تری با نام مقصد بدان افزوده شده‌است. باب ششم، «اصحاب دفترخانه همایون»، در سه مقاله. از بررسیهای دانش‌پژوه چنین برمی‌آید که متن دستورالملوک و تذکرة‌الملوک از روی یک نسخة مشترک نوشته شده، که آن نسخة اصل احتمالاً مفصّل‌تر بودهاست. در حالی‌که، در هر متن نکاتی است که در دیگری نیست (← دانش‌پژوه، 1347ش، ص 495). افزون بر این دو چاپ، محمداسماعیل مارچینکوفسکی دستورالملوک را با مقدمه، ترجمة متن، تعلیقات و توضیحات در 1381ش/2002 به انگلیسی منتشر کرد. این ترجمه ابهامات و نادرستیهایی دارد و بخشهای نویافته دستورالملوک در آن نیست. این متن انگلیسی را علی کردآبادی در 1385ش به فارسی ترجمه کرد و انتشارات وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران آن را به چاپ رساند. دستورالملوک متنی دشوار و سرشار از اصطلاحات اداری عهد صفویان است. اهمیت این کتاب در آن است که از بررسی آن می‌توان به حیات اجتماعی، ساختار دینی، دیوانی، نظامی و جغرافیایی نظام سیاسی ایران عصر صفوی پی برد و همچنین از جزئیاتی دربارة مشاغل و مناصب و درآمدها آگاه شد.چنین به نظر می‌رسد که در دورة قاجاریان از دستورالملوک در امور دیوانی استفاده می‌شده‌است (همانجا).منابع : محمدتقی دانش‌پژوه، «فهرست کتابخانه‌های شهرستانها (تبریز، کاشان، یزد، اصفهان)»، در نسخه‌های خطی : نشریة کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، دفتر 4، زیر نظر محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران : دانشگاه تهران، 1344ش؛ همو، «دستورالملوک میرزارفیعا و تذکرة‌الملوک میرزاسمیعا»، مجلة دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال 15، ش 5 و 6 (مرداد 1347)؛ میرزارفیعا، دستورالملوک، چاپ ایرج افشار، در دفتر تاریخ، ج 1،به کوشش ایرج افشار، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار،1380ش؛ همان، چاپ محمداسماعیل مارچینکوفسکی، ترجمة علی کردآبادی، تهران 1385ش؛Mirza Rafi`ā, Dastur al-moluk: a Safavid state manual, translated from the Persian by Willem Floor and Mohammad H. Faghfoory, with commentary by Willem Floor, Costa Mesa, Calif. 2007.
نظر شما
مولفان
گروه
رده موضوعی
جلد 17
تاریخ 93
وضعیت چاپ
  • چاپ شده