دریک ← سکه

دَریک ← سکّهNNNNدز، رود و سدی مهم و نیز منطقه‌ای حفاظت‌شده در ایران.1) رود دز. رود دائمی دز از ریزابه‌های مهم، بزرگ و پرآب کارون به‌طول 388 کیلومتر در استانهای لرستان و خوزستان جاری است. طول رودخانه از سرچشمه تا ابتدای دریاچة سد، 135 کیلومتر و از محل سد تا مصب، 203 کیلومتر است (افشین، ج 1، ص 283؛ جعفری، ج 2، ص 226؛ فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، ج 4، ص 122).این رود از به‌هم پیوستن دو رودِ تیره و مارْبُرِه در شهر دورود* در استان لرستان به‌وجود می‌آید. سپس با نام سِزار، که گاه به آن آب‌دز هم می‌گویند، در درة غربی کوه دوش‌دراز روان می‌گردد و به موازات راه‌آهن دورود ـ اندیمشک از درة میان کوههای پَریز و تَفتکوه می‌گذرد و به دهستان زَزْ غربی، از شهرستان الیگودرز، وارد می‌شود (← فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، همانجا؛ ایران. وزارت کشور، ذیل «استان لرستان»؛ نقشة کامل ایران امروز). پس از دریافت رودهای گُهَرْرود، آب گُورْکُش و آبِ پَسیر، در درة شرقی کوههای کَهَک و کتّل‌سیاه با رودهای چَمْچید، شَبانْدَر، واسک و زز درهم می‌آمیزد و ضمن عبور از درة میان کوههای زاغه و مخمل‌کوه در دهستان ماهرو، در شهرستان الیگودرز، جریان می‌یابد و در این دهستان با دریافت دو رودِ آب مامون و آب سرخ، در درة میان کوههای چِلَن و مقابل‌گیر جاری می‌شود و به رود لَلِری می‌پیوندد و به دز تغییر نام می‌دهد (← جعفری؛ ایران. وزارت کشور، همانجاها).این رود در مسیر جنوب از درة تنگ و پرپیچ و خم غربی کوههای کوله‌رات و علی‌مرادخانی می‌گذرد و با رود بختیاری مخلوط و در دره‌های مالْگه‌مُراد و کُرْناس روان می‌شود و پس از دریافت رود کرناس به درة غربی کوهِ بَر آفتاب وارد می‌شود و به موازات راه‌آهن دورود ـ اندیمشک به سمت جنوب، در مقابل دماغة جنوبی کوه دز پس از آمیختن با رود شیرین و تَهْلاب به سوی دریاچة سد دز روان می‌گردد (جعفری، ج 2، ص 227ـ228؛ نیز ← نقشة عملیات مشترک (زمینی) : دزفول). در دریاچة سد دز با رودهای دمدم، مازو، لیوس، گلال تنگسر/ شیرین‌آب مخلوط می‌شود و در دهستانهای لیوس، شهی و سردشت در شهرستان دزفول جریان می‌یابد و پس از دریافت رود تابیران از شهر دزفول می‌گذرد و در دشت جنوبی دزفول پخش می‌شود (← جعفری، ج 2، ص 228، ج 3، ص 529؛ ایران. وزارت کشور، همانجا).در دشت جنوبی دزفول، این رود به بالارود می‌پیوندد و شاخة اصلی آن به سوی شهرستان شوشتر روان می‌گردد و مرز طبیعی شهرستان شوشتر و اهواز را تشکیل می‌دهد و پس از ریختن به رود شُطَیْط (از ریزابه‌های کارون، در مغرب شهر شوشتر) در حوالی بند قیر، در چهل کیلومتری شمال‌شرقی اهواز، به کارون می‌ریزد (← بدیعی، ج 1، ص160؛ جعفری، ج 2، ص 228؛ نقشة جمهوری اسلامی ایران).حوضة آبریز دز در محدودة چین‌خوردگی زاگرس میانی قرار دارد و مسیر عمومی آن ابتدا شمال‌غربی و سپس جنوبی است (آل‌یاسین، ص 84) و تا حوالی سد دز، مسیر آن کوهستانی و پرپیچ و خم و شیب آن تند است و پیش از سد در بستری جلگه‌ای روان می‌گردد (افشین، ج1، ص284). این رود همچنین دارای ده ایستگاه باران‌سنجی و هشت ایستگاه آب‌سنجی است؛ دِبی سالانه آن در ایستگاه آب‌سنجی بامدژ (در دورة سی‌ویک ساله 1341ـ1372ش) 91ر238میلیون‌مترمکعب ثبت شده‌است (← فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، ج 4، ص 123).آثار تاریخی و شهرهای کهن مهمی در کنار این رود باقی است (← اقتداری، ص 714؛ نیز ← ادامة مقاله). به نظر می‌رسد نام باستانی آن کوپراتس باشد (استرابون ، ج 7، ص 163؛ نیز ← راولینسون ، ص 111). در کنار این رود نواحی و شهرهای قدیم مانند جندیشاپور* و دزفول* شکل گرفته‌اند. دز همچنین مرز طبیعی میان مَناذِر کبری و مناذر صغری بود (امام شوشتری، ص 112؛ رشیدیان، ص 186). رود دز گاه نام خود را از شهرهای نزدیک خود می‌گرفت؛ از این‌رو، گاه رود جندیشاپور، دز، دزفول و آب‌دز خوانده می‌شد (← حمداللّه مستوفی، ص 111، 215؛ نیز ← جزایری، ص 26؛ امام شوشتری، ص 42، 112).یکی از دو سرچشمه رود دز کوههای بختیاری است (امام شوشتری، ص 42)، که حمداللّه مستوفی (ص 215) آن را کوههای لر بزرگ دانسته‌است. وی (همانجا) طول رود را شصت فرسنگ ضبط کرده‌است.رود دز در طول تاریخ در رونق کشاورزی منطقه تأثیرگذار بوده‌است و به این منظور جویهایی از آن منشعب می‌کرده‌اند؛ حمداللّه مستوفی (ص 111) در وصف شهر دزفول از جوی رود دز یاد کرده که دارای دولاب ]چرخِ آسیا [بزرگی با قدرت پرتاب آب به اندازه پنجاه گز بوده‌است.حاج‌میرزا عبدالغفار نجم‌الدوله (1386ش، ص70) عرض رود را دویست ذرع و عمق آن را بیش از یک ذرع آورده‌است. به گفتة وی (1385ش، ص 14) صنعت نیل‌سازی در کنار رود مستقر بود و نیز در وسط رود بیست باب طاحونه ]آسیا[ احداث کرده بودند. در زمان وی قسمتهایی از پل باستانی دزفول، که بر روی این رود احداث شده بود، ریخته بود و همچنین به‌سبب ویرانی سد دز، اراضی شُعیبیه (جزیره‌ای که رود دز به همراه آب چهاردانگه می‌سازد) از شعیبیان خالی شده بود و ایل عنافچه در آن سکونت گزیده بودند (← همان، ص 14ـ15، 28).2) سد دز. سد مخزنی دز به ارتفاع 203 متر و از بلندترین سدهای خاورمیانه در پانزده کیلومتری شمال شهر دزفول بر روی رود دز احداث شده‌است. نوع سد بتونی قوسی است. ساخت آن در 1338ش آغاز شد و در 1341ش پایان یافت. طول تاج سد 212 متر، گنجایش کل مخزن 340ر3 میلیون مترمکعب و حجم قابل تنظیم سالانة 6700 میلیون مترمکعب است (← بدیعی، ج 3، ص 215، 218؛ فرهنگی، 1372ش، ص 72).دریاچة سد دز به وسعت 63 کیلومترمربع، در موقع پرآبی به طول پنجاه کیلومتر، دارای آب شیرین و از مراکز عمدة صیدماهی، به‌ویژه ماهی عنزه، از خانوادة کپورماهیان، است (← بدیعی، همانجاها؛ فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، ج 4، ص 122؛ «ساختار جمعیتی ماهیان در دریاچه سد دز»، ص 123). احداث این سد و تنظیم جریان رودخانه این امکان را به‌وجود آورد که دو رود دز و کرخه از طریق آبراهه‌ای به طول 000،85 متر و عرض 9 متر و ظرفیت 20 مترمکعب در ثانیه به هم متصل گردد و آب کافی برای به زیرکشت بردن بیش از سی هزار هکتار زمین کشاورزی در منطقه کرخه و 000،93 هکتار از زمینهای کشاورزی منطقه را تأمین کند. همچنین این سد موجب تنوع زراعی منطقه گردیده‌است (بدیعی، ج 3، ص 218؛ فرهنگی، همانجا).علاوه بر سد مخزنی، رود دز دارای یک سد انحرافی به طول 394 متر و ظرفیت آبگیر 250 مترمکعب در ثانیه است (← فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، ج 4، ص 123).3) منطقه حفاظت‌شده دز. این منطقه با دامنة ارتفاعی پنجاه تا هشتاد متر، شامل بخشی از رود دز و زمینهای اطراف آن در استان خوزستان است که از 1346ش در ردیف مناطق حفاظت شده و در 1354ش با مساحتی برابر 127،6 هکتار به پناهگاه حیات‌وحش ارتقا یافت. آثار تاریخی و مذهبی مانند معبد چغازنبیل* و راههای دسترسی مناسب، زمینة فعالیتهای علمی و پژوهشی و گردشگری را در این منطقه فراهم کرده‌است (درویش‌صفت، ص 54).در بسیاری از قسمتهای این منطقه توده‌های خالص پَدَه وجود دارد و گز، کَهور، نی، علف مار و تمشک از پوشش گیاهی آنجاست. این منطقه از زیستگاههای اصلی گوزن زرد ایرانی به‌شمار می‌رود و گربه وحشی، گرگ، مار بیابانی و افعی شاخ‌دار، شاهین، چَنگر نوک سرخ، دُرّاج و ماهیان گتان، بنی‌شیربت و لب پهن برخی از گونه‌های حیات‌وحش منطقه حفاظت شده دز است (همانجا).منابع : احمد آل‌یاسین، کاربرد مهندسی رودخانه در رودخانه‌های دز و کارون، تهران 1386ش؛ یداللّه افشین، رودخانه‌های ایران، تهران 1373ش؛ احمد اقتداری، خوزستان و کهگیلویه و ممسنی: جغرافیای تاریخی و آثار باستانی، تهران 1359ش؛ محمدعلی امام شوشتری، تاریخ جغرافیائی خوزستان، تهران 1331ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری : آذر 1385، ]تهران 1385ش[؛ ربیع بدیعی، جغرافیای مفصل ایران، تهران 1362ش؛ عبداللّه‌بن نورالدین جزایری، تذکره شوشتر، با حواشی محمدمهدی شرف‌الدین، اهواز 1384ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، تهران 1368ـ1379ش؛ حمداللّه مستوفی، نزهة‌القلوب؛ علی‌اصغر درویش‌صفت، اطلس مناطق حفاظت‌شده ایران، طرح: معاونت محیط زیست و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست، تهران 1385ش؛ هنری کرزیک راولینسون، سفرنامة راولینسون: گذر از زهاب به خوزستان، ترجمة سکندر امان‌اللهی بهاروند، تهران 1362ش؛ نیره‌زمان رشیدیان، کتاب نگاهی به‌تاریخ خوزستان، تهران 1371ش؛ «ساختار جمعیتی ماهیان در دریاچه سد دز»، ]تألیف[ غلامرضا اسکندری و دیگران، پژوهش و سازندگی در امور دام و آبزیان، ش 74 (بهار 1386)؛ فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1381ش ـ ؛ بیژن فرهنگی، سدسازی معاصر ایران، ]تهران [1377ش؛ همو، نگرشی بر سدهای ایران: گذشته، حال، آینده، تهران 1372ش؛ عبدالغفاربن علی‌محمد نجم‌الدوله، آثار نجم‌الدوله: سفرنامة دوم نجم‌الدوله به خوزستان، چاپ احمد کتابی، تهران 1386ش؛ همو، سفرنامة خوزستان، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران 1385ش؛ نقشة جمهوری اسلامی ایران : براساس تقسیمات کشوری، مقیاس000، 600،1:1؛ تهران: گیتاشناسی، 1383ش؛ نقشه عملیات مشترک (زمینی) : دزفول، مقیاس 000،1:250، تهران : سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران، 1369ش؛ نقشه کامل ایران امروز، مقیاس 000، 600،1:1، تهران : گیتاشناسی، 1386ش؛Strabo, The geography of Strabo, with an English translation by Horace Leonard Jones, vol.7, London 1966.