حراء

حِراء، از کوههای مشهور مکه که وحی اولین‌بار در آنجا بر حضرت محمد صلی‌اللّه‌علیه‌وآله نازل شد و از این‌رو به آن جبل‌النور نیز گفته‌اند. این کوه در شمال‌شرقی مکه (ابن‌جبیر، ص130؛ بلادی، ص 82)، در مقابل کوه ثَبیر واقع است (یاقوت حموی، ذیل مادّه) و شهرت آن به سبب غاری است که در آن قرار دارد و حضرت محمد هر سال مدتی را در آن به خلوت و عبادت می‌گذراند و خدا آن حضرت را در آنجا به رسالت مبعوث کرد بنابه فرموده امام علی علیه‌السلام، پیامبر اکرم پیش از بعثت هر سال مدتی در حراء مجاور می‌شد (فاسی، ج 1، ص 279؛ نیز رجوع کنید به تحنث*).شکل کوه مخروطی است و از دیگر کوههایی که شهر مکه بر دامنه آنها واقع شده، مستقل است (قائدان، ص 107)، در حالی که کوههای اطراف مکه از سمت شمال تا حدود شهر جده*، واقع در هفتاد کیلومتری مکه، امتداد دارند (خادمی، ج 2، ص 156). بنابر منابع متقدم، فاصله کوه حراء تا مکه یک فرسنگ (رجوع کنید به ابن‌جبیر، همانجا؛ ابن‌بطوطه، ج 1، ص 158) یا سه میل (ابن‌جبیر، ص 192؛ یاقوت حموی، همانجا؛ فاسی، ج 1، ص 280؛ قس حمیری، ص190) است. اکنون، حراء را در چهار تا شش کیلومتری مکه (مسجدالحرام) می‌دانند (قائدان، همانجا؛ شهیدی، ص 62). حراء امروزه، به‌سبب توسعه شهر مکه، داخل شهر قرار گرفته و ساختمانهای مسکونی آن را احاطه کرده است (قائدان، همانجا). این کوه مشرف بر مِنا (ابن‌جبیر؛ ابن‌بطوطه، همانجاها) و در کنار راه مِنا ـ عرفات است (قائدان، همانجا). ارتفاع آن از سطح دریا 560 متر است (عبدالغنی، ص 22). حراء کوه مرتفعی است که فقط از یک مسیر می‌توان از آن صعود کرد و آن راهی است که از دیگر جاها جدا شده است (حمیری، همانجا). آب و سبزه نیز در آن دیده نمی‌شود (یاقوت حموی، همانجا). قله حراء حدود چهل متر مربع مساحت دارد. اطراف قله باز است و هیچ صخره یا مانعی در برابر کسی که می‌خواهد اطراف را تماشا کند، وجود ندارد. فاصله بین غار و قله حدود بیست متر است. برای رسیدن به آن از میان دو صخره بسیار نزدیک به ‌هم عبور می‌کنند. پس از آن، غار نمایان می‌شود (خادمی، ج 2، ص 157).از عجایب غار حراء، این است که انتهای آن کاملاً به‌ سوی مسجدالحرام و کعبه، و دهانه آن تقریباً به سمت بیت‌المقدّس است (قائدان، ص 108). از بالای کوه حراء مسجدالحرام و گلدسته‌ها دیده می‌شوند (خادمی، همانجا). وسعت دهانه غار به اندازه‌ای است که یک شخص متوسط ‌القامت می‌تواند از آن عبور کند و در آنجا به نماز بایستد. داخل آن از هنگام طلوع تا غروب آفتاب روشن است، اما گرمای سوزان به آن نفوذ نمی‌کند (قائدان، ص 107ـ108).برخی مورخان، غار حراء را با غار ثور* ــ که پیامبر اکرم هنگام هجرت از مکه به مدینه، به آن پناه بردــ اشتباه کرده‌اند (رجوع کنید به ازرقی، ج 2، ص 288؛ فاسی، همانجا؛ نهروالی، ص440). روایت شده است که حضرت آدم علیه‌السلام خانه کعبه را از سنگهای پنج کوه بنا کرد که یکی از آنها کوه حراء بود (هیثمی، ج3، ص288؛ فاسی، ج1، ص91). گفته شده که کوه حراء همان کوه فاران است که در تورات (کتاب اول سموئیل نبی، 1:25) از آن یاد شده، اما ظاهراً فاران نامی است که به همه کوههای مکه اطلاق شده است نه فقط کوه حراء (عاملی، ج 1، ص 197).این کوه در دوره جاهلیت نیز محترم بوده و در اشعار جاهلی از آن یاد شده است، از جمله در اشعار عَوف ‌بن اَحْوَص و ابی‌طالب عموی پیامبر (رجوع کنید به بکری، ذیل مادّه؛ فاسی، ج 1، ص 281؛ نهروالی، همانجا). نخستین کسی که در کوه حراء اعتکاف نمود، عبدالمطلب، نیای پیامبر، بود (ابن‌اثیر، ج 2، ص 15؛ برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به تحنث*).برخی فقها زیارت غار حراء را از مستحبات اعمال حج ذکر کرده‌اند (رجوع کنید به شهید اول، ج 1، ص 468؛ سبزواری، ص 695؛ قس ابن‌تیمیه، ج 15، جزء26، ص 68). از گذشته تاکنون، مردم به زیارت غارحراء می‌روند و گفته شده است که دعا در آنجا مستجاب می‌شود (ابن‌جبیر، ص 190؛ فاسی، ج 1، ص 199، 280). گفته‌اند از معجزات پیامبر اکرم آن بود که کوه حراء در زیر پای آن حضرت به حرکت درآمد و سپس به فرمان پیامبر از حرکت بازایستاد (رجوع کنید به ابن‌حنبل، ج 2، ص 419؛ طبرسی، ج 1، ص 326؛ مقریزی، ج 5، ص 57).منابع : ابن‌اثیر؛ ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، چاپ محمدعبدالمنعم عریان، بیروت 1407 /1987؛ ابن‌تیمیه، مجموع‌الفتاوی، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت 1421/2000؛ ابن ‌جبیر، رحلة ابن‌جبیر، چاپ حسین نصّار، قاهره 1992؛ ابن‌حنبل، مسندالامام احمدبن حنبل، بیروت: دارصادر، ]بی‌تا.[؛ محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت 1403/1983، چاپ افست قم 1369ش؛ عبداللّه‌بن عبدالعزیز بکری، معجم مااستعجم من اسماء البلاد و المواضع، چاپ مصطفی سقّا، بیروت 1403/1983؛ عاتق بلادی، معالم مکة التاریخیة و الاثریة، مکه 1400/1980؛ محمدبن عبداللّه حمیری، الروض المعطار فی خبر الأقطار، چاپ احسان عباس، بیروت 1984؛ محمدحسن خادمی، راهنمای حج و عمره، تهران 1383ش؛ محمدباقربن محمدمؤمن سبزواری، ذخیرة المعاد فی شرح الارشاد، چاپ سنگی تهران 1273ـ1274، چاپ افست قم ]بی‌تا.[؛ محمدبن مکی شهید اول، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة، قم 1412ـ1414؛ جعفر شهیدی، عرشیان، تهران 1384ش؛ احمدبن علی طبرسی، الاحتجاج، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، نجف 1386/1966، چاپ افست قم ]بی‌تا.[؛ جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم، قم 1403؛ عارف عبدالغنی، تاریخ امراء مکة المکرمة: من 8 ه ـ1344ه ، دمشق 1413/1992؛ محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، بیروت: دارالکتب العلمیة، ]بی‌تا.[؛ اصغر قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، ]تهران[ 1384ش؛ مجلسی؛ احمدبن علی مقریزی، امتاع الاسماع بما للنبی صلی‌اللّه‌علیه‌وسلم من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، چاپ محمد عبدالحمید نمیسی، بیروت 1420/1999؛ محمدبن احمد نهروالی، کتاب الاعلام باعلام بیت‌اللّه الحرام، چاپ علی محمد عمر، قاهره 1425/2004؛ علی‌بن ابوبکر هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت 1408/1988؛ یاقوت حموی.