حدیقةالشعراء، تذکره شاعران پارسیگوی ایران و هند در دوره قاجار، تألیف احمدبن ابوالحسن شیرازی مشهور به دیوان بیگی. سیداحمد دیوان بیگی در 1241 در شیراز متولد شد. نُه ساله بود که پدرش درگذشت و جدّ مادریاش، آقا محمدعلی، سرپرستی وی را برعهده گرفت. دیوانبیگی در زادگاهش بزرگ شد. خاندان او از سادات و تاجران مشهور شیراز بودند (دیوان بیگی، ج 1، ص 5؛ فسائی، ج 2، ص 1130). وی دو سال به تحصیل علوم پرداخت و مدتی در یزد و شیراز به تجارت مشغول شد و به طور پراکنده به مطالعه حدیث و تاریخ و شعر نیز میپرداخت (دیوانبیگی، ج 1، ص 5ـ6). وی تا پیش از حرکت به هرات در 1277، کدخدای محله میدان شاه شیراز بود تا اینکه با حسامالسلطنه سلطان مراد میرزا، از شاهزادگان و رجال قاجار، هم سفر شد و از شیراز به خراسان رفت. دیوانبیگی در امور دیوانی مهارت یافت و در دستگاه حسامالسلطنه، ایشیک آقاسی* شد و تا فوت حسامالسلطنه، با همین منصب، وی را در سفرهایش همراهی میکرد (فسائی، همانجا).تألیفات دیوانبیگی عبارتاند از: تذکره حدیقةالشعراء، اخبار الیزد، تاریخ قاجاریه، نخبةالمصیبات احمدی، و ذیل ریاضالجنة.حدیقةالشعراء، مهمترین تألیف دیوانبیگی، موجب شهرت وی در عرصه ادب فارسی شده است. در این تذکره، 1440 شاعر مرد و هشتاد شاعر زن سالهای 1200 تا 1310 معرفی شدهاند که به این لحاظ، حدیقةالشعراء کاملترین تذکره پس از آتشکده آذر شناخته شده است (دیوانبیگی، ج 1، مقدمه نوائی، ص یازده). دیوان بیگی از 1260 تا 1270 به تذکرهنویسی پرداخت، اما به سبب اشتغال در امور دیوانی مدتها از تألیف تذکره بازماند، چنان که سه سال رئیس عدلیه یزد شد و در آن مدت به تألیف کتاب اخبارالیزد پرداخت. وی در 1293 در تهران و در 1296 در کرمانشاهان به تنظیم و تألیف تذکره مشغول شد. ابتدا شرححال شاعران معاصر خود را نوشت ولی با تشویق حسینقلی خان سلطان (مؤلف تذکره مناقب حسامیه) و مطالعه آتشکده آذر، شرح حال شاعران متقدم و نیز شرح حال عرفا و علمای مذهبی را نیز به این تذکره افزود. دیوان بیگی، که خود از درویشان سلسله نعمةاللهیه* بود، به شرح حال عرفا بسیار اهمیت داده است (رجوع کنید به همان، ج 1، ص 6ـ7، همان مقدمه، ص دوازده).اقبال آشتیانی سال فوت دیوانبیگی را 1310 دانسته اما با توجه به اینکه او در زمان تألیف فارسنامه ناصری (1312 یا 1313) زنده بوده است (رجوع کنید به فسائی، همانجا)، مرگ وی باید پس از این تاریخ بوده باشد (رجوع کنید به گلچین معانی، ص 29).حدیقةالشعراء دارای یک مقدمه و سبب تألیف است. مقدمه با حمد خدا و نعت پیامبر اکرم آغاز شده و در سبب تألیف، دیوانبیگی مختصری از شرح حال خود را نوشته است و با بیان چگونگی مراحل تذکرهنویسی، به طبقهبندی اشعار شاعران پرداخته است (رجوع کنید به ج 1، ص 7ـ9). حدیقةالشعراء به ترتیب الفبایی تنظیم شده است. در این ترتیب، شاعران ابتدا با تخلص و اگر تخلص نداشتند با اسم، اسم پدر، کنیه و القاب معرفی شدهاند.از دیگر مسائل مطرح شده در تذکره حدیقةالشعراء است : معرفی سلسله مذاهب و مشایخ، اسامی آبادیها و مناطق شهری، نام ایلها و طوایف ایرانی، نشانی مقابر بزرگان، ذکر انجمنهای ادبی و استادان شعرشناس، مشاعرههای شاعران، ساخت مساجد و عمارات موقوفه، ذکر انواع خط و خوشنویسی، بیان علوم رایج در آن زمان و تحصیلات شاعران در آن علوم، و ارتباط مؤلف با بعضی از کاتبان و نسخهنویسان حدیقةالشعراء.اطلاعات مندرج در حدیقةالشعراء یا برگرفته از تذکرههاست یا خود دیوانبیگی وقایع را به چشم دیده یا از معتمدان شنیده و هر جا لازم بوده به منابع اشاره کرده که همین امر ارزش تذکره را دو چندان کرده است. مهمترین منابع دیوانبیگی در تألیف حدیقةالشعراء، سفینةالمحمود، گنج شایگان، تذکرهاماناللهی، آتشکده آذر، مجمعالفصحا، تذکره نائین، و مناقب حسامیه بودهاند (رجوع کنید به گلچین معانی، ص 28). عبدالحسین نوائی، با استفاده از نسخه خطی و ریزفیلمهای موجود در کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، به تصحیح حدیقةالشعراء پرداخته و آن را در سه جلد به چاپ رسانده است (تهران 1364ـ1366ش). این تصحیح فهرستها و تعلیقات جامعی دارد. مصحح، با مراجعه به منابع معتبر، اشتباهات مؤلف را بر طرف کرده و برای تکمیل مطالب، در ذیل شرححال هر شاعر، دیگر اقوال را با ذکر منابع آورده است. در ضمن، به سبب حجم اشعار، به گزینش اشعار شاعران پرداخته است (رجوع کنید به دیوانبیگی، ج 1، همان مقدمه، ص سیزدهـ چهارده، هفده).منابع : احمد دیوانبیگی، حدیقةالشعراء، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران 1364ـ1366ش؛ حسنبن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران 1367ش؛ احمد گلچینمعانی، «]درباره[ حدیقةالشعراء»، وحید، سال 2، ش 8 (مرداد 1344).