حدیدی جواد

حدیدی، جواد، استاد دانشگاه و پژوهشگر و مؤلف برجسته در ادبیات تطبیقی و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی. در 5 آذر 1311 در خانواده‌ای متدین در قم به دنیا آمد. پدرش به چراغ‌سازی و کارهای فنی دیگری در همین حد اشتغال داشت و با آنکه سواد نداشت تقریبآ نیمی از اشعار شاهنامه را از حفظ بود (حدیدی،1380شالف، ص19؛همو،1374ش، ص59ـ60). حدیدی دوران کودکی را با تحمل مشکلات بسیار سپری کرد. پدرش او را به «مکتب» برد اما اصرار داشت که وی را به «مدرسه» نفرستد، چون، بنابه باور عامه مردم آن زمان، احتمال می‌داد مدرسه او را بی‌دین کند (همو، 1380ش الف، ص 19ـ20). سرانجام با وساطت یکی از روحانیون محله، پدر به درس خواندن او در مدرسه راضی شد و حدیدی موفق شد تحصیلات ابتدایی را در 1326ش در مدرسه سنائی قم به پایان رساند (همان، ص 21ـ22). به موازات تحصیل در مدرسه ابتدایی، با «امثله» و «شرح امثله» (دو کتاب از جامع‌المقدمات) در خانه آشنا شد و سپس سایر کتابهای جامع المقدمات و حاشیه ملاعبداللّه و شرح‌الفیه سیوطی و مغنی اللبیب ابن‌هشام و مطول تفتازانی و معالم‌الاصول حسن‌بن زین‌الدین، ابن‌شهیدثانی را فراگرفت. درسهای دبیرستانی را نه در مدرسه، بلکه نزد خود خواند و پس از غلبه بر مشکلات گوناگون (همان، ص22ـ30؛ نیز رجوع کنید به همو، 1374ش، ص61ـ62، 104)، در شهریور 1328 دیپلم گرفت و به‌رغم میل شخصی‌اش برای تحصیل در رشته‌های پزشکی و فلسفه، تحصیل در رشته دبیری زبان فرانسه را از پاییز 1330ش در دانشسرای عالی آغاز کرد. وی برای گذران زندگی به تدریس در کلاسهای شبانه آموزشگاههای خصوصی و مدارس دولتی تهران پرداخت.فوت پدر در 1331ش بر مشکلات وی افزود، با این حال توانست با احراز رتبه اول در 1333ش فارغ‌التحصیل شود و برای تدریس در دبیرستانها به مشهد برود. دو سال بعد دولت او را برای ادامه تحصیل به بلژیک فرستاد. حدیدی از بلژیک به سویس و از سویس به پاریس رفت و موضوع «اسلام از نظر ولتر» را برای پایان‌نامه خود برگزید. ولتر در فرانسه و به‌طور کلی در غرب با نقدهای بی‌پروا و گزنده‌اش نسبت به مسیحیت شناخته شده بود و اکنون یک مسلمان داوطلب شده بود تا درباره نظر او به اسلام تحقیق کند. حدیدی در مسیر تحقیق در این باب، نخست پنجاه و دو جلد کلیات ولتر و سپس مکاتبات او را مطالعه کرد و در 1960میلادی در دانشگاه سوربن از رساله خود دفاع کرد (همو، 1380ش الف، ص 34ـ38؛ همو، 1374ش، ص260ـ 265). حدیدی از دو گزینه ماندن در فرانسه و بازگشت به ایران، خدمت به میهن را انتخاب کرد و به مشهد بازگشت و در 1339ش با سمت دانشیار رشته زبان و ادبیات فرانسه در دانشگاه مشهد مشغول به کار شد (همو، 1380ش الف، ص 39). وی به موازات کارهای آموزشی و تحقیقاتی طی سالیان دراز مسئولیتهای اداری را نیز برعهده گرفت، از جمله مدیریت مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد را، که خود آغازگر آن بود (همان، ص 40ـ41). حدیدی در مشهد، علاوه بر تدریس زبان و ادبیات فرانسه، به مطالعات تطبیقی روی آورد و تأثیر ادبیات فارسی را بر ادبیات فرانسه وجهه همت خود قرار داد (همان، ص 42).حدیدی در 1363ش به درخواست خود بازنشسته شد. وی که قبل از آن تاریخ برای همکاری با ستاد انقلاب فرهنگی، به عنوان مسئول کمیته برنامه‌ریزی زبان فرانسه، به تهران آمده بود، تا 28 مرداد 1381، که پایان عمر او بود، در این شهر اقامت گزید. او که در نوجوانی و جوانی خوب درس خوانده بود و در میان‌سالی از رهگذر تدریس و مدیریتهای گوناگون تجربه کافی اندوخته بود، در دوران پختگی فرصت یافت تا در میدانهایی گسترده‌تر به کار و تحقیق و تألیف بپردازد و تواناییهای خود را بیشتر آشکار سازد. ازین‌پس وی عمدتآ با پنج مؤسسه به همکاری پرداخت :1) فرهنگستان زبان و ادب فارسی (عضو پیوسته از 1375ش، مدیر گروه ادبیات تطبیقی).2) مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (از 1367ش، ویرایش حدود هشتصد مقاله).3) انتشارات سروش (از 1367ش تا 1373ش، ترجمه حدود صد مقاله).4) مرکز ترجمه قرآن مجید به زبانهای خارجی (از 1373ش، ترجمه قسمتی از قرآن مجید به زبان فرانسه و تألیف ده مقاله فارسی و فرانسه برای درج در مجله ترجمان وحی و ویرایش کلیه مطالب مجلد؛ همو، 1380ش ب، ص 17).5) مرکز نشر دانشگاهی (از 1363ش، شرکت در برنامه‌ریزی و تألیف و تدوین 24 عنوان کتاب درسی آموزش فرانسه و نشر مجله لقمان به زبان فرانسه در زمینه‌های مذهبی، فلسفی، عرفانی و ادبی؛ همان، ص 12).آثار. آثار حدیدی را، از کتاب و مقاله، می‌توان در دو موضوع اصلی «اسلام و مسلمانان» و «ادبیات فارسی و فرهنگ ایرانی» دسته‌بندی کرد، به شرط آنکه ادبیات تطبیقی را شاخه‌ای از ادبیات فارسی محسوب کنیم.کتابهای وی عبارت است از :1) اسلام از نظر ولتر (چاپ اول: مشهد 1343ش، چاپ پنجم: تهران 1374ش)، که رساله دکتری او در دانشگاه سوربن است. متن فرانسوی این کتاب در 1974 میلادی انتشار یافته است. حدیدی نخستین بار با این کتاب در محافل علمی و ادبی و اسلامی ایران شناخته شد. وی در این کتاب موضوعی بکر را متهورانه مورد تحقیق قرار داده و با روشی عالمانه ثابت کرده که «ولتر ابتدا از در دشمنی با اسلام وارد می‌شود... ولی بعد به تحقیق و تفحص درباره اسلام می‌پردازد و هرچه مطالعات و تحقیقاتش عمیق‌تر می‌شود تدریجآ نظرش نیز درباره اسلام عوض می‌شود، به طوری که در بیست سال آخر زندگیش... به دفاع از اسلام می‌پردازد» (همو، 1380ش الف، ص 60ـ61؛ نیز رجوع کنید به فرهنگ آثار ایرانی ـ اسلامی، ذیل «اسلام از نظر ولتر»).2) ایران در ادبیات فرانسه (مشهد 1346ش)، در وصف تصور فرانسویان از ایرانیان.3) برخورد اندیشه‌ها (تهران 1356ش)، مجموعه مقالاتی در باب مجادلات کلامی و نیز ادبیات تطبیقی.4) میراث سوم (تهران 1364ش). مؤلف کتاب، که روژه گارودی است، در این کتاب می‌خواسته است ثابت کند که تمدن غرب علاوه بر آنکه وام‌دار فرهنگ یونان و روم باستان و فرهنگ مسیحیت است، وام‌دار میراث سومی نیز هست که فرهنگ و تمدن اسلامی است و معمولاً آن را انکار می‌کند. حدیدی عنوان اصلی کتاب را از )وعده‌های اسلام( در ترجمه به میراث سوم تغییرداده که برگرفته از فصل اول کتاب است (رجوع کنید به حدیدی، 1380ش الف، ص 68).5) حدیث عشق در شرق (تهران 1372ش) تألیف ژان ـ کلود واده. مؤلف در این کتاب کوشیده است ثابت کند نوع ادبی جدیدی که به نام ادبیات درباری در قرن دوازدهم میلادی در جنوب فرانسه پدید آمده متأثر از ادبیات اندلس است و ادبیات اندلس را نیز اعراب مسلمانی که به اسپانیا راه پیدا کردند به وجود آوردند و محتمل است که اعراب نیز این مضامین را از فرهنگ ایرانی اخذ کرده باشند (رجوع کنید به همان، ص 70ـ76؛ نیز رجوع کنید به واده، پیشگفتار حدیدی، ص 1ـ5).6) از سعدی تا آراگون: تأثیر ادبیات فارسی در ادبیات فرانسه (تهران 1373ش)، کتابی مفصّل در بررسی تأثیر ادبیات فارسی بر ادبیات فرانسه، از آغاز قرن هفدهم میلادی تا 1982/1361ش (زمان مرگ لویی آراگون) است. این کتاب را باید حاصل عمر حدیدی و دستاورد وی از سی سال تدریس ادبیات تطبیقی و تاریخ ادبیات و مطالعه در کتابخانه‌های معتبر فرانسه، نظیر کتابخانه ملی و کتابخانه دانشگاه سوربن، دانست (رجوع کنید به حدیدی، 1380ش الف، ص 77). کتاب «دادوستد فرهنگی ایران و فرانسه را در مدت چهار قرن دربرمی‌گیرد» (همو، 1373ش، ص 7) و خواننده می‌تواند مراحل تحول مبادلات فرهنگی میان ایران و فرانسه را به آسانی دنبال کند (همان، ص 8). ترجمه فرانسوی این کتاب، به قلم خود حدیدی، در 1378ش در تهران منتشر شده است.7) دروازه‌های آب (هفده گفتار؛ تهران 1376ش)، مجموعه مقالاتی به زبان فرانسه در ادبیات تطبیقی و معارف اسلامی.8) رهروان حقیقت (هفده گفتار؛ تهران 1380ش)، مجموعه مقالاتی به زبان فارسی، عمدتاً در باب ترجمه قرآن و ادبیات تطبیقی، که بعضی از آنها به زبان فرانسه در کتاب دروازه‌های آب آمده است.9) ترجمه و تفسیر و واژگان سوره فاتحه و بقره (قم 1421)، با همکاری یحیی علوی، قرآن‌شناس مسلمان شده فرانسوی، دارای دکترا در فلسفه اسلامی از دانشگاه سوربن و استاد دانشگاه مشهد.10) نگاهی در آینه (تهران 1374ش)، که زندگینامه حدیدی به روایت سوم شخص است و سالهای 1317ش تا 1354ش را دربرمی‌گیرد. او در این کتاب صحنه‌هایی از حوادث سالهای جنگ جهانی دوم در ایران و وقایع 30 تیر 1331 و 28 مرداد 1332 و آتش‌سوزی منا در 1354ش را، که خود شاهد بوده، به‌تفصیل بیان کرده است.حدیدی علاوه بر شرکت در همایشهای متعدد، عضو «انجمن نویسندگان فرانسوی زبان» و «انجمن ایران‌شناسی اروپا» و «انجمن مطبوعات فرانسوی زبان» نیز بوده و به دریافت جوایز علمی و فرهنگی متعددی نایل شده که «عنوان شوالیه در افتخارات فرهنگی» از وزارت فرهنگ فرانسه (1372ش/ 1993) از آن جمله است. فرهنگستان زبان و ادب فارسی نیز در 1379ش از وی، به عنوان استاد برگزیده، تقدیر کرد.حدیدی از حیث منش، مردی شریف و متین و معتقد به اعتقادات اسلامی و صاحب اخلاقی کریم بود و پشتکاری شگفت‌انگیز داشت. نثر فارسی او استوار و روشن و دلنشین بود. او اگر عمری طولانی‌تر می‌یافت، بی‌گمان با تألیف آثار بیشتر به تحکیم و توسعه ادبیات تطبیقی در ایران مدد بیشتری می‌رساند.منابع : جواد حدیدی، از سعدی تا آراگون: تأثیر ادبیات فارسی در ادبیات فرانسه، تهران 1373ش؛ همو، «پیشگامان ادبیات تطبیقی در ایران: گفت و گو با دکتر جواد حدیدی»، ]گفت‌وگو کننده[: امید قنبری، در زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی دکتر جواد حدیدی، تهران : انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1380ش الف؛ همو، «تلاشی بی‌نظیر در عرصه ادبیات تطبیقی: گفت و گو با دکتر جواد حدیدی»، ]گفتگوکنندگان[ : علی‌اصغر محمدخانی و دیگران، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، سال 4، ش 10 و 11 (مرداد و شهریور 1380ب)؛ همو، نگاهی در آینه، تهران 1374 ش؛ فرهنگ آثار ایرانی ـ اسلامی: معرفی آثار مکتوب از روزگار کهن تا عصر حاضر، به سرپرستی احمد سمیعی (گیلانی)، تهران: سروش، 1385ش ـ، ذیل «اسلام از نظر ولتر» (از عبدالمحمد روح بخشان)؛ ژان ـ کلود واده، حدیث عشق در شرق: از سده اول تا سده پنجم هجری، ترجمه جواد حدیدی، تهران 1372ش.