حدودالشمالیه

حدودالشَّمالیه، استانی به مرکزیت شهر عَرعَر در عربستان سعودی. استان حدودالشمالیه در شمال عربستان سعودی قرار دارد. از شمال مجاور عراق و بخشی از اردن است. استان شرقیه در مشرق، استانهای ریاض، قصیم و حائل در جنوب و استان جوف در بخشی از جنوب و مغرب آن قرار دارند. این استان، چند شهر مهم دارد، مانند رفحا و عویقیله در مشرق، طریف در شمال غربی و شهر جدید عرعر نزدیک مرز عراق (رجوع کنید به اطلس المملکة العربیة السعودیة، ص 14ـ15؛ )اطلس جامع جهان تایمز(، نقشه 35).حدودالشمالیه در دشتی معروف به وِدْیان (یا حجره)، در ارتفاعی میان 400 تا 560 متر از سطح دریا، میان دو صحرای بادیةالشام* در شمال و نَفُود* بزرگ در جنوب گسترده است. چند عارضه مهم طبیعی دارد، مانند صحاری داغ حَماد و حَرّه در مغرب و بیابانهای شنی دهناء و خُبّ صحّه در مشرق (رجوع کنید به شریف، ص 81؛ )اطلس جامع جهان تایمز(، همانجا). نام ودیان به دلیل کثرت وادی در این دشت، به آن اطلاق شده و در میان وادیهای بسیارِ استان، که جهت جنوب‌غربی ـ شمال‌شرقی دارند، وادیهای اباغور، حور، عرعر، حامر، ابیض و میره، به ترتیب از مشرق به مغرب، مهم‌ترند (رجوع کنید به الموسوعة العربیة العالمیة، ج 9، ص 95؛ )اطلس جامع جهان تایمز(، همانجا).حدودالشمالیه از لحاظ کشاورزی با محدودیتهای طبیعی روبه‌روست و تنها گندم، جو و میوه به میزان اندک در آن تولید می‌شود. این استان به جز پنج نیروگاه کوچک تولید برق، صنایع درخور توجهی ندارد، اما مهم‌ترین معادن فسفات عربستان در این استان است و خط لوله نفت عربستان، که نفت خلیج‌فارس را به دریای مدیترانه می‌رساند، از این استان می‌گذرد (صلیع، ص 589؛ اطلس‌المملکة العربیة السعودیة، ص 73، 121، 182). جمعیت این استان در آمار 1378 ش/1999، حدود 000، 237 تن بوده است که از این تعداد حدود 000، 26 تن غیر سعودی بوده‌اند (المملکة العربیة السعودیة، ش 35، ص 501).شهر عرعر در ارتفاع 530 متری از سطح دریا در دشت ودیان قرار دارد. وادی عرعر از جنوب تا شمال شهر کشیده شده و وادی هُیتمی در شمال شهر است. براساس ایستگاه هواشناسی عرعر، میانگین بیشترین دمای سالیانه آن ْ7ر30، میانگین کمترین آن ْ5ر3، و میزان باران سالیانه آن 4ر34 میلیمتر است (همان، ش 35، ص 29ـ36؛ الموسوعة العربیةالعالمیة، ج 9، ص 96؛ اطلس المملکة العربیة السعودیة، ص 47ـ48). عرعر و شهرهای استان با شهرهای مهم و مرکزی عربستان، فاصله بسیار دارند و از طریق دومةالجندل با مدینه و مکه مرتبط‌اند. فاصله شهر عرعر با مکه حدود 500، 1 کیلومتر، با مدینه حدود 080، 1 کیلومتر و با ریاض حدود 050 ، 1 کیلومتر است (المملکةالعربیةالسعودیة، ش 35، ص 334). شهر عرعر دارای فرودگاه کوچکی است که بیشتر با ریاض ارتباط دارد (رجوع کنید به اطلس ‌المملکة العربیه ‌السعودیة، ص 142). این شهر با جمعیتی بالغ بر 000، 108 تن، در 1371ش/ 1992 پرجمعیت‌ترین شهر استان بوده است. پس از آن، طریف با حدود 000، 32 تن و رفحا با حدود 30،000 تن بیشترین جمعیت را در میان شهرهای استان دارند (همان، ص 14؛ برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به شریف، ج 1، ص 177). شهر مربع شکل عرعر، گسترش یافته و دارای چند محله مانند خالدیه، عزیزیه، محمدیه و فیصلیه و چند پارک است (رجوع کنید به الموسوعة العربیة العالمیة، ج 9، ص 96؛ اطلس المملکةالعربیة السعودیة، ص 170).عرعر، که به سبب کثرت درختان عرعر در منطقه به این نام معروف شده (الموسوعة العربیة العالمیة، ج 9، ص 95)، در مشرق آبادی قدیمی بَدَنه (متعلق به دوره آشوریان) احداث شده است (رجوع کنید به ابوخلیل، ص 17، نقشه؛ )اطلس جامع جهان تایمز(، نقشه 35). سابقه شهر عرعر و شهرهای پیرامون در پیش از اسلام و اوایل دوره اسلامی چندان روشن نیست. این شهر، که قبل از اسلام در محدوده قبایل لخم و غسّانیان قرار داشت، در ایام حکومت ابوبکر در قلمرو اسلامی قرار گرفت (رجوع کنید به ابوخلیل، ص 29، نقشه، ص 44، نقشه). ابن‌حائک در سده چهارم (ص294) از وادی عرعر متعلق به قبیله طیّ نام‌برده است. در دوره اسلامی، چون شهرها و قلاع مهم منطقه، مانند عَقَبه و زُبالَه، که در مسیر مراکز اصلی جزیرةالعرب (مکه و مدینه) و بین‌النهرین (بغداد، بصره و کوفه) و در مسیر قافله‌های حج و تجارت عراق به حجاز قرار داشتند، اهمیت یافتند؛ از این‌رو، بسیاری از مؤلفان قدیم در ذکر راههای میان بصره یا بغداد به حجاز، بدون اشاره به عرعر، از این شهرها و قلاع نام برده‌اند که نشان می‌دهد عرعر از آنها کم‌اهمیت‌تر بوده است (برای نمونه رجوع کنید به حربی، ص 281ـ286؛ اصفهانی، ص 333ـ339؛ مقدسی، ص 253ـ254؛ نیز رجوع کنید به )اطلس تاریخی اسلام(، ص 22).در سده پنجم، ناصرخسرو (ص 61) در سفرش از بیت‌المقدس به مکه، به جایی پردرخت با آب روان اشاره کرده که عرعر نامیده می‌شده است. در اینکه محل موردنظر ناصرخسرو عرعر کنونی بوده است، تردید هست، زیرا مسیر شمالی ـ جنوبی بیت‌المقدس به مکه، از شمال‌غربی جزیرةالعرب می‌گذرد. در سده هفتم، مطالب یاقوت حموی (ذیل «زبالة»، «عرعر») درباره زباله و عرعر نشان می‌دهد که این دو در میان منازل عراق ـ حجاز اهمیت بیشتری داشته‌اند. پس از آن، تا سده چهاردهم اطلاع کمی از عرعر و شهرهای حدودالشمالیه در دست است.در برخی تقسیمات سده چهاردهم عربستان، حدودالشمالیه و عرعر جزو نجد به شمار می‌رفتند و آنچه ملحقات شمالی حائل* نامیده می‌شد، بر حدودالشمالیه دلالت داشت (رجوع کنید به حافظ وهبه، ص 45؛ کحاله، ص 124، پانویس 1). در زمان تعیین مرزهای شمالی عربستان سعودی (در محدوده حدودالشمالیه) با عراق و اردن، در دهه‌های 1300 و 1310ش/1920 و 1930 منازعاتی روی داد که به تغییر مرزهای بین‌المللی این استان انجامید (رجوع کنید به صالح، ص 148،150؛ نیز رجوع کنید به الاطلس التاریخی للمملکة العربیة السعودیة، ص 210ـ211، نقشه). در 1314ش/ 1935، عرعر و توابع آن جزو استانهای حائل و مکه ذکر شدند و در دهه 1330ش/1950 تابع استان مستقل حدودالشمالیه گردیدند. حدودالشمالیه در 1352ش/ 1974، با شانزده منطقه اداری،000، 129تن جمعیت داشت (رجوع کنید به صالح، ص 173ـ174، 177). امروزه حدودالشمالیه (و عرعر) از دورترین نواحی اداری عربستان نسبت‌به کانونهای مهم سیاسی مذهبی این کشور است.منابع : ابن‌حائک، صفة جزیرة العرب، چاپ محمدبن علی أکوع، بغداد 1989؛ شوقی ابوخلیل، اطلس التاریخ العربی الاسلامی، بیروت 1423/ 2002؛ حسن‌بن عبداللّه اصفهانی، بلادالعرب، چاپ حمد جاسر و صالح علی، ریاض 1388/1968؛ الاطلس التاریخی للمملکة العربیة السعودیة، ریاض: دارة الملک عبدالعزیز، 1421/2000؛ اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، 1420/2000؛ حافظ وهبه، جزیرةالعرب فی القرن العشرین، ]قاهره ?1375/ 1956[؛ ابراهیم‌بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، چاپ حمد جاسر، ریاض 1401/1981؛ عبدالرحمان شریف، جغرافیة المملکة العربیة السعودیة، ج 1، ریاض 1427/2006؛ ناصر صالح، «الجغرافیا السیاسیة للمملکة العربیة السعودیة»، در الموسوعة الجغرافیة للعالم الاسلامی، ج 3، قسم 1، ریاض: جامعة الامام محمدبن سعود الاسلامیة، 1419/1999؛ عبداللّه صلیع، «الصناعة»، در همان، ج 3، قسم 2، ریاض: جامعة الامام محمدبن سعودالاسلامیة، 1420/2000؛ عمررضا کحاله، جغرافیة شبه‌جزیرة العرب، چاپ احمدعلی، مکه 1384/1964؛ مقدسی؛ المملکة العربیة السعودیة، وزارة التخطیط. مصلحة الاحصاءات العامة، الکتاب الاحصائی السنوی، ش 35، ]ریاض[ 1419/1999؛ الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، 1419/1999؛ ناصرخسرو، سفرنامه حکیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران 1363ش؛ یاقوت حموی؛An Historical atlas of Islam, ed. William C. Brice, Leiden: Brill, 1981; The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, 2005.