حُجَّت کوه کَمَری، سیدمحمد، فقیه و مرجع تقلید امامی قرن چهاردهم. وی در ۱۳۱۰ (=۱۲۷۱ش) در تبریز در خانواده ای روحانی به دنیا آمد. خانواده اش از سادات کوه کمر، محلی از توابع اَهَر در منطقه آذربایجان شرقی، بودند. نسب او به علی اصغر، فرزند امام سجاد علیه السلام، می رسد (مدرس تبریزی، ج ۲، ص ۲۳؛ شریف رازی، ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ش، ج ۱، ص ۹۳ـ۹۴).پدرش، سیدعلی کوه کمری تبریزی، فرزند علینقی، از عالمان و فقهای دوره خود بود. سیدعلی در تبریز به دنیا آمد. دروس عالی فقه و اصول را در نجف نزد میرزا حبیب اللّه رشتی*، فاضل ایروانی و فاضل شربیانی آموخت و نزد فاضل شربیانی بسیار محترم بود (مدرس تبریزی، ج ۲، ص ۲۵؛ آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۴، قسم ۴، ص ۱۴۹۴؛ مرعشی نجفی، ص ۱۰۹). او از فاضل شربیانی، زین العابدین مازندرانی، سیدمحمد بحرالعلوم و محمدحسن مامقانی اجازه روایت داشت و فرزندش محمد و سید شهاب الدین مرعشی نجفی از او اجازه روایت داشتند (مرعشی نجفی، همانجا؛ المسلسلات فی الاجازات، ج ۲، ص ۴۲۵). وی پس از تکمیل تحصیلات به تبریز بازگشت و به تصدی امور دینی مردم پرداخت. سیدعلی در ۱۳۱۹ش در تبریز درگذشت. پیکرش را به قم منتقل کردند و در صحن حرم حضرت معصومه سلام اللّه علیها به خاک سپردند (مدرس تبریزی؛ آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۴، همانجاها). حاشیه بر فرائدالاصول و مکاسب شیخ انصاری از آثار اوست (المسلسلات فی الاجازات، همانجا). عموی سیدعلی، سیدحسین کوه کمری* (مشهور به تُرک، متوفی ۱۲۹۹)، نیز از عالمان بنام و از شاگردان محمدحسن نجفی و شیخ مرتضی انصاری بود و و شاگردان بسیاری داشت (رجوع کنید به حرزالدین، ج ۱، ص ۲۶۲ـ۲۶۵).سیدمحمد حجت ادبیات، ریاضیات، طب قدیم و برخی علوم جدید را در تبریز آموخت. بیشتر دروس مقدماتی فقه و اصول و کتاب ریاض المسائل سیدعلی طباطبایی را نیز در همانجا نزد پدرش فراگرفت و خود به تدریس شرح لمعه شهیدثانی پرداخت (مدرس تبریزی، ج ۲، ص ۲۳؛ شریف رازی، ۱۳۳۲ـ ۱۳۳۳ش، همانجا). در ۱۳۳۰ (=۱۲۹۱ش) برای ادامه تحصیل به نجف رفت. فقه و اصول و حدیث و رجال را نزد سیدمحمدکاظم طباطبایی یزدی، سید ابوتراب خوانساری، شیخ الشریعه اصفهانی، سیدمحمد فیروزآبادی، میرزا حسین نائینی، آقا ضیاء عراقی، علی قوچانی و شیخ علی گنابادی فراگرفت. ریاضیات و نجوم را نیز در نجف از حیدرقلی خان سردار کابلی آموخت. حجت در ایام تحصیل در نجف به بیماری سختی مبتلا شد و به توصیه پدرش به تبریز بازگشت، اما پس از مدتی دوباره به نجف رفت و علاوه بر ادامه تحصیل، به تدریس نیز پرداخت (مدرس تبریزی، ج ۲، ص ۲۳ـ۲۴؛ شریف رازی، ۱۳۳۲ـ ۱۳۳۳ش، ج ۱، ص ۹۸ـ۹۹، ۱۹۷؛ المسلسلات فی الاجازات، ج ۲، ص ۴۲۶).وی از برخی استادان خود اجازه روایت داشت، از جمله از پدرش، آقاضیاء عراقی ، شریعت اصفهانی،سیدابوتراب خوانساری، عبداللّه مامقانی، سیدحسن صدر، شیخ محمدباقر بیرجندی، حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی و محمدحسین کاشف الغطاء. از میرزای نائینی، شریعت اصفهانی، آقاضیاءالدین عراقی و برخی دیگر از استادانش نیز گواهی اجتهاد دریافت نمود (مدرس تبریزی، ج ۲، ص ۲۴؛ المسلسلات فی الاجازات، ج ۲، ص ۴۲۷). سید شهاب الدین مرعشی نجفی (ص۱۳۵) از او اجازه روایت داشت.سید محمدحجت در نجف حلقه درس بزرگی داشت، اما به علت بیماری ناچار نجف را ترک کرد. وی از ۱۳۰۹ش در قم سکونت گزید و در آنجا به تدریس پرداخت. شیوایی بیان، حسن سلیقه و تسلط در تدریس و احاطه اش بر آرا و منابع فقهی، شاگردان فراوانی را به حلقه درسش جذب نمود (مدرس تبریزی، همانجا؛ ریحان، ص ۸۱؛ نوری همدانی، ص ۳۷؛ مبرقعی، ص ۷۲؛ زنجانی، ص ۳۷). به گفته مرتضی حائری یزدی*، از شاگردان مبرِّز و نیز داماد حجت (ص ۱۶)، درس خارج فقه او، پس از درس آیت اللّه حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی*، مهم ترین درس حوزه علمیه قم به شمار می رفت.فقیهان بزرگی در درس حجت شرکت کردند و شاگردان متعددی نزد او تربیت شدند، از جمله سیدمحمد محقق داماد، میرزا هاشم آملی، محمدعلی قاضی طباطبایی، شیخ موسی زنجانی، مرتضی حائری یزدی، ابوطالب تجلیل تبریزی، علی صافی گلپایگانی، لطف اللّه صافی گلپایگانی، سید نصراللّه مستنبط، محمد کرمی، علی غروی و جعفر سبحانی (حائری یزدی، همانجا؛ شریف رازی، ۱۳۳۲ـ ۱۳۳۳ش، ج ۱، ص ۱۹۴ـ۱۹۷؛ مبرقعی، همانجا؛ موسوعة مؤلفی الامامیة، ج ۱، ص ۴۱۸، ج ۲، ص ۳۲۹؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۱۴، قسم ۱، ص ۵۵۱).حجت کوه کمری، که در علم حدیث نیز بسیار تبحر داشت، مورد احترام و اعتماد شیخ عبدالکریم حائری یزدی بود تا آنجا که حائری در اواخر عمر احتیاطات فتوایی خود را به وی ارجاع می داد و نیز او را، به جای خود، برای اقامه جماعت در حرم حضرت معصومه سلام اللّه علیها تعیین کرد (شریف رازی، ۱۳۳۲ـ ۱۳۳۳ش، ج ۱، ص ۹۰ـ۹۱، ۱۱۲ـ۱۱۳؛ همو، ۱۳۵۲ـ ۱۳۵۴ش، ج ۱، ص ۳۰۵؛ المسلسلات فی الاجازات، همانجا).سیدمحمد حجت، پس از وفات حائری یزدی، همراه با سیدمحمدتقی خوانساری* و سید صدرالدین صدر*، اداره حوزه علمیه قم را برعهده گرفت. این سه فقیه، در زمانی این مسئولیت را برعهده گرفتند که اوضاع سیاسی و سخت گیریهای رضاشاه پهلوی درباره فعالیتهای دینی و تنگناهای ایجاد شده در مورد عالمان دینی، حوزه قم را در وضع دشواری قرار داده بود. حجت کوه کمری در این اوضاع، بیشتر بر ساماندهی حوزه و رسیدگی به وضع معیشتی طلاب اهتمام داشت. وی در پاره ای مسائل سیاسی و اجتماعی، مانند مبارزه با بی حجابی، نیز اندکی دخالت می کرد، اما رویکرد عام او، اجتناب از برخورد فعال با مسائل سیاسی و رویارویی مستقیم با حکومت بود و از این رو، در دوران مرجعیت خود از ملاقات کردن با شاه وقت و دیگر رجال حکومتی پرهیز می کرد و آنان را به حضور نمی پذیرفت (شریف رازی، ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ش، ج ۱، ص ۱۰۴ـ۱۰۵، ۱۱۲؛ «نجوم امت»، ص ۸۶ـ۸۷؛ زنجانی، ص ۴۰).حجت که پس از وفات حائری یزدی، یکی از مراجع تقلید شده بود، در پی رحلت سید ابوالحسن اصفهانی در ۱۳۲۶ش و حاج آقاحسین قمی در ۱۳۲۷ش، از مراجع تقلید مشهور گشت و مقلدان فراوانی، به ویژه در منطقه آذربایجان، یافت (حائری یزدی، ص۲۰۶؛ شریف رازی، ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ش، ج ۱، ص۱۱۳).وی در قم، مدرسه ای دینی به نام مدرسه حجّتیه ساخت که بنای آن از ۱۳۲۴ش آغاز شد. این مدرسه علاوه بر محل سکونت طلاب و مدرّسان، دارای مسجد و کتابخانه نیز بود و از مدارس مهم و بزرگ آن زمان به شمار می رفت (رجوع کنید به شریف رازی، ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ش، ج ۱، ص ۱۸۵ـ۱۹۰). فهرست نسخه های خطی کتابخانه مدرسه حجّتیه، به کوشش رضا استادی، در ۱۳۵۴ش به چاپ رسید. مدرسه حجّتیه اینک بخشی از «مرکز جهانی علوم اسلامی» است که طلاب غیرایرانی مقیم قم، در آنجا به تحصیل علوم دینی می پردازند.سیدمحمد حجت، پس از یک دوره بیماری سخت، در ۶۲ سالگی در ۱۳۳۱ش در قم وفات یافت و در حجره ای کنار مسجد مدرسه حجّتیه به خاک سپرده شد. در سوک او مجالس متعددی برگزار و در رثایش اشعار بسیاری سروده شد (شریف رازی، ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ش، ج ۱، ص ۱۶۸ـ۱۸۴؛ همو، ۱۳۵۲ـ ۱۳۵۴ش، ج ۱، ص ۳۱۸ـ۳۱۹). به گفته حائری یزدی (ص ۲۰۶ـ۲۱۳)، وی بارها از روز فوت خود خبر داده بود و ساعاتی پیش از وفات، مُهرِ نامه های خود را شکست (نیز رجوع کنید به شریف رازی، ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ش، ج ۱، ص ۱۶۵ـ۱۶۶).پرهیزکاری، بردباری، پرهیز شدید از تظاهر و حافظه قوی حجت را ستوده اند (همان، ج ۱، ص ۱۰۰، ۱۰۴ـ۱۰۵، ۱۱۱ـ ۱۱۲). مرتضی مطهری (ص ۲۹۲) نیز، به مناسبتی، از اراده قوی او یاد کرده است. وی از شهرت به شدت پرهیز داشت و در زمان مرجعیت خود اجازه نداد در مجالس و منابر نامی از او برده شود یا عکس او در جراید به چاپ رسد (شریف رازی، ۱۳۳۲ـ ۱۳۳۳ش، ج ۱، ص ۱۰۶).حجت در حدیث و فقه و اصول تألیفات بسیاری دارد. مهم ترین آثار حدیثی وی عبارت اند از: لَوامِعُ الاَنوار الغَرَویة فی مُرْسَلاتِ الآثارِ النَّبَویة، درباره روایات مرسل نبوی و تعیین موارد قابل اعتماد آن؛ مُسْتَدْرَکُ المُسْتَدرَک فی اِستِدراکِ ما فاتَ عن صاحبِ المُسْتَدرَک، که تکمله ای است بر مُسْتَدْرَکُ الوَسائل محدّث نوری؛ و جامعُ الاحادیث و الاصول (نام دیگر آن : مَجْمَعُ الاحادیث)، که ناتمام ماند (همو، ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش، ج ۱، ص ۳۱۹ـ۳۲۰؛ حسینی اشکوری، ص ۴۱ـ۴۲).آثار مهم فقهی او عبارت اند از : کتاب البیع؛ کتاب الصلوة؛ کتاب الوقف؛ تَنْقیحُ المطالبُ المُبْهَمَة فی عَمَلِ الصُّوَرِ المُجسّمة؛ و مناسک حج که ابتدا در تهران و سپس در ۱۳۶۸ در قم و تبریز چاپ سنگی شد؛ خلاصةالاحکام، ترجمه فارسیِ بِدایةُ الهدایة (اثر موجز فقهی شیخ حرّ عاملی)، که در ۱۳۴۳ در تهران منتشر شد؛ منتخب الاحکام (تهران ۱۳۲۵ش؛ مدرس تبریزی، ج ۲، ص ۲۴ـ۲۵؛ آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۲۶، ص ۲۳۹؛ مشار، ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ش، ج ۵، ستون ۳۸۷ـ۳۸۸؛ شریف رازی، ۱۳۵۲ـ ۱۳۵۴ش، همانجا)؛ حاشیه بر بعضی کتابهای فتوایی، از جمله وسیلة النجاة سید ابوالحسن اصفهانی (تهران ۱۳۷۰) و عروةالوثقی سیدمحمد کاظم طباطبایی یزدی. حاشیه عروه ابتدا در ۱۳۶۶ در قم و سپس همراه با حواشی پنج تن از مراجع، در ۱۳۷۱ در تهران چاپ شد (مشار، ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ش، ج ۵، ستون ۳۸۷؛ همو، ۱۳۴۴ش، ستون ۶۲۱ـ۶۲۲). حجت در اصول فقه، رسالة الاستصحاب و حاشیه بر کفایة الاصول آخوند خراسانی را نگاشت (مدرس تبریزی، ج ۲، ص ۲۴؛ آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۲، ص ۲۵؛ برای دیگر رساله های فقهی و اصولی او رجوع کنید به مرعشی نجفی، ص ۱۳۵؛ حسینی اشکوری، ص ۴۸ـ۴۹، ۵۰ـ۵۳). اثر رجالی وی، حاشیه ای بر تَنْقیحُ المَقال عبداللّه مامَقانی است (مرعشی نجفی، همانجا). به گفته سید شهاب الدین مرعشی نجفی (همانجا)، برخی تألیفات حجت کوه کمری، به خط خود او، در کتابخانه ایشان بوده است.بسیاری از شاگردان حجت، تقریرات درس او را نگاشته اند، که نسخه های خطی شماری از آنها در کتابخانه شخصی او بوده است (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۲۶، ص ۲۳۸؛ حسینی اشکوری، ص ۱۹ـ۲۲، ۳۵ـ۳۸، ۴۹ـ۵۰). درس او در مبحث بیع، به قلم یکی از شاگردانش، یحیی فاضل همدانی، در ۱۳۷۳/۱۳۳۳ش در قم چاپ شد. همچنین تقریر دیگری از این مبحث به قلم ابوطالب تجلیل تبریزی، با عنوان البیع در همان سال در تبریز و بار دیگر در ۱۳۶۸ش در قم به چاپ رسید (مشار، ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ش، ج ۵، ستون ۳۸۷ـ۳۸۸؛ همو، ۱۳۴۴ش، ستون ۱۳۸؛ موسوعة مؤلفی الامامیة، ج۲، ص۳۲۹). علی صافی گلپایگانی نیز تقریرات درس اصول فقه او را با عنوان المَحَجَّة فی تقریرات الحُجَّة نوشت که در ۱۳۷۷ش در قم چاپ شد. تفسیر معروف التبیان فی تفسیر القرآن* تألیف شیخ طوسی نخستین بار به همت میرزا علی آقا شیرازی و حمایت سیدمحمد حجت، در دو مجلد، در فاصله سالهای ۱۳۶۲ تا ۱۳۶۵/ ۱۳۲۲ـ ۱۳۲۵ش در تهران چاپ سنگی شد (شریف رازی، ۱۳۵۲ـ ۱۳۵۴ش، ج ۱، ص ۳۲۰؛ ایرانی قمی، ص ۳۹ـ۴۰).حجت کوه کمری به جمع آوری و نگاهداری میراث شیعه بسیار علاقه مند بود و از این رو از زمان اقامت در نجف، نسخه های خطی ارزشمندی را در کتابخانه شخصی خود گردآورد («نجوم امت»، ص ۹۱؛ نیز رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۳، ج ۲، ص ۲۷۳، ج ۱۲، ص ۲۵، ج ۱۴، ص ۷۵، ۱۷۷، ج ۱۸، ص ۲۵۹، ۳۲۷، ج ۲۱، ص ۲ـ۳). فهرستی از این آثار در ۱۳۷۷ش به اهتمام سیدجعفر حسینی اشکوری با ثبت شصت اثر منتشر شده، ولی برخی منابع (برای نمونه رجوع کنید به «نجوم امت»، ص ۹۱ـ ۹۹) تعداد آنها را (با ذکر عنوان) ۱۲۵ اثر دانسته اند. آثار و تألیفات سیدحسین کوه کمری و تقریرات نگاشته شده شاگردان او هم نزد محمد حجت بوده است (رجوع کنید به شریف رازی، ۱۳۵۲ـ ۱۳۵۴ش، ج ۱، ص ۳۰۸؛ حسینی اشکوری، ص ۲۰ـ۲۱، ۴۰). مجموعه نسخ خطی کتابخانه محمد حجت کوه کمری هم اکنون در کتابخانه عمومی آیت اللّه مرعشی نجفی نگهداری می شود (استادی، ص ۶۸۹).دو تن از فرزندان سیدمحمد حجت کوه کمری از عالمان دینی بودند. سیدمحسن حجت در ۱۳۳۷ یا ۱۳۳۸ (= ۱۲۹۷ یا ۱۲۹۸ش) در نجف به دنیا آمد. وی همراه پدرش به تبریز و سپس به قم رفت. پس از تحصیل فقه و اصول نزد پدر خود، در ۱۳۲۵ش به نجف رفت و در دروس فقه، اصول و هیئت سید عبدالهادی شیرازی، محمدکاظم شیرازی، محمدطاهر اردبیلی سیدمحسن حکیم* و سیدابوالقاسم خویی* شرکت کرد و خود حلقه درس تشکیل داد (شریف رازی، ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ش، ج ۱، ص ۱۴۰ـ۱۴۲، ۱۹۳، ج ۲، ص ۳۶۹؛ همو، ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش، ج ۲، ص ۱۳۰ـ۱۳۱؛ جواهرکلام، ج ۳، ص ۱۳۵۷). سیدمحسن حجت در حدود ۱۳۷۳/ ۱۳۳۳ش به قم بازگشت و به تدریس علوم دینی و اقامه جماعت در مسجد مدرسه حجّتیه پرداخت. وی در ۱۳۵۶ش در قم وفات کرد و در مدرسه حجّتیه، در کنار پدرش، به خاک سپرده شد (همو، ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش، ج ۲، ص ۱۳۱؛ جواهرکلام، ج ۳، ص ۱۳۵۹). وی آثاری در فقه و اصول و تفسیر تألیف کرد (برای این آثار رجوع کنید به مشار، ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ش، ج ۵، ستون ۲۱۴ـ۲۱۵؛ امینی، ص ۳۷۴؛ شریف رازی، ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش، ج ۲، ص ۱۳۲؛ جواهر کلام، ج ۳، ص ۱۳۵۸ـ۱۳۵۹).سیدحسن، فرزند دیگر حجت، در ۱۳۰۱ش در نجف به دنیا آمد. در ۱۳۰۹ش همراه پدرش به قم رفت (شریف رازی، ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ش، ج ۱، ص ۱۹۲ـ۱۹۳؛ جواهر کلام، ج ۱، ص ۵۱۸). علوم دینی را نزد برخی استادان حوزه قم و سپس پدرش و حاج آقاحسین بروجردی* فراگرفت (شریف رازی، ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش؛ جواهر کلام، همانجاها). وی از حدود ۱۳۳۰ش / ۱۳۷۰ در شهر ری و سپس در تهران سکونت گزید و به تدریس اشتغال یافت، و پس از وفات پدرش به قم رفت و در مدرسه حجّتیه به تدریس و تألیف چند اثر فقهی پرداخت و در ۱۳۶۸ش درگذشت (شریف رازی، ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ش، ج۱، ص۱۹۲ـ ۱۹۳؛ جواهرکلام، ج ۱، ص ۵۱۸ـ۵۱۹؛ مشار، ۱۳۴۴ش، ستون ۶۸۲).
منابع : محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ همو، طبقات اعلام الشیعة: نقباءالبشر فی القرن الرابع عشر، مشهد ۱۴۰۴؛ رضا استادی، گروهی از دانشمندان شیعه، قم ۱۳۸۳ش؛ محمدهادی امینی، معجم المطبوعات النجفیة: منذ دخول الطباعة الی النجف حتی الان، نجف ۱۳۸۵/۱۹۶۶؛ اکبر ایرانی قمی، روش شیخ طوسی در تفسیر تبیان، تهران ۱۳۷۱ش؛ عبدالحسین جواهرکلام، تربت پاکان قم، قم ۱۳۸۲ـ۱۳۸۳ش؛ مرتضی حائری یزدی، سرّ دلبران: عرفان و توحید ناب در ضمن داستان ها، به کوشش رضا استادی، قم ۱۳۷۷ش؛ محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، قم ۱۴۰۵؛ جعفر حسینی اشکوری، فهرست کتب خطی کتابخانه سیدمحمد حجت کوهکمری، قم ۱۳۷۷ش؛ علیرضا ریحان، آینه دانشوران، چاپ ناصر باقری بیدهندی، قم ۱۳۷۲ش؛ عزالدین زنجانی، «مصاحبه با استاد آیت اللّه سیدعزالدین زنجانی»، حوزه، سال ۴، ش ۵ (آذر و دی ۱۳۶۶)؛ محمد شریف رازی، آثار الحجة، یا، تاریخ و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، قم ۱۳۳۲ـ]۱۳۳۳ش[؛ همو، گنجینه دانشمندان، تهران ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش؛ مرتضی مبرقعی، «مصاحبه با آیةاللّه سیدمرتضی مبرقعی»، حوزه، سال ۸، ش ۱و۲ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۰)؛ محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانةالادب، تهران ۱۳۷۴ش؛ شهاب الدین مرعشی نجفی، الاجازة الکبیرة، او، الطریق و المَحَجَّة لثمرة المُهْجَة، اعداد و تنظیم محمد سمامی حائری، قم ۱۴۱۴؛ المسلسلات فی الاجازات : محتویة علی اجازات علماء الاسلام فی حق... شهاب الدین الحسینی المرعشی النجفی، جمعها نجله محمود مرعشی، قم: کتابخانه آیةاللّه مرعشی نجفی، ۱۴۱۶؛ خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی عربی، تهران ۱۳۴۴ش؛ همو، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ش؛ مرتضی مطهری، گفتارهای معنوی، تهران ۱۳۷۰ش؛ موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، قم : مؤسسة الامام الصادق، ۱۴۱۸ـ۱۴۲۴؛ موسوعة مؤلفی الامامیة، قم : مجمع الفکر الاسلامی، ۱۳۷۸ـ۱۳۷۹ش؛ «نجوم امت، :۷ آیت اللّه سیدمحمد حجت»، نور علم، ش۱۰ (خردد ۱۳۶۴)؛ حسین نوری همدانی، «مصاحبه با استاد آیت اللّه حسین نوری»، حوزه، سال ۵، ش ۳ (مرداد و شهریور ۱۳۶۷).